Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Noqay Ordası və ya Mangırt yurdu — XIV əsrin sonu — XV əsrin əvvəllərində Volqa və Ural çayları arasındakı qovşaqda Qızıl Ordanın süqutu nəticəsində meydana gələn və nəhayət XV əsrin 40-cı illərində (1440-cı ilə qədər) formalaşan köçəri dövlət formasiyası. XVII əsrin birinci yarısında daxili qarşıdurmalar və xarici təzyiqlər nəticəsində parçalanmışdır.
| Orda | |
| Noqay Ordası | |
|---|---|
| Noqay Ordası | |
 | |
| | |
| Paytaxt | Kiçik Saray |
| Rəsmi dilləri | Noqay dili, qıpçaq dili |
| Dövlət dini | İslam |
| Əhalisi | noqaylar |
| İdarəetmə forması | monarxiya |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Noqay Ordası indiki Qazaxıstanın şimal-qərbində yerləşirdi. Ərazisinin özəyini Volqa ilə Yaik (Ural) arasındakı çöllər təşkil edirdi. Şərqdə noqaylar Yaikin sol sahili boyunca köçəri həyat sürürdülər. Cənub-şərqdə isə köçəri düşərgələri Cənubi Aral dənizi bölgəsinə, cənubda — Mərkəzi Şərqi Xəzər dənizi bölgəsinə, qərbdə — Həştərxan xanlığına, şimal-qərbdə Kazan xanlığına, şimal-şərqdə — Qərbi Sibir düzənliyində yerləşirdi.
Dövlətin təşəkkülü
Noqay Ordasının yaranmasında və möhkəmlənməsində Qızıl Orda qoşunlarının başçısı Yedigey mühüm rol oynamışdı. O, Ağ Orda əmiri də olmuşdur. Mənşəcə Yedigey Manqıt tayfasından idi. Toxtamışa qarşı mübarizə aparmış, 1397-ci ildə Qızıl Orda qoşunlarının başçısı seçilmişdir. 1399-cu ildə Litva knyazı Vitovtun və Toxtamışın birləşmiş ordusunu məğlub etmişdi. Keçmiş Cuçi uluslarının hamısını birləşdirmişdi. 1406-cı ildə Toxtamışı öldürmüş, 1408-ci ildə rus torpaqlarına hücum edərək bir çox şəhəri dağıtmışdı. 1410 – 1412-ci illərdəki ara müharibələri zamanı hakimiyyətini itirmiş və Xarəzmə qaçmışdı. Toxtamışın oğlanları ilə mübarizədə öldürülmüşdür. Yedigey Qızıl Orda qoşunlarının başçısı kimi faktiki olaraq, 15 il 1396–1411-ci illərdə dövləti idarə etmişdir. Lakin Çingiz soyundan gəlmədiyi üçün xan ola bilməmişdi.
1412-ci ildən Manqıt Ordası Yedigeyin nəsli tərəfindən idarə edilirdi. Bu zaman Yedigey özü xanın varislərinin Qızıl Orda taxtı uğrunda apardığı daxili mübarizədə fəal iştirak edirdi və bu müddətdə Çingiz xanın nəslindən olan Çökrə-oglanla ittifaqa girmişdi. Yedigey onun bəylərbəyi olmuşdu. 1414-cü ildə Qızıl Orda taxtını ələ keçirən Köpək xan üzərində qazanan zəfərdən sonra (eyni il) və paytaxt Saraydan qovulduqdan sonra Yedigey, Qızıl Ordanın bəylərbəyi (və ya böyük əmiri) oldu. O, 1419-cu il ölümünə qədər bu vəzifədə qaldı.
Yedigey dövründə Mangıt Ordasının tədricən yüksəlməsi və əlində olan ərazilərdə müstəqil feodal mülkiyyətinə çevrilməsi baş verdi. Mangıt Ordasının mülkləri Qərbi Sibir düzənliyinə qədər genişləndi. Məhz Toxamış xan bu torpaqlara qaçaraq, orada öldü, Taybuqa qəbiləsi Yedigeyin hakimiyyətini tanıdı.
Nəhayət, müstəqil bir dövlət olaraq Noqay Ordası XV əsrin 40-cı illərində (1440-a qədər) Qızıl Ordanın şərq hissəsinin vassal dövləti olan Orda-Ejen Ulusunun dağılması ilə meydana gəldi. Bu zaman mülklərin genişlənməsi və bir sıra qəbilələrin tabe edilməsi ilə noqay milliyyəti formalaşmağa başladı.
Noqay Ordasının paytaxtı
Noqay Ordasının siyasi mərkəzi Yaik (Aşağı Ural) çayı üzərindəki Kiçik Saray şəhəri idi.
Şəhər XIII əsrdə tikilmişdir. Ural çayının sağ sahilində yerləşirdi. Bir sıra fars və ərəb mənbələrində Saray-Çık, Saray-Uçuq və buna bənzər adlarla adlandırılmışdır. Əvvəllər Avropadan Çinə Volqaboyu və Xarəzm yolu ilə Krım və Qafqazdan keçməklə qədim ticarət yolunda yerləşən Qızıl Ordanın şəhərlərindən biri idi. 1580-ci ildə dağıdılmadan əvvəl Noqay Ordasının paytaxtı və yeganə məlum şəhəri olmuşdur. Şəhər Qasım xanın dövründə Qazax xanlığının tərkibinə qatılmışdır. Qasım xan vəfat etdikdən sonra burada dəfn edilmişdir.
Ural kazakları atamanları Neçay və Boqdan Barboşun yürüşündən sonra, 1580-ci ildə Kiçik Saray Yermak Timofeyeviçin başçılıq etdiyi Volqa Kazakları tərəfindən tutuldu. Şəhər qarət edilərək tamamilə viran qaldı. Kazaklar şəhəri darmadağın etdilər. Həmçinin Kiçik Sarayda dəfn edilmiş Qızıl Orda xanlarının və Noqay Ordasının hökmdarlarının məzarları dağıdıldı. Şəhər o qədər viran oldu ki, sakinləri Xivəyə köçmək məcburiyyətində qaldılar.
1640-cı ildə Kiçik Sarayın sahiblərinin icazəsi ilə, Ural çayının yuxarı axarında Sarayçikin xarabalıqlarından 2 kilometr məsafədə, rus köçkünləri məskunlaşdılar. Onlar burada Sarayçikovski qalasını salmaqla, yeni məskunlaşma tarixinin başlanğıcını qoydular. Qalanın yerində sonradan Sarayçikov xutoru meydana gəldi. Sonradan Qazaxıstanın Atırau vilayətinin Maxambet rayonu, Atırau şəhərindən 50 kilometr şimalda müasir Sarayçık kəndi yarandı.
Ordanın tarixi
Yazılı tarixi mənbələrə görə, XV əsrin ortalarında, noqaylar möhkəmlənmiş şəhərləri ələ keçirərək Sırdəryanın orta axınına qədər gəlirdilər. Məsələn, manqıt Uakas bəy 1446-cı ildə Sırdəryanın sol sahilindəki Üzgənt şəhərinin hakimi idi. Yedigeyin nəsilindən olan — Musa-Mirzə və Janbırşı (Yamqurçi) — XV əsrdə Şərqi Dəşt-i Qıpçaqın siyasi həyatında mühüm rol oynamışdılar. 1496-cı ildə Kazana Sibir-Noqay yürüşü baş tutdu.
XVI əsrin əvvəllərində davamlı vətəndaş qarşıdurması səbəbindən Noqay Ordası zəifləməyə başladı. Xanların hakimiyyəti çox zəifləmişdi. 1520-ci ildə Qazax xanı Kasım xan, Noqay Ordasının paytaxtı Kiçik Sarayı ələ keçirdi.
1534-cü ildə Qızıl Ordaya səfir göndərilən Danila Qubin Böyük Moskva knyazlığı ətrafdakı torpaqlar haqqında IV İvan Qroznıya məlumat verdi. 1550-ci illərin ilk yarısında, üç illik quraqlıq və sərt qış nəticəsində bütün heyvandarlıq məhv oldu. Noqaylar arasında daxili mübarizə başladı, ardından vəba epidemiyası başladı, əhalinin 40–50% -ə qədəri tələf oldu. Bu səbəbdən noqaylar Şimali Qafqaza köç etməyə başladı.
1546-cı ildə Əli Mirzənin komandanlığı altında 10.000 nəfərlik noqay ordusu, Krım xanı I Sahib Gəray tərəfindən Həştərxanın ələ keçirilməsinin intiqamını almaq üçün Krım xanlığına qarşı yürüşə başladı.Perekop yaxınlığında böyük və şiddətli döyüşdə krımlılar, muşket və top atəşindən istifadə edərək noqayları mühasirəyə alaraq tamamilə məğlub etdilər. Döyüş qılınc davası ilə bitdi. Sahib Gəray bütün əsir alınmış nöqayları öldürməyi əmr etdi.
XVI əsrin ortalarında Noqay Ordası fəlakətlə üzləşdi. Daxili çəkişmələr uluların fərqli siyasi istiqamətləri səbəbindən başladı və bu da tədricən Noqay Ordasının Böyük və Kiçik və digər hissələrə parçalanmasına səbəb oldu.
Belə ki, 1555-ci ildə, Emba çayı üzərində Yaik, Emba və Sırdərya çayları arasında köçəri həyat sürən Altıaul Ordası (Altyul ulus) meydana gəldi. 1556-cı ildə Ordada dəişətli aclıq baş qaldırdı.
Böyük Noqay Ordası
1557-ci ildə Noqay Ordasının bəyi özünü IV İvan Qroznın vassalı kimi tanıdı. Bu baxımdan Noqay Ordası Volqaboyu çölü əhatə edən Böyük Noqay Ordasına (Böyük Noqay) və Moskva tabeli Qazı-mirzə bəyin rəhbərliyi ilə Azov bölgəsindən qərbə və Kubana köç edən Kuban Ordasına (Kiçik Noqay, Kazıyev ulusunu tanımaq istəməyən Kiçik Noqay Ordasına) bölündü.
Lakin Müqəddəs Roma İmperiyasının diplomatı Siqismund von Herberşteynin 1549-cu ildə nəşr olunan Muskoviya xəritəsində, hər iki sahildə Volqa boyu noqay tatarlarını (Nagayske Tartare) yerləşdirir (xəritənin sağ alt kənarına baxın).
1577-ci ildə Ordanın paytaxtı Kiçik Saray Rus knyazı Serebrınının ordusu tərəfindən alındı. Sonu görünməyən daxili qarma-qarışıqlıq, Ordanın müstəqil varlığına son qoydu. V. V. Trepavlov Ordanın sonunu gətirən üç səbəbi göstərir. Təbii olaraq, Noqay Ordasının rəqibləri dövlətin zəifliyini föhtə vermədilər.
XVII əsrin əvvəllərində kalmıklar Yaikin hər iki sahilindəki Volqaya qədər olan noqay düşərgələrində məskunlaşdıdılar. 1628–1630-cu illərdə Kho-Urlukun rəhbərlik etdiyi kalmıklar, Böyük Noqay Ordusuna hücum edərək Volqa və Yaik arasını işğal etdilər. 1634-cü ildə kalmıklar yenidən Böyük Noqay Ordasına hücum edərək onu məğlub edərək Noqayların bir hissəsini məhv etdilər. Qalanları Volqanın sağ sahilinə köçmək və Kiçik Noqay ordusu ilə birləşmək məcburiyyətində qaldılar.
Nəticədə noqaylar Şimali Qafqaza köç etdilər.
Silahlı qüvvələr
Ordanın demək olar ki, bütün əhalisi köçəri olduğundan ordu da əsasən süvarilərdən ibarət idi. Ordu uzun yürüşlər və pusqular üçün uyğun olan köçərilərdən ibarət olan yüngül süvarilərə əsaslanırdı. Noqay döyüşçülərinin taktikaları süvarilərin çevik və sürətli zərbələrinə əsaslanırdı. Ən döyüşə hazır olanlar Qızıl (daha sonra Böyük) Orda xanlarının mühafizəçiləri və müharibə və ya başqa bir zərurət olduqda çağırılan murzalar və biyas dəstələri idi. Ordanın sənətkarlıq baxımından yüksək səviyyədə inkişaf etmiş şəhərləri olmadığından silahlar əsasən Buxara və Səmərqənddən gətirilirdi. Qoşunların sayı 300 min nəfərə çatırdı.
Təsərrüfat
İqtisadiyyat köçəri maldarlıq (atlar, qoyunlar, mal-qara və dəvələr) və tranzit ticarətinə əsaslanırdı. Qızıl Orda sonrası qalan dövlətlərin əhalisi əsasən oturaq həyat tərzinə keçərkən, Noqay Ordasının iqtisadiyyatı hələ köçəri idi. Bu dövlətin ərazisində yalnız bir şəhər var idi. O, da Qızıl Ordadan miras qalan Saraçık şəhəri. Bununla belə Volqa kazakları tərəfindən bir neçə dəfə ələ keçirilmə nəticəsində Kiçik Saray böyük bir ticarət mərkəzi olaraq əvvəlki əhəmiyyətini artıq itirmiş və qısa müddətdə heç bir əhəmiyyətli iqtisadi rol oynamayan mərkəzə çevrilmişdi. Noqay Ordası mirzəların başçılıq etdiyi bir sıra özünüidarəetmə uluslarına bölünürdü. Mirzə Nuradinin köməyi ilə hökmranlıq edən bəyə itaət edirdi. XVI əsrdə noqayların Volqanın qərb sahilinə köçməsi Kiçik noqayların Noqay Ordasından ayrılmasına səbəb oldu. Daha sonra sultan titulu qərbi Noqayların ən yüksək titulu oldu.
İstinadlar
- Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002.
- Заволжье и его обитатели пять веков назад 2019-04-20 at the Wayback Machine // Мокеев А., Иванов Р. Всё о Самаре 2019-10-26 at the Wayback Machine : Виртуальная экскурсия, представленная на одноимённый международный виртуальный конкурс детского творчества 2019-04-25 at the Wayback Machine, проводимый Академией информатизации образования, Воронежской секцией Академии педагогических и социальных наук и Воронежскии государственным педагогическим университетом в 1998−2001. — Сайт Воронежского государственного педагогического университета (www.vspu.ac.ru) 2012-05-05 at the Wayback Machine (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)
- Андреев А. История крыма — : Издательство "Монолит-Евролинц-Традиция", 2002. — (История и страна) — Гл. 7. 2022-01-25 at the Wayback Machine
- Золотая Орда / Трепавлов В. В. // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
- Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002.
- Гайворонский О. Повелители двух материков. — Т. 1. — —Бахчисарай, 2007. — С. 210.
- Гайворонский О. Повелители двух материков. — Т. 1. —Бахчисарай, 2007. — С. 211.
- "«Ногайская бойня» у Перекопа". 2020-11-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-12.
- Р. Ишмухамбетов НОГАЙСКАЯ ОРДА — КОЛЫБЕЛЬ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
- Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. М.: Восточная литература. 2002. ISBN .
- ["Илишкин М. Г. Участие ойрат-калмыков в политической истории Тибета // Сайт «Буддизм в Калмыкии» (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)". 2016-03-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-08-05.Илишкин М. Г. Участие ойрат-калмыков в политической истории Тибета // Сайт "Буддизм в Калмыкии" (Yoxlanılıb 7 aprel 2014)]
Ədəbiyyat
- Сафаргалиев М. Г. Распад Золотой Орды (1500 nüs.). Саранск: Мордов. кн. изд-во. 1960.
- Жолдасбаев С., Бабаев Д. История Казахстана средних веков. — Алматы: "Атамура", 2003.
- Восточная Европа Средневековья и раннего Нового времени глазами французских исследователей: Сборник статей. Казань: Институт истории АН РТ. Отв. ред. И. А. Мустакимов, А. Г. Ситдиков; науч. ред. И. В. Зайцев, Д. А. Мустафина; ввод. ст. В. В. Трепавлов. 2009.
- Керейтов Рамазан, Червонная Светлана. Эпиграфика Ногайской степи // "Татарская археология", 2002−2003. — № 1−2(10−11).
- Хисамиева Г. Заговорили камни времен Ногайской Орды // Газета "Маяк" Азнакаевского района 14.04.06.
- Трепавлов В. В. «Орда самовольная»: Кочевая империя ногаев XV–XVI веков. Исторические исследования (600 nüs.). М.: Квадрига. 2013. ISBN .
Xarici keçidlər
- Ногайская Орда // Исторический интернет-проект "XPOHOC. Всемирная история в интернете" (www.hrono.info) (Yoxlanılıb 16 yanvar 2014)
![image]()
Ногайская Орда — телепрограмма из цикла "Историческая среда", подготовленная Отделом познавательных и исторических программ Башкирского спутникового телевидения, 2013.![image]()
Ногайское наследие — телепрограмма из цикла "Историческая среда", подготовленная Отделом познавательных и исторических программ Башкирского спутникового телевидения, 2013.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Noqay Ordasi ve ya Mangirt yurdu XIV esrin sonu XV esrin evvellerinde Volqa ve Ural caylari arasindaki qovsaqda Qizil Ordanin suqutu neticesinde meydana gelen ve nehayet XV esrin 40 ci illerinde 1440 ci ile qeder formalasan koceri dovlet formasiyasi XVII esrin birinci yarisinda daxili qarsidurmalar ve xarici tezyiqler neticesinde parcalanmisdir OrdaNoqay OrdasiNoqay Ordasi 1440 1634Paytaxt Kicik SarayResmi dilleri Noqay dili qipcaq diliDovlet dini IslamEhalisi noqaylarIdareetme formasi monarxiya Vikianbarda elaqeli mediafayllar Noqay Ordasi indiki Qazaxistanin simal qerbinde yerlesirdi Erazisinin ozeyini Volqa ile Yaik Ural arasindaki coller teskil edirdi Serqde noqaylar Yaikin sol sahili boyunca koceri heyat sururduler Cenub serqde ise koceri dusergeleri Cenubi Aral denizi bolgesine cenubda Merkezi Serqi Xezer denizi bolgesine qerbde Hesterxan xanligina simal qerbde Kazan xanligina simal serqde Qerbi Sibir duzenliyinde yerlesirdi Dovletin tesekkuluNoqay Ordasinin yaranmasinda ve mohkemlenmesinde Qizil Orda qosunlarinin bascisi Yedigey muhum rol oynamisdi O Ag Orda emiri de olmusdur Mensece Yedigey Manqit tayfasindan idi Toxtamisa qarsi mubarize aparmis 1397 ci ilde Qizil Orda qosunlarinin bascisi secilmisdir 1399 cu ilde Litva knyazi Vitovtun ve Toxtamisin birlesmis ordusunu meglub etmisdi Kecmis Cuci uluslarinin hamisini birlesdirmisdi 1406 ci ilde Toxtamisi oldurmus 1408 ci ilde rus torpaqlarina hucum ederek bir cox seheri dagitmisdi 1410 1412 ci illerdeki ara muharibeleri zamani hakimiyyetini itirmis ve Xarezme qacmisdi Toxtamisin oglanlari ile mubarizede oldurulmusdur Yedigey Qizil Orda qosunlarinin bascisi kimi faktiki olaraq 15 il 1396 1411 ci illerde dovleti idare etmisdir Lakin Cingiz soyundan gelmediyi ucun xan ola bilmemisdi 1412 ci ilden Manqit Ordasi Yedigeyin nesli terefinden idare edilirdi Bu zaman Yedigey ozu xanin varislerinin Qizil Orda taxti ugrunda apardigi daxili mubarizede feal istirak edirdi ve bu muddetde Cingiz xanin neslinden olan Cokre oglanla ittifaqa girmisdi Yedigey onun beylerbeyi olmusdu 1414 cu ilde Qizil Orda taxtini ele keciren Kopek xan uzerinde qazanan zeferden sonra eyni il ve paytaxt Saraydan qovulduqdan sonra Yedigey Qizil Ordanin beylerbeyi ve ya boyuk emiri oldu O 1419 cu il olumune qeder bu vezifede qaldi Yedigey dovrunde Mangit Ordasinin tedricen yukselmesi ve elinde olan erazilerde musteqil feodal mulkiyyetine cevrilmesi bas verdi Mangit Ordasinin mulkleri Qerbi Sibir duzenliyine qeder genislendi Mehz Toxamis xan bu torpaqlara qacaraq orada oldu Taybuqa qebilesi Yedigeyin hakimiyyetini tanidi Nehayet musteqil bir dovlet olaraq Noqay Ordasi XV esrin 40 ci illerinde 1440 a qeder Qizil Ordanin serq hissesinin vassal dovleti olan Orda Ejen Ulusunun dagilmasi ile meydana geldi Bu zaman mulklerin genislenmesi ve bir sira qebilelerin tabe edilmesi ile noqay milliyyeti formalasmaga basladi Noqay Ordasinin paytaxtiNoqay Ordasinin siyasi merkezi Yaik Asagi Ural cayi uzerindeki Kicik Saray seheri idi Seher XIII esrde tikilmisdir Ural cayinin sag sahilinde yerlesirdi Bir sira fars ve ereb menbelerinde Saray Cik Saray Ucuq ve buna benzer adlarla adlandirilmisdir Evveller Avropadan Cine Volqaboyu ve Xarezm yolu ile Krim ve Qafqazdan kecmekle qedim ticaret yolunda yerlesen Qizil Ordanin seherlerinden biri idi 1580 ci ilde dagidilmadan evvel Noqay Ordasinin paytaxti ve yegane melum seheri olmusdur Seher Qasim xanin dovrunde Qazax xanliginin terkibine qatilmisdir Qasim xan vefat etdikden sonra burada defn edilmisdir Ural kazaklari atamanlari Necay ve Boqdan Barbosun yurusunden sonra 1580 ci ilde Kicik Saray Yermak Timofeyevicin basciliq etdiyi Volqa Kazaklari terefinden tutuldu Seher qaret edilerek tamamile viran qaldi Kazaklar seheri darmadagin etdiler Hemcinin Kicik Sarayda defn edilmis Qizil Orda xanlarinin ve Noqay Ordasinin hokmdarlarinin mezarlari dagidildi Seher o qeder viran oldu ki sakinleri Xiveye kocmek mecburiyyetinde qaldilar 1640 ci ilde Kicik Sarayin sahiblerinin icazesi ile Ural cayinin yuxari axarinda Saraycikin xarabaliqlarindan 2 kilometr mesafede rus kockunleri meskunlasdilar Onlar burada Saraycikovski qalasini salmaqla yeni meskunlasma tarixinin baslangicini qoydular Qalanin yerinde sonradan Saraycikov xutoru meydana geldi Sonradan Qazaxistanin Atirau vilayetinin Maxambet rayonu Atirau seherinden 50 kilometr simalda muasir Saraycik kendi yarandi Ordanin tarixiYazili tarixi menbelere gore XV esrin ortalarinda noqaylar mohkemlenmis seherleri ele kecirerek Sirderyanin orta axinina qeder gelirdiler Meselen manqit Uakas bey 1446 ci ilde Sirderyanin sol sahilindeki Uzgent seherinin hakimi idi Yedigeyin nesilinden olan Musa Mirze ve Janbirsi Yamqurci XV esrde Serqi Dest i Qipcaqin siyasi heyatinda muhum rol oynamisdilar 1496 ci ilde Kazana Sibir Noqay yurusu bas tutdu XVI esrin evvellerinde davamli vetendas qarsidurmasi sebebinden Noqay Ordasi zeiflemeye basladi Xanlarin hakimiyyeti cox zeiflemisdi 1520 ci ilde Qazax xani Kasim xan Noqay Ordasinin paytaxti Kicik Sarayi ele kecirdi 1534 cu ilde Qizil Ordaya sefir gonderilen Danila Qubin Boyuk Moskva knyazligi etrafdaki torpaqlar haqqinda IV Ivan Qrozniya melumat verdi 1550 ci illerin ilk yarisinda uc illik quraqliq ve sert qis neticesinde butun heyvandarliq mehv oldu Noqaylar arasinda daxili mubarize basladi ardindan veba epidemiyasi basladi ehalinin 40 50 e qederi telef oldu Bu sebebden noqaylar Simali Qafqaza koc etmeye basladi 1546 ci ilde Eli Mirzenin komandanligi altinda 10 000 neferlik noqay ordusu Krim xani I Sahib Geray terefinden Hesterxanin ele kecirilmesinin intiqamini almaq ucun Krim xanligina qarsi yuruse basladi Perekop yaxinliginda boyuk ve siddetli doyusde krimlilar musket ve top atesinden istifade ederek noqaylari muhasireye alaraq tamamile meglub etdiler Doyus qilinc davasi ile bitdi Sahib Geray butun esir alinmis noqaylari oldurmeyi emr etdi XVI esrin ortalarinda Noqay Ordasi felaketle uzlesdi Daxili cekismeler ulularin ferqli siyasi istiqametleri sebebinden basladi ve bu da tedricen Noqay Ordasinin Boyuk ve Kicik ve diger hisselere parcalanmasina sebeb oldu Bele ki 1555 ci ilde Emba cayi uzerinde Yaik Emba ve Sirderya caylari arasinda koceri heyat suren Altiaul Ordasi Altyul ulus meydana geldi 1556 ci ilde Ordada deisetli acliq bas qaldirdi Boyuk Noqay Ordasi 1557 ci ilde Noqay Ordasinin beyi ozunu IV Ivan Qroznin vassali kimi tanidi Bu baximdan Noqay Ordasi Volqaboyu colu ehate eden Boyuk Noqay Ordasina Boyuk Noqay ve Moskva tabeli Qazi mirze beyin rehberliyi ile Azov bolgesinden qerbe ve Kubana koc eden Kuban Ordasina Kicik Noqay Kaziyev ulusunu tanimaq istemeyen Kicik Noqay Ordasina bolundu Lakin Muqeddes Roma Imperiyasinin diplomati Siqismund von Herbersteynin 1549 cu ilde nesr olunan Muskoviya xeritesinde her iki sahilde Volqa boyu noqay tatarlarini Nagayske Tartare yerlesdirir xeritenin sag alt kenarina baxin 1577 ci ilde Ordanin paytaxti Kicik Saray Rus knyazi Serebrininin ordusu terefinden alindi Sonu gorunmeyen daxili qarma qarisiqliq Ordanin musteqil varligina son qoydu V V Trepavlov Ordanin sonunu getiren uc sebebi gosterir Tebii olaraq Noqay Ordasinin reqibleri dovletin zeifliyini fohte vermediler XVII esrin evvellerinde kalmiklar Yaikin her iki sahilindeki Volqaya qeder olan noqay dusergelerinde meskunlasdidilar 1628 1630 cu illerde Kho Urlukun rehberlik etdiyi kalmiklar Boyuk Noqay Ordusuna hucum ederek Volqa ve Yaik arasini isgal etdiler 1634 cu ilde kalmiklar yeniden Boyuk Noqay Ordasina hucum ederek onu meglub ederek Noqaylarin bir hissesini mehv etdiler Qalanlari Volqanin sag sahiline kocmek ve Kicik Noqay ordusu ile birlesmek mecburiyyetinde qaldilar Neticede noqaylar Simali Qafqaza koc etdiler Silahli quvvelerOrdanin demek olar ki butun ehalisi koceri oldugundan ordu da esasen suvarilerden ibaret idi Ordu uzun yurusler ve pusqular ucun uygun olan kocerilerden ibaret olan yungul suvarilere esaslanirdi Noqay doyusculerinin taktikalari suvarilerin cevik ve suretli zerbelerine esaslanirdi En doyuse hazir olanlar Qizil daha sonra Boyuk Orda xanlarinin muhafizecileri ve muharibe ve ya basqa bir zeruret olduqda cagirilan murzalar ve biyas desteleri idi Ordanin senetkarliq baximindan yuksek seviyyede inkisaf etmis seherleri olmadigindan silahlar esasen Buxara ve Semerqendden getirilirdi Qosunlarin sayi 300 min nefere catirdi TeserrufatIqtisadiyyat koceri maldarliq atlar qoyunlar mal qara ve develer ve tranzit ticaretine esaslanirdi Qizil Orda sonrasi qalan dovletlerin ehalisi esasen oturaq heyat terzine kecerken Noqay Ordasinin iqtisadiyyati hele koceri idi Bu dovletin erazisinde yalniz bir seher var idi O da Qizil Ordadan miras qalan Saracik seheri Bununla bele Volqa kazaklari terefinden bir nece defe ele kecirilme neticesinde Kicik Saray boyuk bir ticaret merkezi olaraq evvelki ehemiyyetini artiq itirmis ve qisa muddetde hec bir ehemiyyetli iqtisadi rol oynamayan merkeze cevrilmisdi Noqay Ordasi mirzelarin basciliq etdiyi bir sira ozunuidareetme uluslarina bolunurdu Mirze Nuradinin komeyi ile hokmranliq eden beye itaet edirdi XVI esrde noqaylarin Volqanin qerb sahiline kocmesi Kicik noqaylarin Noqay Ordasindan ayrilmasina sebeb oldu Daha sonra sultan titulu qerbi Noqaylarin en yuksek titulu oldu IstinadlarTrepavlov V V Istoriya Nogajskoj Ordy M Vostochnaya literatura 2002 Zavolzhe i ego obitateli pyat vekov nazad 2019 04 20 at the Wayback Machine Mokeev A Ivanov R Vsyo o Samare 2019 10 26 at the Wayback Machine Virtualnaya ekskursiya predstavlennaya na odnoimyonnyj mezhdunarodnyj virtualnyj konkurs detskogo tvorchestva 2019 04 25 at the Wayback Machine provodimyj Akademiej informatizacii obrazovaniya Voronezhskoj sekciej Akademii pedagogicheskih i socialnyh nauk i Voronezhskii gosudarstvennym pedagogicheskim universitetom v 1998 2001 Sajt Voronezhskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta www vspu ac ru 2012 05 05 at the Wayback Machine Yoxlanilib 7 aprel 2014 Andreev A Istoriya kryma Izdatelstvo Monolit Evrolinc Tradiciya 2002 Istoriya i strana Gl 7 2022 01 25 at the Wayback Machine Zolotaya Orda Trepavlov V V Bolshaya rossijskaya enciklopediya v 35 t gl red Yu S Osipov M Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 Trepavlov V V Istoriya Nogajskoj Ordy M Vostochnaya literatura 2002 Gajvoronskij O Poveliteli dvuh materikov T 1 Bahchisaraj 2007 S 210 Gajvoronskij O Poveliteli dvuh materikov T 1 Bahchisaraj 2007 S 211 Nogajskaya bojnya u Perekopa 2020 11 30 tarixinde Istifade tarixi 2021 07 12 R Ishmuhambetov NOGAJSKAYa ORDA KOLYBEL TYuRKSKIH NARODOV Trepavlov V V Istoriya Nogajskoj Ordy M Vostochnaya literatura 2002 ISBN 5 02 018193 5 Ilishkin M G Uchastie ojrat kalmykov v politicheskoj istorii Tibeta Sajt Buddizm v Kalmykii Yoxlanilib 7 aprel 2014 2016 03 23 tarixinde Istifade tarixi 2014 08 05 Ilishkin M G Uchastie ojrat kalmykov v politicheskoj istorii Tibeta Sajt Buddizm v Kalmykii Yoxlanilib 7 aprel 2014 EdebiyyatSafargaliev M G Raspad Zolotoj Ordy 1500 nus Saransk Mordov kn izd vo 1960 Zholdasbaev S Babaev D Istoriya Kazahstana srednih vekov Almaty Atamura 2003 Vostochnaya Evropa Srednevekovya i rannego Novogo vremeni glazami francuzskih issledovatelej Sbornik statej Kazan Institut istorii AN RT Otv red I A Mustakimov A G Sitdikov nauch red I V Zajcev D A Mustafina vvod st V V Trepavlov 2009 Kerejtov Ramazan Chervonnaya Svetlana Epigrafika Nogajskoj stepi Tatarskaya arheologiya 2002 2003 1 2 10 11 Hisamieva G Zagovorili kamni vremen Nogajskoj Ordy Gazeta Mayak Aznakaevskogo rajona 14 04 06 Trepavlov V V Orda samovolnaya Kochevaya imperiya nogaev XV XVI vekov Istoricheskie issledovaniya 600 nus M Kvadriga 2013 ISBN 978 5 91791 021 5 Xarici kecidlerNogajskaya Orda Istoricheskij internet proekt XPOHOC Vsemirnaya istoriya v internete www hrono info Yoxlanilib 16 yanvar 2014 Nogajskaya Orda teleprogramma iz cikla Istoricheskaya sreda podgotovlennaya Otdelom poznavatelnyh i istoricheskih programm Bashkirskogo sputnikovogo televideniya 2013 Nogajskoe nasledie teleprogramma iz cikla Istoricheskaya sreda podgotovlennaya Otdelom poznavatelnyh i istoricheskih programm Bashkirskogo sputnikovogo televideniya 2013 Hemcinin bax