Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Manqitlar — Dəşt-i Qıpçaqda türk boylarıyla qarışıb İslamlaşan bir monqol qəbiləsi.
Tarixi
Monqolların əfsanəvi ataları olan Alan-koanın övladlarından Nirunlara bağlanan Manqıtların ataları, Alankoanın yeddinci göbəkdən törəməsi Tuminənin doqquz oğlundan ən böyüyü Caksunun Nuyaktin, Urut və Mangkut adlı üç oğluna dayandırılır. Manqıtlar, Çingiz xan zamanında Tayciutlar ilə bir arada yaşıyırdılar. Ancaq Huyıldar Seçən, özünü təqib edən bir qrup Manqıt ilə birlikdə Camuxadan (Camuka) ayrılaraq Çingiz xana qatıldı. Çingiz xan onu Anda deyə anırdı. Bu dönəmdə Çingiz xan ilə birlikdə harəkət edən bu qrup muharip olaraq tanınıyir və savaşlarda ən öndə yer alırdı. Çingiz xan, Tayciyutları yendikdən sonra onların yanındaki Manqıtların böyük bir qismini Öldürtdü, bir qismını da Codi noyana verdi.
Kubilay xan dönəmində Manqıtların idarəsini Codinin nəvəsi Mangudai üstləndi. Atası Kutluğ Şah zamanında Manqıtlar bir tümən (minlik) təşkil edirdi. Çingiz xan, Çinə səfərə göndərdiyi Mukali qoyon Cəlayırin məiyətinə diğər qəbilə mənsublarının yanı sıra 1000 nəfərlik bir Manqıt birliyi də vermişdi. Çingiz xandan sonra bütün Monqol qruplarının (ulus) bünyəsində bir miqdar Manqıt vardı, ancaq bunlar ağırlıklı olaraq Cuci ulusu içində Qızıl Orda sahəsində təsirli oldular. Burada sadəcə qəbilə yapılarını qorumaqla qalmayıb diğər köçəri Türk toplumu ilə birləşdilər və özlərini Türk saymaya başladılar. Qəbilənin İslamiyəti qəbulu bu sıralarda gərçəkləşdi. Manqıtların məşhur bəyi Edigenin atası Baba Tükləsin bu xüsusda önəmli qatkısı olmuşdur. Baba Tükləsin dışında Seyyid Ata. Dəşt-i Qıpçaq sahəsinin ən uzaq yerlərinə qədər gidərək Özbək, Mangıt və Tatarların arasında İslamiyətin yayılması için çalışmıştı. Manqıtlar, Qızıl Orda alanında sadəcə Türkləşib İslamlaşmakla qalmamışlar, aynı zamanda bir güc mərkəzi oluşturarak bəyləri vasıtasıyla bu dəvlətin tarixində təsirli rol oynamışlardır.
Manqıt əmirləri Tuda Məngü (1280–1282), Tula Buga (1287–1291) və Tokta (1291–1313), xanlar dönəmində Qızıl Ordada xanları taxta keçirip taxttan endirəcək qədər güc kazanmışlardı. Əmir Nogay 1299da Tokta Xana karşı giriştiği mücadələdə ölüncə ona bağlı qəbilələr bazan Nogay, bazan da Manqıt-Nogay ulusu olarak anıldı. Rusların Nogay diyə adlandırdığı topluluk Orta Asiyada və İranda Manqıt olaraq bilinirdi. Ötə yandan Kırım və Osmanlı qaynaqlarında XVI–XVIII. yüzyıllarda Nogay kəliməsinə rastlanır. Qızıl Orda içərisində Manqıtlar, əsas olarak İdil (Ətil) ırmağının iki tərəfində və Aral gölündən Sibirə qədərki bölgədə yaşamışdılar. XV və XVI yüzillərdə Saraycık şəhri Nogay ordasının ən önəmli mərkəzi sayılıyordu. Ədiğə muhtəmələn burada gömülüydü və oğlu Nurəddin dahil olmak üzərə kabilənin önəmli şahısları buraya dəfn edilmişdi. Şəhər 1581də Qazaxların tahribatına uğradı.
Əmir Ediğe sadəcə Manqıtların dəğil Qızıl Orda xanlığının tarixində də çox təsirli olmuş bir şahsiyəttir. Onun kahramanlıkları Ədiğə dəstanı olarak xalq arasında çox yaygındı. Ədiğə Qızıl Ordadaki taxt mücadələlərində təsirli olmuş və Timur Kutluğ Oğlanı taxta gəçməsi için dəstəkləmişti. Toktamışa qarşı Timur Kutluğ ilə birlikdə bir ara Əmir Teymura sığınan Ədiğə, daha sonra Əmir Teymurun oğlu Şahruh zamanında bu xanədanla iyi ilişkilər qurmuş və Şahrux mirzəyə elçi göndərdiği gibi Şahruh da oğlu Cukiyi Edigənin kızı ilə əvləndirmək istəmiştir.
XV əsrin ortalarında Manqıtlar, Edigenin nəvəsi Vəqqas bəyin idarəsi altında Əbülxeyr xanın saltanatında önəmli rol oynadılar. Bənzəri bir duruma Şeybani xanın saltanatı sırasında da rastlanır. Vəqqas bəyin oğlu Musa Mirza, Şeybani xanı dəstəklədi. Şeybani xan, Mavəraünnəhiri ələ keçirmədən öncə Manqıt qəbiləsi tarafından xan olarak seçilmişdi. Burada Musa Mirzanın dəstəyi sadəcə Manqıt qəbiləsiylə sınırlı qalmıyor, Nayman, Durmən, Quşçu kimi diğər qəbilələrin dəstəyi anlamına da gəlirdi.
Kazan xanlığınm rusların əlinə keçməsi Nogay- Manqıtların köç sahəsini daraltdı, bu durum qəbilələr arasında keçim sıxıntısına yol açdı. Bu şəkildə başlayan huzursuzluk 1557–1558-ci ildən etibarən Noqaylarin ikiyə ayrılmasıyla sonuçlandı. Nogay ulusunu oluşturan Şirin, Barın, Qıpçaq, Argun, Alçın, Kıyat, Manqıt kabilələrindən ilk dördü Krım xanlığı sahəsinə girərək Küçük Nogay ulusu deyə anıldı və Krım xanlığı tarixində təsirli oldu. İdilin şərqində qalan qalabalık qrupa isə Böyük Nogay ulusu deyildi.
Manqıtlardan böyük bir kütlə, Kalmıklar tərəfindən 1620-ci ildə sürülüncəyə qədər Volqa və Emba arasında yüz il daha qaldı. Böyük bir bölümü Şimali Qafqaza köçdü və burada sadəcə Nogay olarak anıldı. Bir başqa qrup da Xivə xanlığına köç ətti və Amu-dərya deltasına yerləşdi. Manqıtların və bunların içindəki diğər Türk qruplarının Xarəzmə köçü ehtimalən Əbulqazi Bahadır xanın səltənəti (1642–1663) sırasında oldu. Xarəzmdə Manqıt qəbiləsi Konqratlar ilə nüfuz mücadələsinə girdi. Bu mücadələdə Xarəzm Manqıtları Mavəraünnəhirdə öz qəbilə mənsubları tərəfindən dəstəklənirdi. Bəzi başarılardan sonra 1740-cı illərdə manqıtlar konqratlara yenildilər və Xarəzmdəkİ politik nüfuzlarını qeyb etdilər. Ancak Mavəraünnəhirdəki təsirləri daha uzun sürdü. Buxara xanlığında Canoğulları xanədanından sonra Manqıt xanədanı başa keçdi. Manqıt xanları sülaləsinin rəisi Atalık Məhəmməd Rəhim idi. Rəhim və oğlu Danyal (Daniyar) Buxarada vəzirlik etmişdilər. Canoğullarından son xan olan Əbulqazi, qızını Manqıtlardan Danyalin oğlu Mir Murad Məsum Şah ilə evləndirmişdi. Beləcə manqıtlar ilə Canoğulları arasında qohumluq bağı qurulmuştu. Sülalədən Mir Murad Məsum Şahdan sonra xələfləri əmir ünvanını işlətmişdilər. Danyal, Murad Məsum Şah, Heydər, Nəsrullah, Muzaffərüddin, Əbdüləhəd və Alim xan, Buxara xanlığını idarə edən Manqıt xanlarıdır.
Manqıtların Buxara xanlığı içindəki yərləşim yərləri daha ziyadə . 1868-ci ildə Qrebenkinin Karşıda topladığı bilgilərə görə manqıtlar öz mərkəzləri olarak Karşını görürdülər və sayıları 30.000 civarındaydı. Katta Kurqandaki mövcudları isə 2000 qədərdı. 1923-cü ildə Mavəraünnəhirdəki toplam sayı 100.000 idi. Bunun 44.000i Buxara yaxınlarında, 34.000i Karşi bölgəsində, 10.500 ü də Xarəzmdə vardı. Manqıtlar, Qazax və Özbək şəcərələrində bu ulusları oluşduran boy və uruqlar arasında zikr edilir.
Ədəbiyyat
- Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — .
- Rashiduddin Faziullah, Jamiut-Tawarikh: Compendium of Chronİcles (trc. W. M, Thack-ston). Cambridge 1998, 1, 102, 227;
- Hafız-ı Əbru, Zübdətüt-təvarih (nşr. Səyyid Kamal Hac Səyyid Cəvadi], Tahran 1372, !, 331–332;
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
 | Etnik qrup ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Manqitlar Dest i Qipcaqda turk boylariyla qarisib Islamlasan bir monqol qebilesi TarixiMonqollarin efsanevi atalari olan Alan koanin ovladlarindan Nirunlara baglanan Manqitlarin atalari Alankoanin yeddinci gobekden toremesi Tuminenin doqquz oglundan en boyuyu Caksunun Nuyaktin Urut ve Mangkut adli uc ogluna dayandirilir Manqitlar Cingiz xan zamaninda Tayciutlar ile bir arada yasiyirdilar Ancaq Huyildar Secen ozunu teqib eden bir qrup Manqit ile birlikde Camuxadan Camuka ayrilaraq Cingiz xana qatildi Cingiz xan onu Anda deye anirdi Bu donemde Cingiz xan ile birlikde hareket eden bu qrup muharip olaraq taniniyir ve savaslarda en onde yer alirdi Cingiz xan Tayciyutlari yendikden sonra onlarin yanindaki Manqitlarin boyuk bir qismini Oldurtdu bir qismini da Codi noyana verdi Kubilay xan doneminde Manqitlarin idaresini Codinin nevesi Mangudai ustlendi Atasi Kutlug Sah zamaninda Manqitlar bir tumen minlik teskil edirdi Cingiz xan Cine sefere gonderdiyi Mukali qoyon Celayirin meiyetine diger qebile mensublarinin yani sira 1000 neferlik bir Manqit birliyi de vermisdi Cingiz xandan sonra butun Monqol qruplarinin ulus bunyesinde bir miqdar Manqit vardi ancaq bunlar agirlikli olaraq Cuci ulusu icinde Qizil Orda sahesinde tesirli oldular Burada sadece qebile yapilarini qorumaqla qalmayib diger koceri Turk toplumu ile birlesdiler ve ozlerini Turk saymaya basladilar Qebilenin Islamiyeti qebulu bu siralarda gerceklesdi Manqitlarin meshur beyi Edigenin atasi Baba Tuklesin bu xususda onemli qatkisi olmusdur Baba Tuklesin disinda Seyyid Ata Dest i Qipcaq sahesinin en uzaq yerlerine qeder giderek Ozbek Mangit ve Tatarlarin arasinda Islamiyetin yayilmasi icin calismisti Manqitlar Qizil Orda alaninda sadece Turklesib Islamlasmakla qalmamislar ayni zamanda bir guc merkezi olusturarak beyleri vasitasiyla bu devletin tarixinde tesirli rol oynamislardir Manqit emirleri Tuda Mengu 1280 1282 Tula Buga 1287 1291 ve Tokta 1291 1313 xanlar doneminde Qizil Ordada xanlari taxta kecirip taxttan endirecek qeder guc kazanmislardi Emir Nogay 1299da Tokta Xana karsi giristigi mucadelede olunce ona bagli qebileler bazan Nogay bazan da Manqit Nogay ulusu olarak anildi Ruslarin Nogay diye adlandirdigi topluluk Orta Asiyada ve Iranda Manqit olaraq bilinirdi Ote yandan Kirim ve Osmanli qaynaqlarinda XVI XVIII yuzyillarda Nogay kelimesine rastlanir Qizil Orda icerisinde Manqitlar esas olarak Idil Etil irmaginin iki terefinde ve Aral golunden Sibire qederki bolgede yasamisdilar XV ve XVI yuzillerde Saraycik sehri Nogay ordasinin en onemli merkezi sayiliyordu Edige muhtemelen burada gomuluydu ve oglu Nureddin dahil olmak uzere kabilenin onemli sahislari buraya defn edilmisdi Seher 1581de Qazaxlarin tahribatina ugradi Emir Edige sadece Manqitlarin degil Qizil Orda xanliginin tarixinde de cox tesirli olmus bir sahsiyettir Onun kahramanliklari Edige destani olarak xalq arasinda cox yaygindi Edige Qizil Ordadaki taxt mucadelelerinde tesirli olmus ve Timur Kutlug Oglani taxta gecmesi icin desteklemisti Toktamisa qarsi Timur Kutlug ile birlikde bir ara Emir Teymura siginan Edige daha sonra Emir Teymurun oglu Sahruh zamaninda bu xanedanla iyi iliskiler qurmus ve Sahrux mirzeye elci gonderdigi gibi Sahruh da oglu Cukiyi Edigenin kizi ile evlendirmek istemistir XV esrin ortalarinda Manqitlar Edigenin nevesi Veqqas beyin idaresi altinda Ebulxeyr xanin saltanatinda onemli rol oynadilar Benzeri bir duruma Seybani xanin saltanati sirasinda da rastlanir Veqqas beyin oglu Musa Mirza Seybani xani destekledi Seybani xan Maveraunnehiri ele kecirmeden once Manqit qebilesi tarafindan xan olarak secilmisdi Burada Musa Mirzanin desteyi sadece Manqit qebilesiyle sinirli qalmiyor Nayman Durmen Quscu kimi diger qebilelerin desteyi anlamina da gelirdi Kazan xanliginm ruslarin eline kecmesi Nogay Manqitlarin koc sahesini daraltdi bu durum qebileler arasinda kecim sixintisina yol acdi Bu sekilde baslayan huzursuzluk 1557 1558 ci ilden etibaren Noqaylarin ikiye ayrilmasiyla sonuclandi Nogay ulusunu olusturan Sirin Barin Qipcaq Argun Alcin Kiyat Manqit kabilelerinden ilk dordu Krim xanligi sahesine girerek Kucuk Nogay ulusu deye anildi ve Krim xanligi tarixinde tesirli oldu Idilin serqinde qalan qalabalik qrupa ise Boyuk Nogay ulusu deyildi Manqitlardan boyuk bir kutle Kalmiklar terefinden 1620 ci ilde surulunceye qeder Volqa ve Emba arasinda yuz il daha qaldi Boyuk bir bolumu Simali Qafqaza kocdu ve burada sadece Nogay olarak anildi Bir basqa qrup da Xive xanligina koc etti ve Amu derya deltasina yerlesdi Manqitlarin ve bunlarin icindeki diger Turk qruplarinin Xarezme kocu ehtimalen Ebulqazi Bahadir xanin selteneti 1642 1663 sirasinda oldu Xarezmde Manqit qebilesi Konqratlar ile nufuz mucadelesine girdi Bu mucadelede Xarezm Manqitlari Maveraunnehirde oz qebile mensublari terefinden desteklenirdi Bezi basarilardan sonra 1740 ci illerde manqitlar konqratlara yenildiler ve XarezmdekI politik nufuzlarini qeyb etdiler Ancak Maveraunnehirdeki tesirleri daha uzun surdu Buxara xanliginda Canogullari xanedanindan sonra Manqit xanedani basa kecdi Manqit xanlari sulalesinin reisi Atalik Mehemmed Rehim idi Rehim ve oglu Danyal Daniyar Buxarada vezirlik etmisdiler Canogullarindan son xan olan Ebulqazi qizini Manqitlardan Danyalin oglu Mir Murad Mesum Sah ile evlendirmisdi Belece manqitlar ile Canogullari arasinda qohumluq bagi qurulmustu Sulaleden Mir Murad Mesum Sahdan sonra xelefleri emir unvanini isletmisdiler Danyal Murad Mesum Sah Heyder Nesrullah Muzafferuddin Ebdulehed ve Alim xan Buxara xanligini idare eden Manqit xanlaridir Manqitlarin Buxara xanligi icindeki yerlesim yerleri daha ziyade 1868 ci ilde Qrebenkinin Karsida topladigi bilgilere gore manqitlar oz merkezleri olarak Karsini gorurduler ve sayilari 30 000 civarindaydi Katta Kurqandaki movcudlari ise 2000 qederdi 1923 cu ilde Maveraunnehirdeki toplam sayi 100 000 idi Bunun 44 000i Buxara yaxinlarinda 34 000i Karsi bolgesinde 10 500 u de Xarezmde vardi Manqitlar Qazax ve Ozbek secerelerinde bu uluslari olusduran boy ve uruqlar arasinda zikr edilir EdebiyyatVladimircov B Ya Obshestvennyj stroj mongolov Mongolskij kochevoj feodalizm Vladimircov B Ya Raboty po istorii i etnografii mongolskih narodov M Vostochnaya literatura 2002 ISBN 5 02 018184 6 Rashiduddin Faziullah Jamiut Tawarikh Compendium of ChronIcles trc W M Thack ston Cambridge 1998 1 102 227 Hafiz i Ebru Zubdetut tevarih nsr Seyyid Kamal Hac Seyyid Cevadi Tahran 1372 331 332 IstinadlarHemcinin baxXarici kecidler Etnik qrup ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin