Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Müqayisəli dilçilik — müxtəlif dillərin struktur, mənşə və təkamül proseslərini araşdıran dilçilik sahəsi. Bu sahə dil ailələrinin və onların tarixi inkişafının müəyyən edilməsində mühüm rol oynayır. Müqayisəli dilçilikdə dillər arasındakı səs, qrammatik və lüğət oxşarlıqları araşdırılır, bu oxşarlıqlar vasitəsilə dillərin qohumluğu, ortaq mənbələrdən gəlib-gəlməməsi müəyyən edilir. Müqayisəli dilçilər iki əsas məqsədlə işləyirlər: 1. Genetik əlaqələrin müəyyən edilməsi – Eyni mənşədən gələn dillərin müəyyən edilməsi və qohum dillərin dil ailələri şəklində təsnif edilməsi. 2. Proto-dillərin rekonstruksiyası – Bir-biri ilə əlaqəli dillərin tədqiqatı vasitəsilə onların ilkin formaları, yəni proto-dillər haqqında məlumat əldə etmək. Bu sahənin metodları sayəsində tarixən itmiş dillərin müəyyən hissələri bərpa edilə bilir, həmçinin dillərin təkamül prosesi, coğrafi yayılması və xalqların tarixi barədə dərin biliklər əldə edilir.
Metodları
Müqayisəli dilçilikdə müxtəlif dillərin qohumluğunu və mənşəyini müəyyən etmək üçün istifadə edilən əsas metodlar bunlardır: 1. Müqayisəli metod – Müqayisəli metod dilçilər arasında ən geniş istifadə edilən üsuldur və qohum dillərin bənzərliklərini sistematik şəkildə müqayisə edir. Bu metodla dillərdə ortaq olan səslər, sözlər və qrammatik formalar müəyyən edilir. Bu oxşarlıqlar əsasında proto-dil, yəni bu dillərin ortaq kökü bərpa edilir. 2. Daxili rekonstruksiya – Daxili rekonstruksiya bir dildə zamanla baş verən dəyişiklikləri araşdırır. Dilin daxilindəki müxtəlif formalardan və keçmiş dövrlərə aid olan dil qaydalarından istifadə edərək ilkin formalar bərpa edilir. Bu metod, xüsusilə qədim yazılı mətnlərin olmadığı hallarda faydalıdır. 3. Filial metod (şaxələnmə metodu) – Bu metod, dillərin tək bir proto-dildən necə şaxələndiyini öyrənir. Burada dilin ayrı-ayrı filialları arasındakı qrammatik və leksik fərqlər təhlil edilir və tək bir kök dilin müxtəlif zaman və coğrafi şəraitdə necə yeni dillərə bölündüyü tədqiq edilir. 4. Areal dilçilik – Bu metod coğrafi cəhətdən yaxın olan, amma bir-birinə qohum olmayan dillər arasındakı təsirləri araşdırır. Areal dilçilik müəyyən bir bölgədəki dillərin bir-birinə təsir etməsi nəticəsində ortaq xüsusiyyətlər qazanmasını öyrənir. 5. Statistik metodlar – Statistik metodlar leksik və fonetik məlumatlar üzərində statistik analizlər aparmaqla dillərin əlaqələrini və qohumluq səviyyəsini müəyyən etməyə çalışır. Leksikostatistika və glottokronologiya kimi metodlar burada istifadə olunur. Leksikostatistika dillər arasındakı söz oxşarlıqlarını hesablayır, glottokronologiya isə dillərin ayrılma tarixini təyin etməyə çalışır. 6. Semantik rekonstruksiya – Semantik rekonstruksiya dillərdə söz mənalarının zamanla necə dəyişdiyini tədqiq edir. Bu metod vasitəsilə dilin semantik inkişafı izah edilir və sözlərin ilkin mənalarına dair nəticələr əldə edilir. Bu metodlar bir-biri ilə əlaqəli şəkildə işlədilərək, dillərin tarixi və mənşəyi haqqında daha dəqiq nəticələr əldə olunur.
Tarixi
Müqayisəli dilçiliyin tarixi, dillərin mənşəyini və inkişafını anlamaq üçün sistemli araşdırmalara XIX əsrdə başlamışdır. Bu sahənin tarixi əsas mərhələlərlə izlənilir.
İlk dövr – Klassik filologiya və fərziyyələr (XVII–XVIII əsrlər)
Müqayisəli dilçiliyə ilkin maraq, Avropa alimlərinin qədim dillərlə tanış olması ilə başladı. İntibah dövründə latın, yunan və digər qədim dillər öyrənilməyə başlandı, daha sonra Şərq dillərinə də maraq artdı. 1786-cı ildə ingilis alim Uilliam Consun Hindistanda sanskrit dili ilə latın, yunan və digər Avropa dilləri arasındakı bənzərliklərə dair çıxışı, dilçilikdə yeni bir istiqamətin əsasını qoydu. Cons, dillər arasında struktur və lüğət oxşarlıqları olduğunu müşahidə edərək, onların ortaq kökdən gəldiyini irəli sürdü.
XIX əsr – Müqayisəli dilçiliyin əsasının qoyulması
Bu dövrdə müqayisəli metodun nəzəri və praktik əsasları inkişaf etdirildi. Alimlər sanskrit, latın, yunan, alman və slavyan dillərini araşdıraraq, bu dillərin ortaq bir proto-dildən gəldiyini iddia etdilər. Bu mərhələdə görkəmli dilçilərdən Franz Bopp, Rasmus Rask və Yakob Qrimm kimi şəxslər dilin səsləri, morfologiyası və sintaksisi üzərində sistemli müqayisələr apardılar. Qrimin səs qanunu alman dillərinin fonetik təkamülünü izah edirdi və bu qanun müqayisəli fonetikanın inkişafına əhəmiyyətli töhfə verdi.
Proto-dil nəzəriyyəsinin formalaşması
XIX əsrin ikinci yarısında müqayisəli dilçilikdə proto-dil nəzəriyyəsi formalaşdı. Avqust Şleyxer proto-dillərin təsviri üçün bir ağac modeli təklif etdi. O, dillərin ağacın budaqları kimi şaxələndiyini və hər bir dil ailəsinin proto-dil deyilən ortaq bir kökdən gəldiyini irəli sürdü. Şleyxerin bu yanaşması müasir müqayisəli dilçiliyin əsas prinsipini təşkil edir.
XIX əsrin sonu və XX əsr – Genişlənmə və yeni metodların inkişafı
XX əsrdə müqayisəli dilçilikdə yeni metodlar və yanaşmalar inkişaf etdi. Leksikostatistika və qlottoxronologiya kimi metodlar dil tarixini müəyyən etmək və dillərin ayrılma müddətini təxmin etmək üçün statistik yanaşmalar təklif etdi. Bu dövrdə Ferdinand de Sossyurun strukturalist nəzəriyyəsi müqayisəli dilçiliyə yeni nəzəri çərçivə təqdim etdi və dilin strukturunu öyrənməyi önə çəkdi.
Müasir dövr – İnterdisiplinar yanaşma və texnoloji dəstək
Müasir müqayisəli dilçilik genetika, antropologiya və arxeologiya ilə əlaqəli şəkildə inkişaf edir. Genetik dilçilik vasitəsilə dil və insanın genetik tarixi arasında əlaqələr araşdırılır. Kompüter texnologiyaları isə geniş lüğət və mətn məlumatlarının analizində istifadə edilir, bu da dillərin daha dəqiq müqayisəsini və rekonstruksiyasını mümkün edir. Müasir metodlarla, dil ailələri və onların təkamülü daha detallı şəkildə müəyyən edilir. Beləliklə, müqayisəli dilçilik bu gün geniş tətbiq olunan bir sahədir və dil ailələrinin mənşəyini, inkişafını və dillərarası əlaqələri daha yaxşı anlamağa imkan verir.
İstinadlar
- Ringe, D. A. ""Nostratik" və şans faktoru". Diaxronika. 12 (1). 1995: 55–74. doi:10.1075/dia.12.1.04rin.
- Kampbell, Layl (2004). Tarixi dilçilik: giriş (2-ci nəşr). Kembric: MIT Mətbuatı
- Greenberg, J. H. (2001). "Linqvistik genetik təsnifatın üsulları və məqsədləri". Dil və dilçilik 2: 111–135.
- Ring, Don. (1993). "Professor Qrinberqə cavab". Amerika Fəlsəfə Cəmiyyətinin əsərləri 137, 1:91–109. DOI:10.1007/s101209900033. JSTOR 986947
- məs. Greenhill, S. J., Q. D. Atkinson, A. Meade və R. D. Grey. (2010). "Dilin təkamülünün forması və tempi /http://simon.net.nz/files/2010/04/Greenhill_et_al2010-preprint.pdf Arxivləşdirilib 2018-01-28[Timestamp length] at the Wayback Machine". Royal Society B Proceedings of the Royal Society: Biology Sciences 277, №. 1693: 2443–50. DOI:10.1098/rspb.2010.0051. JSTOR 25706475.
- Məsələn, Qrey və Atkinsonun işinə edilən tənqidlərə baxın Poser, Bill. "Hind-Avropa ilə tanışlıq". Dil Qeydiyyatı. 10 Dekabr 2003. 19 İyun 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 İyun 2017.
- Greenhill, S. J. və R. D. Grey. 2009. "Avstroneziya dili filogeniyaları: Bayes hesablama metodları haqqında miflər və yanlış təsəvvürlər Arxivləşdirilib 2018-01-28 at the Wayback Machine". In Austronesian historical linguistics and culture history: a festschrift for Robert Blust, ed. K. A. Adelaar and A. Pawley, 375–397. Canberra: Pacific Linguistics.
- Berthele, Rafael. "Dil öyrənmək üçün siyasət tövsiyələri: Elmi mübahisələr və yalançı elm arasında dilçilərin töhfələri". Euros Journal. Journal of the European Second Language Association 3.1. 2019. İstifadə tarixi: October 22, 2024.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Muqayiseli dilcilik muxtelif dillerin struktur mense ve tekamul proseslerini arasdiran dilcilik sahesi Bu sahe dil ailelerinin ve onlarin tarixi inkisafinin mueyyen edilmesinde muhum rol oynayir Muqayiseli dilcilikde diller arasindaki ses qrammatik ve luget oxsarliqlari arasdirilir bu oxsarliqlar vasitesile dillerin qohumlugu ortaq menbelerden gelib gelmemesi mueyyen edilir Muqayiseli dilciler iki esas meqsedle isleyirler 1 Genetik elaqelerin mueyyen edilmesi Eyni menseden gelen dillerin mueyyen edilmesi ve qohum dillerin dil aileleri seklinde tesnif edilmesi 2 Proto dillerin rekonstruksiyasi Bir biri ile elaqeli dillerin tedqiqati vasitesile onlarin ilkin formalari yeni proto diller haqqinda melumat elde etmek Bu sahenin metodlari sayesinde tarixen itmis dillerin mueyyen hisseleri berpa edile bilir hemcinin dillerin tekamul prosesi cografi yayilmasi ve xalqlarin tarixi barede derin bilikler elde edilir DilcilikDunya dilleriFonologiya Morfologiya Sintaksis Semantika Praqmatika Koqnitiv dilcilik Generativ linqvistikaDeskriptiv linqvistikaAntropoloji linqvistika Tekamul linqvistikasi etimologiya Fonetika SosiolinqvistikaTetbiqi dilcilikKomputer dilciliyi Kriminalistika Dilin menimsenilmesi Dil qiymetlendirmesi Dil inkisafi Preskriptivizm Antropoloji linqvistika Neyrolinqvistika Psixolinqvistika StilistikaDigerleriEdebiyyat Linqvistik tipologiya Linqvistikanin tarixi Dilcilerin siyahisi Dunya dilleribrMetodlariMuqayiseli dilcilikde muxtelif dillerin qohumlugunu ve menseyini mueyyen etmek ucun istifade edilen esas metodlar bunlardir 1 Muqayiseli metod Muqayiseli metod dilciler arasinda en genis istifade edilen usuldur ve qohum dillerin benzerliklerini sistematik sekilde muqayise edir Bu metodla dillerde ortaq olan sesler sozler ve qrammatik formalar mueyyen edilir Bu oxsarliqlar esasinda proto dil yeni bu dillerin ortaq koku berpa edilir 2 Daxili rekonstruksiya Daxili rekonstruksiya bir dilde zamanla bas veren deyisiklikleri arasdirir Dilin daxilindeki muxtelif formalardan ve kecmis dovrlere aid olan dil qaydalarindan istifade ederek ilkin formalar berpa edilir Bu metod xususile qedim yazili metnlerin olmadigi hallarda faydalidir 3 Filial metod saxelenme metodu Bu metod dillerin tek bir proto dilden nece saxelendiyini oyrenir Burada dilin ayri ayri filiallari arasindaki qrammatik ve leksik ferqler tehlil edilir ve tek bir kok dilin muxtelif zaman ve cografi seraitde nece yeni dillere bolunduyu tedqiq edilir 4 Areal dilcilik Bu metod cografi cehetden yaxin olan amma bir birine qohum olmayan diller arasindaki tesirleri arasdirir Areal dilcilik mueyyen bir bolgedeki dillerin bir birine tesir etmesi neticesinde ortaq xususiyyetler qazanmasini oyrenir 5 Statistik metodlar Statistik metodlar leksik ve fonetik melumatlar uzerinde statistik analizler aparmaqla dillerin elaqelerini ve qohumluq seviyyesini mueyyen etmeye calisir Leksikostatistika ve glottokronologiya kimi metodlar burada istifade olunur Leksikostatistika diller arasindaki soz oxsarliqlarini hesablayir glottokronologiya ise dillerin ayrilma tarixini teyin etmeye calisir 6 Semantik rekonstruksiya Semantik rekonstruksiya dillerde soz menalarinin zamanla nece deyisdiyini tedqiq edir Bu metod vasitesile dilin semantik inkisafi izah edilir ve sozlerin ilkin menalarina dair neticeler elde edilir Bu metodlar bir biri ile elaqeli sekilde isledilerek dillerin tarixi ve menseyi haqqinda daha deqiq neticeler elde olunur TarixiMuqayiseli dilciliyin tarixi dillerin menseyini ve inkisafini anlamaq ucun sistemli arasdirmalara XIX esrde baslamisdir Bu sahenin tarixi esas merhelelerle izlenilir Ilk dovr Klassik filologiya ve ferziyyeler XVII XVIII esrler Muqayiseli dilciliye ilkin maraq Avropa alimlerinin qedim dillerle tanis olmasi ile basladi Intibah dovrunde latin yunan ve diger qedim diller oyrenilmeye baslandi daha sonra Serq dillerine de maraq artdi 1786 ci ilde ingilis alim Uilliam Consun Hindistanda sanskrit dili ile latin yunan ve diger Avropa dilleri arasindaki benzerliklere dair cixisi dilcilikde yeni bir istiqametin esasini qoydu Cons diller arasinda struktur ve luget oxsarliqlari oldugunu musahide ederek onlarin ortaq kokden geldiyini ireli surdu XIX esr Muqayiseli dilciliyin esasinin qoyulmasi Bu dovrde muqayiseli metodun nezeri ve praktik esaslari inkisaf etdirildi Alimler sanskrit latin yunan alman ve slavyan dillerini arasdiraraq bu dillerin ortaq bir proto dilden geldiyini iddia etdiler Bu merhelede gorkemli dilcilerden Franz Bopp Rasmus Rask ve Yakob Qrimm kimi sexsler dilin sesleri morfologiyasi ve sintaksisi uzerinde sistemli muqayiseler apardilar Qrimin ses qanunu alman dillerinin fonetik tekamulunu izah edirdi ve bu qanun muqayiseli fonetikanin inkisafina ehemiyyetli tohfe verdi Proto dil nezeriyyesinin formalasmasi XIX esrin ikinci yarisinda muqayiseli dilcilikde proto dil nezeriyyesi formalasdi Avqust Sleyxer proto dillerin tesviri ucun bir agac modeli teklif etdi O dillerin agacin budaqlari kimi saxelendiyini ve her bir dil ailesinin proto dil deyilen ortaq bir kokden geldiyini ireli surdu Sleyxerin bu yanasmasi muasir muqayiseli dilciliyin esas prinsipini teskil edir XIX esrin sonu ve XX esr Genislenme ve yeni metodlarin inkisafi XX esrde muqayiseli dilcilikde yeni metodlar ve yanasmalar inkisaf etdi Leksikostatistika ve qlottoxronologiya kimi metodlar dil tarixini mueyyen etmek ve dillerin ayrilma muddetini texmin etmek ucun statistik yanasmalar teklif etdi Bu dovrde Ferdinand de Sossyurun strukturalist nezeriyyesi muqayiseli dilciliye yeni nezeri cercive teqdim etdi ve dilin strukturunu oyrenmeyi one cekdi Muasir dovr Interdisiplinar yanasma ve texnoloji destek Muasir muqayiseli dilcilik genetika antropologiya ve arxeologiya ile elaqeli sekilde inkisaf edir Genetik dilcilik vasitesile dil ve insanin genetik tarixi arasinda elaqeler arasdirilir Komputer texnologiyalari ise genis luget ve metn melumatlarinin analizinde istifade edilir bu da dillerin daha deqiq muqayisesini ve rekonstruksiyasini mumkun edir Muasir metodlarla dil aileleri ve onlarin tekamulu daha detalli sekilde mueyyen edilir Belelikle muqayiseli dilcilik bu gun genis tetbiq olunan bir sahedir ve dil ailelerinin menseyini inkisafini ve dillerarasi elaqeleri daha yaxsi anlamaga imkan verir IstinadlarRinge D A Nostratik ve sans faktoru Diaxronika 12 1 1995 55 74 doi 10 1075 dia 12 1 04rin Kampbell Layl 2004 Tarixi dilcilik giris 2 ci nesr Kembric MIT Metbuati Greenberg J H 2001 Linqvistik genetik tesnifatin usullari ve meqsedleri Dil ve dilcilik 2 111 135 Ring Don 1993 Professor Qrinberqe cavab Amerika Felsefe Cemiyyetinin eserleri 137 1 91 109 DOI 10 1007 s101209900033 JSTOR 986947 mes Greenhill S J Q D Atkinson A Meade ve R D Grey 2010 Dilin tekamulunun formasi ve tempi http simon net nz files 2010 04 Greenhill et al2010 preprint pdf Arxivlesdirilib 2018 01 28 Timestamp length at the Wayback Machine Royal Society B Proceedings of the Royal Society Biology Sciences 277 1693 2443 50 DOI 10 1098 rspb 2010 0051 JSTOR 25706475 Meselen Qrey ve Atkinsonun isine edilen tenqidlere baxin Poser Bill Hind Avropa ile tanisliq Dil Qeydiyyati 10 Dekabr 2003 19 Iyun 2017 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 1 Iyun 2017 Greenhill S J ve R D Grey 2009 Avstroneziya dili filogeniyalari Bayes hesablama metodlari haqqinda mifler ve yanlis tesevvurler Arxivlesdirilib 2018 01 28 at the Wayback Machine In Austronesian historical linguistics and culture history a festschrift for Robert Blust ed K A Adelaar and A Pawley 375 397 Canberra Pacific Linguistics Berthele Rafael Dil oyrenmek ucun siyaset tovsiyeleri Elmi mubahiseler ve yalanci elm arasinda dilcilerin tohfeleri Euros Journal Journal of the European Second Language Association 3 1 2019 Istifade tarixi October 22 2024