Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman Fraksiyası — Zaqafqaziya seymində Azərbaycanı təmsil edən fraksiya. 1918-ci il fevralın 23-də təşkil olunmuş, həmin il mayın 26-da Zaqafqaziya seyminin buraxılması ilə fəaliyyəti sona çatmışdır. 1918-ci ilin yanvarında bolşeviklər Rusiyada Müəssislər məclisini buraxdıqdan sonra Zaqafqaziya Diyar Soveti yerli hökumət strukrurunun yaradılmasını qərara aldı. Bu vəzifəni 1918-ci il fevralın 23-də ilk sessiyasını keçirən Zaqafqaziya seymi öz üzərinə götürdü.
Müsəlman partiyalar
Zaqafqaziya seymində dörd müsəlman partiyası -Müsavat və ona qoşulan demokratik bitərəflər qrupu (bu qrup müsəlman ictimai xadimlərindən ibarət idi və müsəlman milli komitələri, müxtəlif mərkəzlər tərəfindən Müsavat Partiyası ilə eyni siyahıda irəli sürülüb seçilmişdilər),"Müsəlman Sosialist Bloku", Rusiyada Müsəlmanlıq "İttihad", Hümmət (menşevik) partiyaları təmsil olunmuşdu:
- Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu — Məmməd Yusif Cəfərov, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Həsən bəy Ağayev, Xosrov bəy Sultanov, Məmməd Həsən Hacınski, Mir Hidayət bəy Seyidov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, Qazı Əhməd bəy Məmmədov, Aslan bəy Qardaşov, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Cavad bəy Məlik-Yeqanov, Mustafa Mahmudov, Mehdi bəy Hacıbababəyov, Hacı Səlim Axundzadə, Mehdi bəy Hacınski, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Müseyib bəy Əxicanov, Lütfəli bəy Behbudov, Firidun bəy Köçərli, İbrahim ağa Vəkilov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Rəhim bəy Vəkilov, Ələsgər Mahmudbəyov, , Mirzə Cəlal Yusifzadə, Məmmədrza ağa Vəkilov, İslam bəy Qəbulzadə;
- Müsəlman Sosialist Bloku - İbrahim bəy Heydərov, Əlixan Qantəmir, Aslan bəy Səfikürdski, Əhməd bəy Pepinov, Bağır bəy Rzayev, Camo bəy Hacınski, Məhəmməd Məhərrəmov;
- Rusiyada müsəlmanlıq "İttihad" - Sultanməcid Qənizadə, Mir Yaqub Mehdiyev, Heybətqulu bəy Məmmədbəyli;
- Müsəlman Sosial Demokrat (menşevik) Partiyası "Hümmət" — Cəfər Axundov, İbrahim Əbilov, Əkbər Ağa Şeyxülislamov və Səməd ağa Ağamalıoğlu.
Partiyaların bu siyahısı Seymin 1918-ci il 28 fevral tarixli iclasmda təsdiq olunmuşdu, lakin sonralar bu siyahıda müxtəlif dəyişikliklər edilmiş, bir partiyadan digərinə keçmək halları qeydə alınmışdı. Hümmətçi menşeviklər isə gürcü fraksiyasına daxil olmuşdular.
Bütün partiyaların ümumi razılığı ilə "Müsavat fraksiyasının və demokratik bitərəflər qrupunun aşağıdakı tərkibdə rəyasət heyəti müsəlman fraksiyalarının birləşmiş iclaslanın rəyasət heyəti kimi qəbul edilmişdi: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Məmməd Yusif Cəfərov və Nesib bəy Yusifbəyli (sədrin müavinləri), Mustafa Mahmudov və Rəhim Vəkilov (katiblər), Mehdi bəy Hacıbababəyov və İslam bəy Qəbulov (katiblər olmayanda onları müvəqqəti əvəz edənlər).
Müsəlman fraksiyanın fəaliyyəti
Müsəlman fraksiyası, gürcü və erməni fraksiyalarından fərqli olaraq, çox dağınıq fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, mühüm məsələlərin müzakirəsində öz qətiyyəti və sabit siyasi mövqeyi ilə seçilirdi. Fraksiyanın əsas diqqəti cənub-qərbi Qafqazda cərəyan eden proseslərə yönəlmişdi. Fraksiya Qars və Ərdəhanda müsəlmanların kütləvi qətlləri haqqında məlumatlar alırdı. Axalsıx, Axalkələk və Borçalıda milli zəmində toqquşmalar baş verirdi. Erməni-yunan və gürcü birləşmələri Salhidə və Qalistavada müsəlmanlara qarşı zorakılıqlara yol verirdilər. Qafqaz müsəlmanları bütün ümidlərini Müsəlman fraksiyasına bağlamışdılar. Seymin bu prosesleri nizamlamaq imkanları məhdud idi. Müsəlman fraksiyasının sərencamında isə hərbi qüvvə yox idi. Bununla belə, Müsəlman fraksiyası Seymin iclaslarında Qafqaz müsəlmanlarının maraqlarını təmin etmək uğrunda səylə mübarizə aparırdı. Qərb dövlətləri Müsəlman fraksiyası ilə əlaqələr yaratmağa cəhd göstərirdilər. Lakin fraksiya liderləri dərk edirdilər ki, öz maraqlarını güdən Qərb dövlətləri ilə əlaqələr Qafqazın müsəlman əhalisini təhlükəli vəziyyətə sala bilər. Onlar, ilk növbədə, Qafqaz müsəlmanlarının digər siyasi qüvvələri ilə əlaqələr yaratmağı zəruri hesab edirdilər. Bu məqsədlə şimali Qafqazı təmsil edən Heydər Bammat, Əbdülməcid Çermoyev və başqaları ilə görüşlər keçirilmiş, Qafqazdaxili milli münasibətlərə və xarici təhlükə məsələlərinə dair danışıqlar aparılmışdı. Lakin Müsəlman fraksiyası federativ dövlətin tərkibində olduğu üçün separat danışıqlara meyl etmirdi. Hətta Türkiyə ilə danışıqlarda da fraksiya Cənubi Qafqazın federativliyini nəzərə alırdı. Lakin gürcülər və ermənilər öz milli maraqlarını ümumqafqaz maraqlarından üstün tuturdular. Zaqafqaziya seyminin Batum haqqında Türkiyənin ultimatumu ilə bağlı təcili iclasında E.Gegeçkori, İ.Sereteli, X.Karçikyan, Y.Semyonov və digərləri öz çıxışlarında müqavimət göstərməyi, əslində, Türkiyəyə rəsmən müharibə elan olunmasını tələb edirdilər. Müsəlman fraksiyası isə müharibənin əleyhinə idi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:
 | Seymdə müsəlmanlarını bütün səyləri cəbhə məsələsinin dinc yolla həlli və Qafqazın müstəqilliyinin dərhal həyata keçirilməsinə yönəlmişdi. |  |
Seymin Türkiyə ilə Trabzonda apardığı sülh danışıqlarında (bax Trabzon konfransı) Müsəlman fraksiyasından Məmmədhəsən Hacınski, Xəlil bəy Xasməmmədov, İ.Heydərov, M.Y.Mehdiyev, Ə.Şeyxülislamov iştirak edirdilər. Azərbaycan nümayəndələri Türkiyə ilə müharibəyə razı olmadıqlarını bildirdilər. Müsəlman fraksiyası adından Seymdə çıxış edən M.Y.Mehdiyev bildirdi ki, Zaqafqaziya öz müstəqilliyini elan etməsə, Müsəlman fraksiyası sülh danışıqlarını müdafıə etməyəcək. Xəlil bəy Xasməmmədov Batumun Türkiyəyə güzəştə gedilən ərazilərin siyahısından çıxarılmasını təklif etdi. O, Bakı neft kəmərinin son məntəqəsi olan Batumun Cənubi Qafqazın tərkibində saxlanmasını Azərbaycan neft sənayesinin mənafeyinə uyğun sayırdı.
Qətnamə
Türkiyə ilə müharibənin əleyhinə olan Müsavat və demokratik bitərəflər qrupu və ittihadçılar birgə qətnamə qəbul etdilər. Qətnamədə deyilirdi ki, Müsavat Firqəsi, demokratik bitərəflər qrupu və İttihad Partiyası Türkiyə ilə müharibənin Zaqafqaziya demokratiyası və onun daxili həyatı üçün ağır nəticələr verə biləcəyini əsas tutaraq, onun məsuliyyətini öz üzərinə götürmür. Erməni və gürcülər dini nifaq salmaq məqsədilə şiə azərbaycanlıların uzun bir tarixi dövrdə sünni türklərə qarşı döyüşdüyünü xatırlatsa da, bunun əhəmiyyəti olmadı. Hadisələrin sonrakı inkişafı Müsəlman fraksiyasının aparıcı qüvvələrinin düzgün mövqe tutduğunu sübut etdi. Xüsusilə erməni-daşnakların 1918-ci ilin martında Bakıda və Azərbaycanın digər şəhərlərində törətdiyi soyqırımlarından sonra Türkiyəyə qarşı müharibədə iştirak etmək Azərbaycan üçün acınacaqlı nəticələrə gətirib çıxara bilərdi.
Müharibə haqqında qərar
Müsəlman fraksiyasının Türkiyə ilə müharibə əleyhinə mövqeyi Seymi öz fikrindən döndərə bilmədi. Seym 13 aprel tarixli iclasında müharibə haqqında qərar çıxardı. Ölkədə hərbi vəziyyət elan edildi. Seymin fəaliyyəti iki həftəliyə donduruldu. Həmin iclasda hərbi vəziyyətlə əlaqədar yaradılmış Ali Müdafiə şurasında Azərbaycan təmsil edilməmişdi. Bu, Müsəlman fraksiyasının müharibə əleyhinə olmasından daha çox onların hadisələrin gedişinə təsir imkanlarını aradan qaldırmaq məqsədi güdürdü. Seymin iclaslarının keçirilməməsi isə Müsəlman fraksiyasının tamamilə təcrid edilməsilə nəticələndi. Müsəlman fraksiyasının aprelin 13-də keçirilən iclasında çıxış edən Heybətqulu bəy Məmmədbəyli bildirdi ki, hökumət və Seym bu addımı ilə müsəlmanlarını hüquqlarını tapdalayır, belə olduqda ermənilər və gürcülərlə işləmək mümkün deyil. O, Seymin tərkibindən çıxaraq, Qafqazın çeçen və inguş nümayəndələrini bir yerə toplayıb onların gələcək taleyi barədə düşünməyi təklif etdi. Lakin Məmməd Yusif Cəfərov sülh nümayəndələri Trabzondan qayıdana qədər Seymin tərkibindən çıxmaq məsələsini müzakirədən çıxarmağı məsləhət gördü. O, həmçinin bildirdi ki, müharibə ilə bağlı milli münasibətlərin kəskinləşdiyi bir vaxtda müsəlmanlar bütün hakimiyyətin hərbi kollegiyanın əlində cəmlənməsi ilə barışmayacaqlar.
Seymin fəaliyyəti haqqında qərar
Həsən bəy Ağayev isə hesab edirdi ki, fövqəladə səlahiyyətli hərbi kollegiyanın yaradılması müsəlmanları ağır vəziyyətə salacaq və bundan yaxa qurtarmaq üçün kollegiyaya hansı hüquqların verildiyi qabaqcadan aydınlaşdırılmalı, bu orqanla yanaşı, seym də fəaliyyət göstərməlidir. Fraksiya bütün vasitələrlə Seymin fəaliyyətinin dayandırılmasına yol verməmək haqqında qərar qəbul etdi.
Bakı məsələsi
Seymdə Bakı Xalq Komissarları Sovetinə qarşı mübarizə məsələləri müzakirə edildikdə daşnak nümayəndələri Müsəlman fraksiyası ilə razılığa gəlməyib "bitərəf olduqlarını elan etmişdilər. şübhəsiz, bu qərar Stepan Şaumyanın Bakıda başçılıq etdiyi Xalq Komissarları Sovetinin onların mənafeyinə uyğun olmasından irəli gəlirdi. Bakıda azərbaycanlılara qarşı törədilən mart soyqırımından sonra özlərini şəhərin əsl sahibləri kimi aparan erməni-bolşevik güruhunun özbaşınalıqlarına Zaqafqaziya seyminin etinasız münasibəti də Müsəlman fraksiyasının ciddi etirazına səbəb oldu. Müsəlman fraksiyası Seymdən müsəlman əhalisini müdafiə etmək üçün Bakıya qoşun yeritməyi tələb etdi. 1918 il aprelin 3-də Seymin Bakı hadisələrinə həsr olunmuş iclasında Fətəli xan Xoyski bildirdi ki,
| | ...müsəlman əhalini müdafiə etmək üçün tədbirlər görülməsə, müsəlman nazirlər hökumətin tərkibindən çıxacaqlar. | |
Fətəli xan Xoyski Seymin aprelin 7-də və 17-də keçirilən iclaslarında da Zaqafqaziya hökuməti qarşısında məsələni kəskin qoydu:
| | Bakı məsələsi respublikanın olum vəya ölüm məsələsidir. | |
Müsəlman fraksiyasının təkidi ilə aprelin 22-də Seymin geniş iclası keçirildi və müstəqil, demokratik, federativ Zaqafqaziya Respublikasının elan olunması haqqında qətnamə qəbul edildi. Yeni Zaqafqaziya hökumətinə Müsəlman fraksiyasından X.Məlik-Aslanov, Fətəli xan Xoyski, N.Yusifbəyli, Məmmədhəsən Hacınski, İ.Heydərov daxil oldular.
"Bakı məsələsini" Seymin gücü ilə həll etmək cəhdlərinin əbəs olduğunu görən Müsəlman fraksiyası yeganə çıxış yolunu Osmanlı qoşunlarının çağırılmasında gördü.Zaqafqaziya seyminin sonunun yaxınlaşdığını, habelə Türkiyəyə olan meylin artdığını hiss edən daşnak liderləri Bakı Sovetinə olan "bitərəf" münasibətlərini bəzi şərtlər daxilində dəyişməyə hazır olduqlarını Müsəlman fraksiyasına təklif etdi. Bu şərtlər Bakıda gələcək hökumətin təşkilində onların iştirakının təmin edilməsi, habelə erməni hərbi hissələrinin Bakıda saxlanılmasından ibarət idi. Seymin daşnak fraksiyası bu şərtlərin qəbul ediləcəyi halda Bakı Sovetinin buraxılmasını öz öhdəsinə götürürdü. Lakin Müsəlman fraksiyası bu şərtləri qəti surətdə rədd etdi. Mayın 6-da Müsəlman fraksiyasının birgə iclasında Fətəli xan Xoyski fövqəladə bəyanat verərək, bu şərtlərlə bağlı kəskin etirazını bildirmişdi.
Nəsib bəy Yusifbəyli daşnaklarını , qeyri-səmimi tələblərinin mehriban qonşuluq şəraitində yaşamaq arzusundan deyil, daha çox Türk ordusunun Azərbaycana yaxınlaşmasından irəli gəldiyini göstərmişdi. O qeyd edirdi ki,
| | Bakıda və ümumilikdə, Şərqi Zaqafqaziyada bütün hakimiyyət müsəlmanlara məxsus olmalıdır, biz Bakını müvəqqəti olaraq itirmişiksə də, lakin onu bütövlükdə və əbədi olaraq qaytarmaq üçün hər şeyi etməliyik, ikinci yol yoxdur, ya hamısı, ya da heç nə. | |
Zaqafqaziya seymi ilə Türkiyə arasında Batumda davam etdirilən danışıqlarda Azərbaycanı Müsəlman fraksiyasının üzvləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Məmmədhəsən Hacınski təmsil etmişdi. Konfransda Almaniya nümayəndələri ilə separat danışıqlar aparan Seymin gürcü fraksiyası Gürcüstanın Federativ Zaqafqaziya Respublikası tərkibindən çıxmasını və öz müstəqilliyini elan etməsini qərara aldı. Mayın 25-də Seymin müsəlman fraksiyasının 458-ci iclası keçirildi. İclasda Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq oxunmuş rəsmi bəyanatda deyilirdi ki, Zaqafqaziya seyminin gürcü fraksiyası, gürcü sülh nümayəndə heyətinin üzvləri Batumda gizli danışıqlar aparır, ayrılmağa və Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməyə hazırlaşırlar.
Müsəlman fraksiyasının bununla bağlı qəbul etdiyi qətnamədə göstərilirdi ki, "Gürcüstan öz müstəqilliyini elan etdiyi halda, biz də öz tərəfimizdən Azərbaycanın müstəqilliyini elan etməliyik". Daxili ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, həmçinin xarici amillərin təsiri nəticəsində Seym dağıldı. 1918 il mayın 27-də artıq keçmiş Seymin Müsəlman fraksiyası yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün fövqəladə iclas çağırdı və Müvəqqəti Milli Şura yaratmaq qərara alındı.
Zaqafqaziya seymindəki Müsəlman fraksiyasının bütün fəaliyyəti taleyüklü məsələlərdə Azərbaycan xalqının maraqlarını qorumaqdan ibarət olmuşdur. Zaqafqaziya seyminin Müsəlman fraksiyası gələcək müstəqil dövlətin — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin idarə olunması, minillik qədim dövlətçilik ənənələrinin bərpası üçün mühüm təcrübə məktəbi keçdi.
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
- Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları 1918-ci il
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, II cild, "Lider nəşriyyat", Bakı-2004 səh 456–458
Ədəbiyyat
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
- İsgəndərov A., Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, B., 2003.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Zaqafqaziya Seyminin Muselman Fraksiyasi Zaqafqaziya seyminde Azerbaycani temsil eden fraksiya 1918 ci il fevralin 23 de teskil olunmus hemin il mayin 26 da Zaqafqaziya seyminin buraxilmasi ile fealiyyeti sona catmisdir 1918 ci ilin yanvarinda bolsevikler Rusiyada Muessisler meclisini buraxdiqdan sonra Zaqafqaziya Diyar Soveti yerli hokumet strukrurunun yaradilmasini qerara aldi Bu vezifeni 1918 ci il fevralin 23 de ilk sessiyasini keciren Zaqafqaziya seymi oz uzerine goturdu Muselman partiyalarZaqafqaziya seyminde dord muselman partiyasi Musavat ve ona qosulan demokratik biterefler qrupu bu qrup muselman ictimai xadimlerinden ibaret idi ve muselman milli komiteleri muxtelif merkezler terefinden Musavat Partiyasi ile eyni siyahida ireli surulub secilmisdiler Muselman Sosialist Bloku Rusiyada Muselmanliq Ittihad Hummet mensevik partiyalari temsil olunmusdu Musavat ve demokratik biterefler qrupu Memmed Yusif Ceferov Elimerdan bey Topcubasov Mehemmed Emin Resulzade Nesib bey Yusifbeyli Hesen bey Agayev Xosrov bey Sultanov Memmed Hesen Hacinski Mir Hidayet bey Seyidov Feteli xan Xoyski Xelil bey Xasmemmedov Qazi Ehmed bey Memmedov Aslan bey Qardasov Sefi bey Rustembeyli Cavad bey Melik Yeqanov Mustafa Mahmudov Mehdi bey Hacibababeyov Haci Selim Axundzade Mehdi bey Hacinski Xudadat bey Melik Aslanov Museyib bey Exicanov Lutfeli bey Behbudov Firidun bey Kocerli Ibrahim aga Vekilov Hemid bey Sahtaxtinski Rehim bey Vekilov Elesger Mahmudbeyov Mirze Celal Yusifzade Memmedrza aga Vekilov Islam bey Qebulzade Muselman Sosialist Bloku Ibrahim bey Heyderov Elixan Qantemir Aslan bey Sefikurdski Ehmed bey Pepinov Bagir bey Rzayev Camo bey Hacinski Mehemmed Meherremov Rusiyada muselmanliq Ittihad Sultanmecid Qenizade Mir Yaqub Mehdiyev Heybetqulu bey Memmedbeyli Muselman Sosial Demokrat mensevik Partiyasi Hummet Cefer Axundov Ibrahim Ebilov Ekber Aga Seyxulislamov ve Semed aga Agamalioglu Partiyalarin bu siyahisi Seymin 1918 ci il 28 fevral tarixli iclasmda tesdiq olunmusdu lakin sonralar bu siyahida muxtelif deyisiklikler edilmis bir partiyadan digerine kecmek hallari qeyde alinmisdi Hummetci mensevikler ise gurcu fraksiyasina daxil olmusdular Butun partiyalarin umumi raziligi ile Musavat fraksiyasinin ve demokratik biterefler qrupunun asagidaki terkibde reyaset heyeti muselman fraksiyalarinin birlesmis iclaslanin reyaset heyeti kimi qebul edilmisdi Mehemmed Emin Resulzade sedr Memmed Yusif Ceferov ve Nesib bey Yusifbeyli sedrin muavinleri Mustafa Mahmudov ve Rehim Vekilov katibler Mehdi bey Hacibababeyov ve Islam bey Qebulov katibler olmayanda onlari muveqqeti evez edenler Muselman fraksiyanin fealiyyetiMuselman fraksiyasi gurcu ve ermeni fraksiyalarindan ferqli olaraq cox daginiq fealiyyet gostermesine baxmayaraq muhum meselelerin muzakiresinde oz qetiyyeti ve sabit siyasi movqeyi ile secilirdi Fraksiyanin esas diqqeti cenub qerbi Qafqazda cereyan eden proseslere yonelmisdi Fraksiya Qars ve Erdehanda muselmanlarin kutlevi qetlleri haqqinda melumatlar alirdi Axalsix Axalkelek ve Borcalida milli zeminde toqqusmalar bas verirdi Ermeni yunan ve gurcu birlesmeleri Salhide ve Qalistavada muselmanlara qarsi zorakiliqlara yol verirdiler Qafqaz muselmanlari butun umidlerini Muselman fraksiyasina baglamisdilar Seymin bu prosesleri nizamlamaq imkanlari mehdud idi Muselman fraksiyasinin serencaminda ise herbi quvve yox idi Bununla bele Muselman fraksiyasi Seymin iclaslarinda Qafqaz muselmanlarinin maraqlarini temin etmek ugrunda seyle mubarize aparirdi Qerb dovletleri Muselman fraksiyasi ile elaqeler yaratmaga cehd gosterirdiler Lakin fraksiya liderleri derk edirdiler ki oz maraqlarini guden Qerb dovletleri ile elaqeler Qafqazin muselman ehalisini tehlukeli veziyyete sala biler Onlar ilk novbede Qafqaz muselmanlarinin diger siyasi quvveleri ile elaqeler yaratmagi zeruri hesab edirdiler Bu meqsedle simali Qafqazi temsil eden Heyder Bammat Ebdulmecid Cermoyev ve basqalari ile gorusler kecirilmis Qafqazdaxili milli munasibetlere ve xarici tehluke meselelerine dair danisiqlar aparilmisdi Lakin Muselman fraksiyasi federativ dovletin terkibinde oldugu ucun separat danisiqlara meyl etmirdi Hetta Turkiye ile danisiqlarda da fraksiya Cenubi Qafqazin federativliyini nezere alirdi Lakin gurculer ve ermeniler oz milli maraqlarini umumqafqaz maraqlarindan ustun tuturdular Zaqafqaziya seyminin Batum haqqinda Turkiyenin ultimatumu ile bagli tecili iclasinda E Gegeckori I Sereteli X Karcikyan Y Semyonov ve digerleri oz cixislarinda muqavimet gostermeyi eslinde Turkiyeye resmen muharibe elan olunmasini teleb edirdiler Muselman fraksiyasi ise muharibenin eleyhine idi Mehemmed Emin Resulzade yazirdi Seymde muselmanlarini butun seyleri cebhe meselesinin dinc yolla helli ve Qafqazin musteqilliyinin derhal heyata kecirilmesine yonelmisdi Seymin Turkiye ile Trabzonda apardigi sulh danisiqlarinda bax Trabzon konfransi Muselman fraksiyasindan Memmedhesen Hacinski Xelil bey Xasmemmedov I Heyderov M Y Mehdiyev E Seyxulislamov istirak edirdiler Azerbaycan numayendeleri Turkiye ile muharibeye razi olmadiqlarini bildirdiler Muselman fraksiyasi adindan Seymde cixis eden M Y Mehdiyev bildirdi ki Zaqafqaziya oz musteqilliyini elan etmese Muselman fraksiyasi sulh danisiqlarini mudafie etmeyecek Xelil bey Xasmemmedov Batumun Turkiyeye guzeste gedilen erazilerin siyahisindan cixarilmasini teklif etdi O Baki neft kemerinin son menteqesi olan Batumun Cenubi Qafqazin terkibinde saxlanmasini Azerbaycan neft senayesinin menafeyine uygun sayirdi QetnameTurkiye ile muharibenin eleyhine olan Musavat ve demokratik biterefler qrupu ve ittihadcilar birge qetname qebul etdiler Qetnamede deyilirdi ki Musavat Firqesi demokratik biterefler qrupu ve Ittihad Partiyasi Turkiye ile muharibenin Zaqafqaziya demokratiyasi ve onun daxili heyati ucun agir neticeler vere bileceyini esas tutaraq onun mesuliyyetini oz uzerine goturmur Ermeni ve gurculer dini nifaq salmaq meqsedile sie azerbaycanlilarin uzun bir tarixi dovrde sunni turklere qarsi doyusduyunu xatirlatsa da bunun ehemiyyeti olmadi Hadiselerin sonraki inkisafi Muselman fraksiyasinin aparici quvvelerinin duzgun movqe tutdugunu subut etdi Xususile ermeni dasnaklarin 1918 ci ilin martinda Bakida ve Azerbaycanin diger seherlerinde toretdiyi soyqirimlarindan sonra Turkiyeye qarsi muharibede istirak etmek Azerbaycan ucun acinacaqli neticelere getirib cixara bilerdi Muharibe haqqinda qerarMuselman fraksiyasinin Turkiye ile muharibe eleyhine movqeyi Seymi oz fikrinden dondere bilmedi Seym 13 aprel tarixli iclasinda muharibe haqqinda qerar cixardi Olkede herbi veziyyet elan edildi Seymin fealiyyeti iki hefteliye donduruldu Hemin iclasda herbi veziyyetle elaqedar yaradilmis Ali Mudafie surasinda Azerbaycan temsil edilmemisdi Bu Muselman fraksiyasinin muharibe eleyhine olmasindan daha cox onlarin hadiselerin gedisine tesir imkanlarini aradan qaldirmaq meqsedi gudurdu Seymin iclaslarinin kecirilmemesi ise Muselman fraksiyasinin tamamile tecrid edilmesile neticelendi Muselman fraksiyasinin aprelin 13 de kecirilen iclasinda cixis eden Heybetqulu bey Memmedbeyli bildirdi ki hokumet ve Seym bu addimi ile muselmanlarini huquqlarini tapdalayir bele olduqda ermeniler ve gurculerle islemek mumkun deyil O Seymin terkibinden cixaraq Qafqazin cecen ve ingus numayendelerini bir yere toplayib onlarin gelecek taleyi barede dusunmeyi teklif etdi Lakin Memmed Yusif Ceferov sulh numayendeleri Trabzondan qayidana qeder Seymin terkibinden cixmaq meselesini muzakireden cixarmagi meslehet gordu O hemcinin bildirdi ki muharibe ile bagli milli munasibetlerin keskinlesdiyi bir vaxtda muselmanlar butun hakimiyyetin herbi kollegiyanin elinde cemlenmesi ile barismayacaqlar Seymin fealiyyeti haqqinda qerarHesen bey Agayev ise hesab edirdi ki fovqelade selahiyyetli herbi kollegiyanin yaradilmasi muselmanlari agir veziyyete salacaq ve bundan yaxa qurtarmaq ucun kollegiyaya hansi huquqlarin verildiyi qabaqcadan aydinlasdirilmali bu orqanla yanasi seym de fealiyyet gostermelidir Fraksiya butun vasitelerle Seymin fealiyyetinin dayandirilmasina yol vermemek haqqinda qerar qebul etdi Baki meselesiSeymde Baki Xalq Komissarlari Sovetine qarsi mubarize meseleleri muzakire edildikde dasnak numayendeleri Muselman fraksiyasi ile raziliga gelmeyib biteref olduqlarini elan etmisdiler subhesiz bu qerar Stepan Saumyanin Bakida basciliq etdiyi Xalq Komissarlari Sovetinin onlarin menafeyine uygun olmasindan ireli gelirdi Bakida azerbaycanlilara qarsi toredilen mart soyqirimindan sonra ozlerini seherin esl sahibleri kimi aparan ermeni bolsevik guruhunun ozbasinaliqlarina Zaqafqaziya seyminin etinasiz munasibeti de Muselman fraksiyasinin ciddi etirazina sebeb oldu Muselman fraksiyasi Seymden muselman ehalisini mudafie etmek ucun Bakiya qosun yeritmeyi teleb etdi 1918 il aprelin 3 de Seymin Baki hadiselerine hesr olunmus iclasinda Feteli xan Xoyski bildirdi ki muselman ehalini mudafie etmek ucun tedbirler gorulmese muselman nazirler hokumetin terkibinden cixacaqlar Feteli xan Xoyski Seymin aprelin 7 de ve 17 de kecirilen iclaslarinda da Zaqafqaziya hokumeti qarsisinda meseleni keskin qoydu Baki meselesi respublikanin olum veya olum meselesidir Muselman fraksiyasinin tekidi ile aprelin 22 de Seymin genis iclasi kecirildi ve musteqil demokratik federativ Zaqafqaziya Respublikasinin elan olunmasi haqqinda qetname qebul edildi Yeni Zaqafqaziya hokumetine Muselman fraksiyasindan X Melik Aslanov Feteli xan Xoyski N Yusifbeyli Memmedhesen Hacinski I Heyderov daxil oldular Baki meselesini Seymin gucu ile hell etmek cehdlerinin ebes oldugunu goren Muselman fraksiyasi yegane cixis yolunu Osmanli qosunlarinin cagirilmasinda gordu Zaqafqaziya seyminin sonunun yaxinlasdigini habele Turkiyeye olan meylin artdigini hiss eden dasnak liderleri Baki Sovetine olan biteref munasibetlerini bezi sertler daxilinde deyismeye hazir olduqlarini Muselman fraksiyasina teklif etdi Bu sertler Bakida gelecek hokumetin teskilinde onlarin istirakinin temin edilmesi habele ermeni herbi hisselerinin Bakida saxlanilmasindan ibaret idi Seymin dasnak fraksiyasi bu sertlerin qebul edileceyi halda Baki Sovetinin buraxilmasini oz ohdesine gotururdu Lakin Muselman fraksiyasi bu sertleri qeti suretde redd etdi Mayin 6 da Muselman fraksiyasinin birge iclasinda Feteli xan Xoyski fovqelade beyanat vererek bu sertlerle bagli keskin etirazini bildirmisdi Nesib bey Yusifbeyli dasnaklarini qeyri semimi teleblerinin mehriban qonsuluq seraitinde yasamaq arzusundan deyil daha cox Turk ordusunun Azerbaycana yaxinlasmasindan ireli geldiyini gostermisdi O qeyd edirdi ki Bakida ve umumilikde Serqi Zaqafqaziyada butun hakimiyyet muselmanlara mexsus olmalidir biz Bakini muveqqeti olaraq itirmisikse de lakin onu butovlukde ve ebedi olaraq qaytarmaq ucun her seyi etmeliyik ikinci yol yoxdur ya hamisi ya da hec ne Zaqafqaziya seymi ile Turkiye arasinda Batumda davam etdirilen danisiqlarda Azerbaycani Muselman fraksiyasinin uzvleri Mehemmed Emin Resulzade ve Memmedhesen Hacinski temsil etmisdi Konfransda Almaniya numayendeleri ile separat danisiqlar aparan Seymin gurcu fraksiyasi Gurcustanin Federativ Zaqafqaziya Respublikasi terkibinden cixmasini ve oz musteqilliyini elan etmesini qerara aldi Mayin 25 de Seymin muselman fraksiyasinin 458 ci iclasi kecirildi Iclasda Cenubi Qafqazda siyasi veziyyetin deyisilmesi ile elaqedar olaraq oxunmus resmi beyanatda deyilirdi ki Zaqafqaziya seyminin gurcu fraksiyasi gurcu sulh numayende heyetinin uzvleri Batumda gizli danisiqlar aparir ayrilmaga ve Gurcustanin musteqilliyini elan etmeye hazirlasirlar Muselman fraksiyasinin bununla bagli qebul etdiyi qetnamede gosterilirdi ki Gurcustan oz musteqilliyini elan etdiyi halda biz de oz terefimizden Azerbaycanin musteqilliyini elan etmeliyik Daxili ziddiyyetlerin keskinlesmesi hemcinin xarici amillerin tesiri neticesinde Seym dagildi 1918 il mayin 27 de artiq kecmis Seymin Muselman fraksiyasi yaranmis siyasi veziyyeti muzakire etmek ucun fovqelade iclas cagirdi ve Muveqqeti Milli Sura yaratmaq qerara alindi Zaqafqaziya seymindeki Muselman fraksiyasinin butun fealiyyeti taleyuklu meselelerde Azerbaycan xalqinin maraqlarini qorumaqdan ibaret olmusdur Zaqafqaziya seyminin Muselman fraksiyasi gelecek musteqil dovletin Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin idare olunmasi minillik qedim dovletcilik enenelerinin berpasi ucun muhum tecrube mektebi kecdi Hemcinin baxAzerbaycan Xalq CumhuriyyetiXarici kecidlerZaqafqaziya Seyminin muselman fraksiyasi ve Azerbaycan Milli Surasi iclaslarinin protokollari 1918 ci ilIstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Lider nesriyyat Baki 2004 seh 456 458 Edebiyyat Azerbaycan tarixi 7 cildde c 5 B 2001 Isgenderov A Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti B 2003