Kumul üsyanı

Kumul üsyanı — 1931-1934-cü illəri əhatə edən və Haminin uyğur əhalisinin çıxışları ilə başlayan Çin Respublikasının Sincan əyalətindəki müsəlman xalqların milli azadlıq hərəkatı. Üsyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi uyğurların milli və islami birlikləri olsa da, onun tərkibi çoxmillətli idi. Əsasən Şərqi Türkistanda yaşayan müsəlman xalqlar: qazaxlar, qırğızlar və hueylər üsyanda iştirak edirdi.

Kumul üsyanı
Çin vətəndaş müharibəsi
Uyğur üsyançıları
Tarix	1931-1934
Yeri	Sintszyan-Uyğur Muxtar Rayonu, Çin Respublikası
Səbəbi	Çin hökumətinin repressiv siyasəti, çinlilərin immiqrasiyası
Nəticəsi	Üsyanın yatırılması, Sen Sitsainin hökuməti tərəfindən idarə olunan ərazidə Sincanın müstəqilliyinin elan edilməsi (80%)
Ərazi dəyişikliyi	Şərqi Türkistan İslam Respublikasının yaradılması və ləğvi Şen Şitsai faktiki müstəqil bir dövlətin başçısı olur
Münaqişə tərəfləri
Sincan, Şen Şitsainin hökuməti Ağ qvardiyaçılar  SSRİ  Çin Respublikası, Çan Kayşi hökuməti Şərqi Türkistan İslam Respublikası  Türkiyə könüllüləri kənadan dəstək:  Yaponiya  Böyük Britaniya
Komandan(lar)
Çin Respublikası Szin Şujen  Çin Respublikası Şen Şitsai Ma Şaou Ma Çjun Pappenqut P.P.  SSRİ Frinovski M.P. Niyazi Xoca Sabit Damolla Yulbars Xan Məhəmməd Əmin Bugra Mahmud Muhiti

Sincan əyalətinin valisi Sin Şurenin Şərqi Türkistandakı muxtar Kumul və Turfan xanlıqlarını ləğv etməsi və mürtəce siyasət yürütməsi Hacı Niyazi Xocanın rəhbərliyi ilə 1931-ci il fevralın 20-də uyğur üsyanın başlamasına səbəb oldu. Əvvəlcə üsyan Komul bölgəsini əhatə etdi, sonra Mahmud Muhitinin rəhbərlik etdiyi Turfana da yayıldı. Demək olar ki, paralel olaraq, Məhəmməd Əmin Buğra və Sabit Damollanın rəhbərliyi ilə Xotanda üsyana qoşuldu. Qısa müddət sonra Şərqi Türkistanın digər bölgələrini də: Qaşqar və Külçəni də üsyan alovu bürüyür. Huey hərbi birliklərinin komandiri general Ma Çonq Sincan valisi Sin Şureni devirmək istəyirdi. Homindan isə Sovet İttifaqı ilə əlaqələri səbəbiylə Şurenin dəyişməsini istəyirdi və buna görə də Sini qubernator kimi tanıdığını göstərərək, üsyana ilk vaxtlarda müdaxilə etmədi. Üsyan genişləndikcə uyğur üsyançıları qırğız üsyançıları ilə birlikdə ayrı-ayrılıqda müstəqillik mübarizəsinə başladıqda genişmiqyaslı döyüşlərə çevrildi. Müxtəlif qruplar əvvəl bir olsa da, sonradan parçalanmalar baş verdi (bəziləri hətta bir-biri ilə döyüşürdü). Sincan hökumətinə qarşı müharibənin əsas hissəsinə Ma Çonq rəhbərlik edirdi. O, Çinin baş naziri Çan Kayşi tərəfindən dəstəklənirdi və gizli şəkildə Manın Sincanı almasına da icazə vermişdi.

Uyğur üsyançılarının isə çıxışları əvvəlcə hüquqların bərpası uğrunda başlasa da, sonradan cədidizm cərəyanının təsiri ilə müstəqillik uğrunda savaşa çevrildi. Uyğur üsyançıları tərəfindən Qaşqar şəhərinin ələ keçirilməsi ilə 1933-cü il noyabrın 12-də paytaxtı Kaşqar şəhəri olmaqla Şərqi Türkistan İslam Respublikası elan edilir. Hacı Niyazi Xoca yeni Respublikanın Prezidenti, Sabit Damolla Baş naziri və Mahmud Muhiti Müdafiə Naziri seçilir.

Sovet və Çin qoşunlarının dəstəyi ilə 1934-cü ildə hueylərin səhra komandirləri (Nankin Çin hökumətinin müttəfiqləri) tərəfindən Qaşqarın ələ keçirilməsi nəticəsində ŞTİR süquta uğradılır. Üsyan kiçik toqquşmalarla davam etsə də, əslində bu hadisə ilə məğlubiyyət yaşayır.

Tarixi

Əsas məqalə: Kumul xanlığı

Yulbars Xan, Kumul xanlığının son baş vəziri

Son orta əsrlərdə Hamian çökəkliyində yaşayan uyğurlar öz dövlətlərini Kumul xanlığını yaratmışdılar. Feodal türk dövlətini idarə edən Kumul xanları Çağatay ulusu xanlarının birbaşa nəslindən idilər.

Çini idarə edən Min sülaləsi turfanlar və Min arasındakı qarşıdurmada böyük rol oynayan Kumul Xanlığı ilə (başqa adı Kara-Del) xərac vernə səviyyəsində münasibətlər qurmuşdu. Xanlıq Minə xərac verirdi. Səid Babanın xan olduğu vaxt Kumul Xanlığı 1646-cı ildə Sin sülaləsinin Min sülaləsinə qarşı üsyanı zamanı Min sülaləsi dəstəkləyən çinli müsəlmanlara kömək göstərirdi. Min tərəfdarlarının məğlubiyyətindən və Kumul şahzadəsi Turumtainin döyüşlərdə Sin qoşunu tərəfindən öldürüldüyündən sonra Kumul xanlığı Sin sülaləsinin hakimiyyətini qəbul etdi.

1647-ci ildən başlayaraq Kumul xanları Sin sülaləsinə tabe oldular və xərac verməyə başladılar. Çin imperatorları sədaqətli xidmətə görə Kumul xanlarına 1696-cı ildən başlayaraq "Yasak Tarxan" titulu verirdilər.

Sincan 1884-cü ildə Dunqan üsyanından sonra bir əyalətə çevrildikdə də Kumul vassal xanlıq olmağa davam edirdi..

Xanlar həmçinin Sin imperatorundan Qinvanq ("birinci dərəcəli şahzadə") titulunu da almışdılar. Xanlar Sin sarayından edam qərarları istisna olmaqla, geniş səlahiyyətlər əldə etmişdilər. Edam qərarını yalnız Kumulda oturan çinli məmuru verə bilərdi. Xanlar rəsmi olaraq Çin imperatorunun vassalı idi və hər altı ildən bir imperatora şəxsən qulluq etmək üçün Pekinə getməli idilər.

Çinlilər Kumulu Hami adlandırırdılar. Xanlar İmperator sarayı və Çin məmurları ilə dostluq münasibəti saxlayırdılar.

Kumul xanları Məhəmməd Xan və onun xələfi olan Şah Maqsud təbələri üzərinə ağır vergilər qoyur və məcburi əməyə cəlb edirdilər. Bu da 1907-ci və 1912-ci illərdə onların hakimiyyətinə qarşı iki üsyana gətirib çıxarmışdı.

Xana dövlətin idarə edilməsində vəzir kömək edirdi. Son xan Şah Maqsud Hami knyazı Yulbars Xanı baş vəzir təyin etmişdi..

Üsyanın səbəbləri

1928-1933-cü illərdə Sincanın qubernatoru Şin Şuzen

Xan Urumçidə olan Sincan hökumətinə xərac verməkdə davam edirdi.. Sincanda oturan Sin valisi Yanq Zenqxin ruhən monarxist idi və xanlığın işlərinə qarışmırdı. Buna görə də Xan Şah Maqsudla mehriban münasibətlər saxlayırdı. Uyğurları üsyan etməkdən çəkindirən xanlığın mövcudluğu idi. Belə ki, xanlıq hökuməti özlüyündə onlarla eyni milliyyətə və dinə malik idi..

1928-ci ildə Yanq Zenqxin vəfat etdi. Sincanın yeni qubernatoru Şin Şuzen oldu. Şuzen sələfindən fərqli siyasət yeridirdi. O, bölgəni çinliləşdirmək və mərkəzi hökumət olan Homindan ilə əlaqələri gücləndirmək siyasətini yeritməyə başladı. Türkistanla ənənəvi ticarət azaldıldı və bu da yerli əhalinin heyvandarlıq məhsulları bazarının əhəmiyyətli dərəcədə daralmasına və sənaye mallarının qiymətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb oldu..

Şuzen doğma yurdu Qansudan gələn han qaçqınlar hesabına bir neçə döyüş qabiliyyətli hərbi birliklər yaratdı. Yaratdığı yeni ordunun xərclərini ödəmək üçün Şin inflyasiyanı artıran təminatsız pul kəsdirməyə və tədavülə buraxmağa başladı; vergiləri artırdı və bir sıra dövlət inhisarlarını tətbiq etdi. Monopoliyanın geniş tətbiqi zəruri malların yüksək qiymət artımına gətirib çıxardı. Şin bununla kifayətlənməyib ordunun komandanlığını etibaretdiyi insanlarla əvəz etdi, bütün bölgə rəislərini dəyişdirdi, bəzi bölgə qubernatorlarını və ən etibarsız məmurları vəzifələrindən uzaqlaşdırdı, vəzifələrini Gansudan olan qohumları və yerliləri ilə doldurmağa çalışdı. Bu da yerli əhalidən olan vəzifə sahiblərinin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması hesabına edilirdi.

1930-cu ildə Xan Şah Maqsudun ölümündən sonra Şin Şuzen xanlığı Hami, İe və Yivu inzibati bölgəsi olmaqla, üç əyalətə böldü. Ləğv edilmiş xanlığın ərazisində yeni vergilər tətbiq edildi və çinli idarəedicilər təyin edildi. Vergi toplayanlar, nəzarətin olmamasından istifadə edərək, rəsmi vergilərlə yanaşı, kəndliləri tamamilə müflis etməyə çatdıran qeyri-qanuni pul tələb etməyə başladılar. Yanq Zenqxinq dövründə buraya gətirilən qoşunlar, təchizatın zəif təmin edilməsi səbəbindən yerli əhalini qarət edərək özlərini təmin etməyə başladılar. Qansu qaçqınlarına yerli uyğur kəndlilərinin hesabına torpaq ayrıldı. Şuzen Qansudan olan yaxın qohumlarını, yerlilərini vəzifələ təyin etməsi rüşvətxorluq və sui istifadə hallarının artmasına səbəb olmuşdu. Həm xanlığın ləğvi həm də bütün bunlar Çin əleyhinə, panislamçı və pantürkist şüarlar altında baş verən yaxınlaşan üsyanda əhalinin geniş təbəqələrinin - yerli aristokratların, müsəlman ruhanilərin, tacirlərin, sənətkarların və kəndlilərin iştirak etməsinə gətirib çıxardı. Bu müddət ərzində Yulbars Xan Nasiri varis kimi taxta qaytarmağa çalışdı.

Başlanması

Hacı Niyazi Xoca Kumul üsyanın lideri.

Üsyan 1931-ci ilin aprelində, Çin vergi yığanlarından biri, Çin hərbi dəstəsi komandiri Siaobaoda uyğur qızına zorla sahib çıxmağa cəhd etdikdə başladı.Çinli dəstə başçısı və dəstəsi qətlə yetirildi, bölgə rəisinin idarəsi dağıdıldı və 200-300 uyğur kəndlisi şəhərdə çinləri öldürməyə başladı. Sonra onlar Hamini tutmaq məqsədi ilə ora doğru hərəkət etdilər, lakin yerli qarnizon hücumu dəf etdi və üsyançılar dağlara qaçdılar.

Eyni zamanda Barkul şəhərinin ərazisində onu və şəhər qarnizonunun arsenalını ələ keçirməyi bacaran bir qrup qazax üsyana qalxdı. Hökumət qoşunlarının yaxınlaşdığını öyrənən qazax üsyançılar da dağlara qaçdılar və burada uyğurlarla birləşdilər. Tezliklə yerli kəndlilər də onlara qoşuldu. Sayı 2 min nəfərə qədər artan silahlı dəstə Hamiyə hücum etdi və may ayında şəhəri tutdu.

Üsyançılara daha sonra üsyanın başına keçəcək Şin Şuzenin idarəçiliyindən narazı olan yerli feodallar da qoşuldu. Kumul xanlığının təsərrüfatını idarə edən Niyazi Xoca və keçmiş Kumul xanının müşaviri və mühafizə rəisi Yulbars Xan, 800 döyüşçüsü olan huey süvarilərinin komandiri general Ma Çonqu Qansudan kömək üçün dəvət etdilər. Sincana getməzdən əvvəl Ma, Şinin idarəetməsindən narazı olan Homindan ilə gizli razılaşma imzaladı. Belə ki, Şuzen üzərində qələbə əldə etdiyi halda Ma onun yerinə keçərək, Sincan qubernatoru vəzifəsini alacaqdı. Qısa müddətdə üsyan edən uyğurlara, vilayətdə yaşayan digər xalqlarda qoşuldu. Hueylər, qazaxlar, cunqarlar, və qırğızlarla yanaşı, han, tatarlarda üsyanda iştirak edirdi.

Ma Kumul üsyançıları ilə birləşdi, hueyn və uyğur dəstələri Xotan və Yarkənd üzərinə hərəkət etdilər. Xotanda Buğra qardaşlarının və Sabit Damollanın rəhbərlik etdiyi üsyançılar Xotan əmirliyini qurdular. Üsyan varlı tacir Maqsud Muhitinin rəhbərlik etdiyi Turfanın rayonlarına və Barkula da yayıldı. 1931-ci ilin yazında üsyan demək olar ki, bütün vilayəti bürüdü. Üsyançılara Böyük Britaniya və Yaponiya İmperiyası dəstək göstərdi, üstəlik üsyançılar arasında təlimatçı qismində mühacir gənc türklər də var idi.

Üsyanın gedişi

SSRİ-nin Sincan qubernatoruna köməyi

Tezliklə Şin Şuzenin ordusunun döyüş qabiliyyətinin aşağı olduğu olduğu ortaya çıxdı və etibarsız uyğur və hueyləri orduya cəlb etmək isə riskli idi. Şin Şuzen Qaraşardan Turqut süvarilərini tələb etdi, lakin kalmık vanı qoşun verməkdən imtina etdi və müstəqillik üçün mübarizəyə başladığını bildirdi. Torqutların üsyanını yatırmaq üçün hökumət qoşunlarını Kumul istiqamətindən geri çəkməli oldu. Ordu bölmələrinin döyüş qabiliyyətinin gücləndirilməsi yalnız rus mühacirlərini səfərbər etməklə edilə bilərdi. Yalnız Sincanda yaşayan ruslar deyil, həm də SSRİ-dəki kollektivləşmədən və aclıqdan qaçanlar da səfərbərliyə məruz qalırdılar. Belə ki, insanlar sərhədi keçən kimi ordu sıralarına alınırdı. İli bölgəsində təşkil edilən Turqut briqadasının tərkibinə ruz zabitlərinin komandanlığı ilə üç yüz süvari rus mühacir daxil edildi. Ataman Aleksandr Dutovun qoşununun keçmiş qərargah rəisi, polkovnik P.P.Papenqutun komandanlığı altında başqa bir dəstə də quruldu. Bu dəstədən 180 nəfər Urumçi qarnizonunun tərkibinə daxil edildi. 1931-ci il noyabrın 1-də onlar Ma Çonqun rəhbərlik etdiyi Kamul mühasirəsini aradan qaldırdı. Döyüşdə yaralanan Ma özü Qansuya çəkilmək məcburiyyətində qaldı. 1932-ci ilin fevralında İli bölgəsində yeni bir rus hərbi dəstəsi quruldu. Bu hərbi dəstənin tərkibində 1800 nəfərlik 3 süvari alayı daxil idi. Lakin bu qüvvələr üsyançılarla mübarizədə kifayyət etmirdi. Bu səbəbdən Şin açıq şəkildə kömək üçün SSRİ-yə müraciət etdi. Sovet hökuməti Külçə, Çuquçaq, Yarkənd, Qaraşar, Altay, Urumçi, Kuça və Aksu şəhərlərində Sovet ticarət nümayəndəliklərinin açılması müqabilində Mancuriyadan SSRİ-yə göndərilmiş və ələ keçirilərək tərəf dəyişdirən bir neçə min çin əsgərini Sincana göndərməyə icazə verdi. Sincan-Sovet müqaviləsi haqda Nankinə xəbər çatan kimi, Homindan açıq şəkildə Manın tərəfinə keçdi və onu rəsmi olaraq Milli İnqilab Ordusunun üsyançı 36-cı Huey Süvari Diviziyasının komandiri təyin etdi.

Genişlənməsi

Kumul yaxınlığında Homindan bayraqlarını dalğalandıran zorla səfərbərliyə alınmış 36-cı Diviziyayanın türk uyğur əsgərləri

Üsyançılar arasında birlik yox idi. Çin qoşunlarını qovan Kumul əhalisi hueylərin israrına baxmayaraq, hücumu davam etdirmək istəmədilər. Yulbars Xan Niyazi Xoca ilə mübahisə edərək 170 tərəfdarı ilə Ma Şonqun yanına getdi.

1932-ci ildə Ma Çonqun dəstəsindən bir qrup huey Çin qarnizonlarının ətrafını dolanaraq qərbə, əhalisinin üsyan etdiyi Turfan bölgəsinə daxil oldu. Dəstənin lideri Ma Şimin (Ma Çonqun köməkçisi) üsyançı turfanlıları özünə tabe etdi və şimala döğru Urumçiyə hücuma hazırlaşdı. O, həmçinin cənub-qərbə, şayiələrə görə Aksu və Üç-Turfan rayonlarında baş vermiş üsyanları yatırmaq üçün də güclü hazırlıqlara başladı. Ancaq Turfan, şərqdə yerləşən Çin bölmələri və kazak alaylarının hücumuna məruz qaldı. 1933-cü ilin martına qədər Turfan bölgəsi üç qrupa ayrılan və müstəqil fəaliyyət göstərən üsyançılardan təmizləndi. Turfanda qalan ilk qrup qısa müddətdə dağılışdı. Urumçini ələ keçirmək üçün hələ fevral ayında göndərilən qrupda, hökumət qoşunlarının zərbələri altında da parçalandı. Bu qrupun bir hissəsi Urumçini cənubdan təhdid edərək Tyan-Şanda qaldı, digəri şimal-şərqə Jimsara tərəf getdi. Üçüncüsü isə qərb istiqamətində Şixo-Manas şəhəri tərəfə hərəkət etdi. Son qrupa daxil olan qazaxlar onlardan ayrılaraq müstəqil şəkildə şimal-qərbə, Altaya doğru getdilər. Onlar Altayda Abak-bəyləri də üsyana sövq etdilər. Beləliklə 1933-cü ilin yazında bəylər bölgədəki Çin hökumətini devirdilər. Ma Tsızunun komandanlığı altında olan hueylərdən ibarət üçüncü qrupun əsas hissəsi Qaşqara getdi, yolda onlara Timurbəyin rəhbərlik etdiyi uyğur üsyançılar və Qaşqarın kənd və qəsəbələrindən kiçik qruplar qoşuldu.

Üsyançıların Qaşqara yaxınlaşması ilə yerli qırğızlar və eyni zamanda liderləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayan Fərqanədən olan Basmaçı mühacirlər də üsyana qalxdı. Eyni zamanda,hueylərin Qaşqarda davranışı xalqın çaşqınlığına səbəb olurdu. Belə ki, onlar Çin hökumətini devirsə də çinli məmurlarına toxunmur və əvvəlki köhnə nizamı yerində saxlayırdılar. Şovinizm, Ma Şimin tərəfindən bütün huey olmayanlara qarşı ayrı-seçkilik, vəhşicəsinə istismar və zülm uyğurları hueylərdən uzaqlaşdırdı. Yaratdıqları ağır rejim, çox sayda edam və məcburi səfərbərlik Urumçi bölgəsindəki uyğurların bir hissəsinin hökumət tərəfinə keçməsinə gətirib çıxardı.

Sincanda hərbi çevriliş

Şen Şitsai 1933-1944-cü illərdə Sincanın qubernatoru.

1933-cü ilin qışında Sincanda qalan hueylər Ma Şimin və Ma Fuminqin komandanlığı altında Urumçiyə hücum etməkdə davam edirdilər. General Ma Du qüvvələrinə və 1933-cü ilin martında SSRİ-dən gətirilən hərbi dəstəyə, Ağ Qvardiyçı dəstələrinə güvənərək, Sincan qoşunlarının Turfan bölgəsindəki komandiri general Şen Şitsai, P.P.Pappenqutun komandanlığı altında olan 1-ci rus alayının qüvvələri ilə hərbi çevriliş törətdi. Şen Şitsai aprelin 12-də qubernator Şin Şuzeni devirdi və rusların köməyi ilə hakimiyyəti ələ aldı. O, əvvəl Çuquçaqa, daha sonra Tyantszinə qaçdı, orada tutuldu, Nankinə aparıldı və SSRİ ilə razılaşdırılmamış bir müqavilə bağladığına görə məhkum edildi.

Nankin hökuməti bölgəni sakitləşdirmək və əyalət hərbi birliklərinin komandiri təyin edərək, əlavə səlahiyyətlərlə Huan Musunu Sincana göndərdi. Ancaq Urumçiyə gəldikdə, Huan Musun vəzifəsinin Şen Şitsai tərəfindən tutulduğunu gördü. Sözdə Şen Şitsaini qubernator kimi tanıyan Huan Musun, ona qarşı fəaliyyət göstərməyə başladı. Lakin sui-qəsdin üstü açıldı. Huan Musun Nankinə uçmağa macal tapdı, ancaq Sincanda qalan sui-qəsdçilər edam edildi.

Yeni qubernator maddi, maliyyə və hərbi yardım almaq üçün SSRİ-yə nümayəndələr göndərdi və Kumul üsyançılarına sülh təklifi ilə müraciət etdi. Əyalətdə yaşayan bütün millətlərin bərabərliyi, siyasi azadlıqlar və insanların iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün tədbirlər elan edildi. SSRİ-nin təzyiqi ilə Niyazi Xoca ilə bu proqramın qəbul edilməsi barədə faktiki razılaşma əldə edildi. Lakin Niyazi Xocanın bu addımı Qaşqar və Xotan üsyançılarının rəhbərləri tərəfindən dəstəklənmədi.

Ma Şonq 1933-cü ildə yenidən Şərqi Türkistana döndü. Ma ordusunda Homindanın ağ günəşin əks olunduğu mavi səma üzü bayrağından və Homindanın mavi səmada ağ bayrağın əks olunduğu sarğılardan istifadə edirdi. O, Çin hökumətinin qanuni təmsilçisi olduğunu göstərmək üçün özü qoluna Homindan sarğısını taxmış və 36-cı Diviziyanın formasını geyinmişdi. Şiddətli rəftar, vəzifədən sui-istifadə və vəhşiliyi səbəbiylə həm türklər (uyğurlar), həm də çinlilər arasında nifrət qazanmış Barkulun hərbi komendantı huey Ma Yinq-piaonu Ma Çonq cəzalandırdı.

Ma Sincana qayıdan kimi Kumulu ələ keçirdi. Ancaq o, kumullar arasında təmamilə özünü nüfuzdan saldı. Belə ki, onun tabeliyindəkilər qarət və talanlarla məşğul olmağa başladılar. Üstəlik Çonqun han zabitlərinin rəhbərliyi ilə uyğurları piyada qoşunlarına səfərbər etməsi yerli əhalinin ciddi narazılığını doğururdu. Eyni zamanda Ma, İli bölgəsinin rəhbəri Zan Peiyanı Sincan hökumətinə qarşı çıxmağa razı salmağı bacardı.

Şərqi Türkistan İslam Respublikasının yaradılması

Əsas məqalə: Şərqi Türkistan İslam Respublikası

Üsyançıların gəlməsindən əvvəl də Qaşqar qubernatoru Ma Şaou da müstəqillik uğrunda mübarizəyə başladı. SSRİ-nin Qaşqardakı Baş Konsulu F.E.Tkaçov, Xarici İşlər Xalq Komissarlığına bildirdi ki, 31 yanvar 1933-cü ildə Sincan hadisələrini qiymətləndirməkdə maraqlı olan Ma Şaou onu ziyarət etmiş və silah, valyuta və canlı qüvvə ilə kömək istəmişdi. Eyni zamanda, o konsula hava limanını yoxlamasını və istismara uyğunluğunu müəyyən etməsini təklif etdi. Xarici İşlər Komissarının müavini L.M.Karaxan 1933-cü il fevralın 4-də SSRİ Baş Konsuluna vacib teleqram göndərdi və Sincanda daxili vəziyyətlə əlaqəli mövzularda danışıqlar aparmamağı və üstəlik daxili işlərə hər hansı bir müdaxilə edilməməsi haqqında qətiyyətlə əmr verdi.

Üsyançılar Qaşqarı tutduqdan sonra, hueylər vəzifəsini yerinə yetirməyə davam edən qubernator Ma Şaouya (o da milliyyətcə huey idi) dəstək oldular.

Bu hadisələrlı eyni zamanda Xotanda maraqlı hadisələr baş verirdi. Belə ki, 1933-cü il martın 16-da Tarım hövzəsində üsyançılar Çindən ayrılaraq, müstəqil Xotan Əmirliyini yaratdıqlarını və özlərini bu dövlətin əmiri elan etdilər. Yerli əyalət rəhbərliyi və hərbi birlikləri mədənçilər tərəfindən məhv edildi. Yerli çinli əhali yalnız İslamı qəbul etdikləri üçün məhv edilmədi. Xotan Əmirliyi, 1933-cü ilin iyulunda Xotan hökumətinin Qaşqar qolunu və qurumlarını yaratmaq məqsədi ilə Buğra qardaşlarından birini Şahmansur Əmin Buğranı bu şəhərə göndərdi. İlin sonunda Qaşqar qolu millətçilik və cədidçilik prinsiplərinə söykənən çox etnik, yarımillətçi Şərqi Türkistan İstiqlal Assosiasiyasına çevrildi. Kumullulardan fərqli olaraq, onlar Sincan və Çindən asılı olmayan, tamamilə muxtar bir dövlətin yaradılmasını tələb edirdilər və yalnız han çinlilərinə deyil, həm də hueylərə qarşı çıxırdılar.

1933-cü ilin sentyabrında Sabit Damolla və Məhəmməd Əmin Buğra Şərqi Türkistan İslam Respublikasının qurulduğunu elan etdilər. 1933-cü il noyabrın 12-də Milli Məclis çağırıldı, konstitusiya qəbul edildi, dövlət rəmzləri qəbul edilərək, Şərqi Türkistan Türk İslam Respublikası (ŞTTİR) yaradıldı. Niyazi Xoca Sincan qubernatoru Şen Şitsai ilə koalisiyada olmasına baxmayaraq, onun prezidenti seçildi. Sabit Damolla Baş Nazir, Mahmud Muhiti müdafiə naziri oldular.

Şen Şetsainin üsyanı yatırması

Müasir Çin xəritəsində Şərqi Türkistan İslam Respublikasının ərazisi qırmızı rəngdə verilmişdir.

Şen Şitsai hakimiyyətə gəldikdən sonra döyüş qabiliyyəti olmayanları ordudan qovdu, bölmələri yenidən təşkil etdi, yeni bir komanda heyəti təyin etdi və qoşunların ərzaq, silah və sursat tədarükünü tənzimlədi. Şimal-şərqdən Urumçini Kumuldan Şin Şuzen tərəfindən Jimsara gətirilən qarnizon tərəfindən qorunurdu. Onun komandirləri heç bir müqavimət görmədən Jimsar doğru irəliləyərək yol boyunca kiçik qarnizonları tərksilah edən Ma Çonqla döyüşə girməkdən imtina etdilər. Ma və Niyazi Xoca mayın 28-də Jimsarı mühasirəyə aldı və hücum edərək onu tutdular. Hücum zamanı uyğurlar ağır itkilər versə də, şəhəri Ma Çonq ələ keçirdi. O, zəngin qənimətlər əldə etmişdi. Bunların arasında 12 min tüfəng, 10 pulemyot, 500 min güllə və digər silahlar var idi. Üstəlik Ma dərhal öz ordusunun sıralarına daxil etdiyi xeyli sayda əsir də götürmüşdü. Urumçinin şimaldan ələ keçirilmək təhlükəsi həqiqi bir forma aldı.

Huey qoşunları, çinlilər Jimsara gedən kimi şəhərin müdafiəsinin zəifləməsi ilə Urumçiyə cənub tərəfdən də hücuma hazırlaşırdılar. Ma Dasyanın rəhbərliyindəki dəstə Şen Şitsaini təchizat bazalarından məhrum etmək üçün Sançiyə hücumla Urumçinin qərblə əlaqəsini kəsməli idi. Lakin Şen Şirsai Ma Dasyana diviziya komandiri vəzifəsini təklif etdi və nəticədə o, aktiv döyüş əməliyyatları keçirməkdən imtina etdi. Bundan istifadə edən Şen Şitsai Quçen yaxınlığına Mancuriyadan gələn hərbi hissələri və 3 batareya ilə təhciz olunmuş kazak alayını, SSRİ-dən gələn briqadanı göndərdi. İyunun 13-də kiçik bir qrupla Turfana qaçan Ma Çonqun qoşunlarını tamamilə darmadağın etdi. Ma Çonqun məğlubiyyətindən sonra Çin qoşunları, kazak alayları və Sovet briqadası cənuba atıldı. Onlar 7-9 iyul tarixlərində hueyləri darmadağın etdilər.

Qısa müddət sonra Ma Çonq Turfanda 4 min döyüşçü topladı. Lakin onun həlledici döyüş üçün kifayət qədər gücü yox idi və buna görə Ma Çonq əyalətin şimal-qərbini üsyana qaldırmağa qərar verdi.

Üsyançıların parçalanması

General Ma Çonq Milli İnqilab Ordusunun 36-cı Diviziyasının komandiri. Bir çox Homindan hərbçisi kimi qolunda onun nişanını daşıyır.

Üsyançların həddən artıq güclü olduğunu görən Şen onları parçalayaraq məğlub etməyin mümkünlüyünü anlayırdı. Buna görə Şitsai məcburiyyət qarşısında qalaraq əsas gedişini etdi. O, milli bərabərlik, din azadlığı, milli özünüidarə və s. elan edən Bəyannamənisini açıqladı. Bu tədbirlər nəticəsində Şen Şitsai üsyançılar arasında nifaq salmağı bacardı. Üsyançıların özünün də arasında fikir ayrılığının olması parçalanmanı qaçılmaz edirdi. Şendə bundan məharətlə istifadə etdi. Belə ki, o qazaxlara və uyğurlara Altay və Şərqi Türkistanda muxtariyyət verərək onları sakitləşdirməyi bacardı. Altay Abak-bəyləri seyriçi mövqeyə keçdilər və hökumətin istədiyi kimi bitərəfliyi qəbul edərək aktiv döyüşlərdən qaçdılar. Ancaq Şen Şitsainin əsas məqsədi uyğurlarla hueylərin arasını vurmaq idi. O, Şərqi Türkistanın başçısı Niyazi Xocanı düşməndən hökumətin müttəfiqinə çevirməyə çalışırdı. Şen bu gedişini məharətlə etdi.

Belə ki, 1933-cü ilin aprelində üsyançılara qarşı koalisiyanın rəhbəri tərəfindən vəzifəsinə təsdiq edilən Şen Sovet İttifaqından hərbi dəstək alaraq uyğurların hərbi liderlərindən biri olan Hacı Niyazi Xocaya, Ma Çunqun başçısı olduğu hueylərin dəstələrinə qarşı hərbi dəstək qarşılığında Cənubi Uyğurustanın bölgələrindən birində hakimiyyət təklif etdi. Niyazi Xoca və Ma Çunq arasındakı əvvəlki ittifaq Jimsar döyüşündən sonra pozulmuşdu. Bu döyüşdə Niyazi Xoca qüvvələri ağır itki verdilər, lakin Jimsar qarnizonunu təslim olmağa məcbur etdilər. Döyüş zamanı Ma Çunqun qoşunları əsasən hücum qüvvələrinin cinahlarını və arxa hissəsini qoruyurdu, uyğur qoşunları isə Jimsar qalası üzərinə açıq hücuma atılmışdı. Niyazi Xoca qala arsenalının silahlarının təslim edilməsi müqabilində mühasirədə olan qarnizonun sərbəst geri çəkilməsini təmin etməyə razı oldu. Lakin gecə Ma Çunq qəfildən qalaya girir və bütün arsenalı (12,000 tüfəng, 6 pulemyot və 500,000 güllə) ələ keçirdir və çin qarnizonunu özünün Dunqan qoşunlarının tərkibinə daxil edir. O, ələ keçirilmiş silah arsenalını Niyazi Hoca ilə bölüşməkdən imtina edir və bununla da sonuncunu qəzəbləndirir.

1933-cü il mayın 28-də və sonrakı bir neçə gündə Niyazi Xoca artıq Şenq Şicai ilə sülh danışıqlarına başlamaq üçün Urumçidəki Sovet Baş Konsulu Apresov və nümayəndələri ilə görüşür. Şenq Şicai ilə Niyazi Xoca arasındakı ittifaq müqaviləsi 4 iyun 1933-cü ildə imzalanmışdı və bu zaman Sovet İttifaqı Niyazi Xocaya xeyli silah-sursat: təxminən bir neçə yüz bomba və üç pulemyotla təxminən 2000 tüfəng verdi. Danışıqları təşkil edən Urumçiyə yeni təyin olunmuş Sovet Konsulu Qaregin Apresov Niyazi Xocaya qoşunlarını huey (dunqan) qüvvələrinə qarşı çevirməyə məcbur etdi və bu da üsyanın fərqli milli qruplar arasında qırğınlara çevrilməsinə gətirib çıxardı.

Hueylərin qoşunlarının başqa bir hissəsi isə uyğurlarla birlikdə (Teymur bəyin başçılığı ilə) Uyğurustanın cənubundakı Külçə şəhərinə hücum etdi və mart ayında Qaşqara yaxınlaşdı. Lakin tezliklə burda da müttəfiqlər arasında parçalanma baş verdi. Belə ki, şəhərin mühasirəsi zamanı hueylərin komandanı Ma Çancanq, yerli hakimiyyət orqanları ilə gizli sövdələşmə bağladı və Ma Şaounun başçılıq etdiyi huey birlikləri xaincəsinə uyğurların üzərinə hücum etdi. Ma Şaou şəxsən uyğurların komandanı Timur bəyi öldürdü..

Çuquçakda üsyan

Ma Çonq şimal-qərbdə üsyan qaldırmaq üçün ögey qardaşı Ma Haini Altaya göndərdi. O, Manas şəhərini ələ keçirməklə Urumçini qərb bölgələrindən - Çin ordusunun təchizat bazasından ayırmaq məqsədi güdürdü. Üstəlik geri qayıdarkən yerli hueyləri səfərbər edib, onlardan hərbi hissələr yaratmalı idi. Lakin, Altay qazaxları Şen Şitsai ilə barışıq müqaviləsi imzalayaraq mübarizəni dayandırdılar. Yalnız 2,5 min adam cəlb etməyi bacaran Ma birbaşa möhkəmləndirilmiş Manasa getmədi, ancaq Tarbagatay hueyləri hesabına qoşununu artırmağa ümid edərək Çuquçaka getməyə qərar verdi. Tarbağatay valisi üsyançıların yaxınlaşması barədə məlumat aldıqdan sonra Çuquçakdakı bütün müsəlman olmayan əhaliyə Yeni Qalaya sığınmağı əmr etdi. Oktyabrın 6-da Ma dəstəsi ilə şəhərə girdi və Köhnə qalada yerləşdi, onun gəlişi ilə müsəlman əhalinin üsyanı başladı. Yeni Qalaya hücum başladı, lakin oktyabrın 8-də Şen Şitsainin əmri ilə təcili şəkildə avtomobil və at qoşqularında iki kazak alayı Çuquçak şəhərinə gəldi. Onlar şəhərə çatan kimi yerli qazaxların atlarını müsadirə etdilər. Ma döyüşə girməyə cəsarət etmədi və şərqə getdi.

Bu arada Ma Çonq və Şen Şitsai arasındakı danışıqlar çıxılmaz vəziyyətə gəldi. Sentyabrın ortalarında Şen Şitsai Ma Çonqun Turfan bölgəsini təmizləməsini və geriyə evinə dönməsini tələb etdi. Oktyabr ayında Çin hökumət qoşunları Davançenq keçidinə hücum etdilər, lakin məğlub oldular. Bu zaman Urumçidə panika başladı. Bəzi hökumət üzvləri hökumətin Külçəyə təxliyəsindəisrar etdilər, lakin təhlükəli vəziyyəti Ma Çonqun bölmələrinə arxadan zərbə vuran Niyazi Xoca aradan qaldırdı. Bu, Şen Şitsaiyə Turfan istiqamətindəki gərginliyi aradan qaldırmasına və döyüş əməliyyatlarına qarışmadan yeni möhkəmlənmənin gəlməsini gözləməsini təmin etdi. Bu arada üsyançılar Urumçini hər tərəfdən mühasirəyə aldılar.

SSRİ-nin hərbi müdaxiləsi

1933-cü ilin oktyabrında Şen Şitsai iqtisadi və hərbi məsələləri müzakirə etmək üçün Moskvaya səfər etdi. 1933-cü ilin dekabrında ikinci səfər zamanı onu Sovet Baş Konsulu müşayiət etdi və birbaşa hərbi dəstək barədə razılıq əldə edildi. SSRİ-dən Baş Siyasi İdarənin 13-cü Alma-Ata və 10-cu Daşkənd alaylarının üzvlərindən və Qızıl Ordu əsgərlərindən təşkil olunan qoşun "Altay könüllü ordusu" adı altında bölgəyə yeridildi. Onlar bir neçə zirehli maşınla təchiz edilmiş və Ağ Qvardiyaçıların formasını geyinmişdilər. Heyətə SSRİ-yə mənsub olduqlarını inkar etmək barədə ciddi təlimat verildi və onlara 50 il müddətinə Sincanda baş verən hadisələrin təfərrüatlarını açıqlamamaq üçün sənədə imza atdırdılar. Sincan valisi adından polkovnik P.Pappenqut SSRİ tərəfindən maliyyələşdirilən bir süvari və iki piyada alayı qurdu. "Altay könüllü ordusu"nun hərəkətləri Baş Siyasi İdarənin Sərhəd Mühafizəsi Baş İdarəsinin xüsusi əməliyyatı kimi təqdim olundu. Əməliyyata əvvəlcə Sərhəd Mühafizəsi Baş İdarəsinin rəisi M.P.Frinovski, daha sonra isə onu əvəz edən N.K.Kruçinkin rəhbərlik etmişdir. Sovet İttifaqı Sincan hökuməti tərəfindəki Ağ Qvardiya birləşmələrinin döyüşlərdə iştirakını maliyyələşdirirdi. Beləliklə, Şərqi Çin dağlarında və səhralarında "qırmızılar" və "ağlar" eyni tərəfdə vuruşurdular və hətta eyni hərbi forma geyindilər.

Sovet-Sincan qoşunları İli bölgəsində Zan Peiyanı məğlub etdilər. Çan Kayşi SSRİ ilə birbaşa silahlı qarşıdurmaya cəlb olunacağından qorxduğu üçün Maya tam dəstək göstərə bilmədi.

1933-cü il dekabrın 23-də Pravda qəzeti, Sincan hökumətinin 1933-cü ilin dekabrına qədər 46 min süngü və qılıncla silahlanmış bir ordu qurduğunu bildirən TASS hesabatı yayımlamışdı.

Əsas döyüşlər

Kızıl qırğını

Əsas məqalə: Qızıl qətliamı

Qızıl qırğını 1933-cü ilin iyun ayında Şərqi Türkistan İslam Respublikasının uyğur və qırğız döyüşçülərinin yeni şəhər olan Yarkənddən Qaşğara doğru geri çəkilən Çin əsgərləri və huey mülki şəxslərinə hücum etməmək haqda müqaviləni pozduqları zaman baş vermişdir. Təxminən 800 huey və Çin əsgəri öldürülmüşdür.

Aksu döyüşü

1933-cü il mayın 31-də Aksuda baş vermişdır. Huey qoşunları qiyam qaldırdıqda İsmail bəyin rəhbərliyindəki uyğurlar tərəfindən Şərqi Türkistanın Aksu vahələrindən qovulduğu zaman baş vermiş hərbi toqquşmadır. Lakin döyüşün ciddi nəticələri olmamışdır.

Sekeş-Taş döyüşü

General Ma Çanqın komandanlığı ilə heue qoşunlarının Sekeş-Teşda uyğur və qırğız ordularına hücum edib məğlub etdiyi döyüş. Döyüş zamanı təxminən 200 uyğur və qırğız həlak olmuşdur.

Qaşqar döyüşü

Əsas məqalə: Qaşqar döyüşü (1933)

Buğra qardaşlarının və Tofiq bəyin rəhbərliyində olan uyğur və qırğızlardan ibarət hərbi qüvvələr, general Ma Zçanqın komandanlıq etdiyi huey qoşunlarından Yeni Kaşqar şəhərini almağa çalışdılar. Lakin şəhəri ələ keçirməyə müvəffəq ola bilmədilər. Seyid (Məhəmməd peyğəmbərin nəsli) titulunu daşıyan və 1933-cü il avqustun 26-da Qaşqara gələn suriyalı bir ərəb səyyahı olan Tofiq bəy, sentyabr ayında huey qoşunları tərəfindən qarnından vurularaq yaralandı. Bir qədər əvvəl Ma Zçanq uyğur üsyançılarının liderlərindən biri Timur Bəyin qətlini təşkil etmiş və başını kəsərək 1933-cü il avqustun 9-da İd Kah məscidin yaxınlığında asaraq ümumi tamaşaya qoymuşdur.

General Yanın komandanlığında olan huey əsgərləri də Ma Zçanqın ordusunun tərkibinə daxil olundu. Bir neçə han mənşəli çinli zabitlər, 36-cı Diviziya tərkibindəki Ma Zçanqın bölməsinin yaşıl formasını geyinmişdilər. Ehtimal ki, onlar İslamı qəbul etmişdilər. Döyüş zamanı qırğızlar uyğurların şəhəri talan etməsinin qarşısını aldılar, çünki bunu özləri etmək istəyirdilər. Onlar han və huey olan çinli zabitlərin türk mənşəli qadınlarını və həyat yoldaşlarının əşyalarını oğurlayaraq öldürməyə başladılar.

Birinci Urumçi döyüşü (1933)

Ma Şimin və Niyazi Xocanın komandanlığı altında olan huey və uyğurların qüvvələri, polkovnik P.Pappenqutun ağ qvardiyaçıları və Şen Şitsainin Şimal-Şərqi Qurtuluş Ordusunun nəzarətində olan Urumçini tutmağa çalışdılar. Şiddətli döyüşlərdən sonra üsyançılar geri çəkildi. Döyüş əsnasında İldən gələn Çin generalı Zanq Peiyuan, Şin Şurenin hücumu dəf etməsinə kömək etməkdən imtina etdi və bu onların arasındakı münasibətlərin gərginləşdiyini göstərirdi.

Toksun döyüşü

Toksun Döyüşü 1933-cü ilin iyul ayında uyğurların lideri Hacı Niyazi Xocanın qüvvələri ilə Qubernator Şen Şitsainin tərəfinə keçməsindən sonra baş verdi. Niyazi Xoca Şitsai tərəfindən bütün Cənubi Sincan (Tarım hövzəsi) və həmçinin Turfan hövzəsinin məsul rəhbəri təyin edildi. Bu razılaşmadan məmnun qalan Niyazi Xoca Tyan-Şan dağlarındakı Davan Çenq yolu ilə Urumçidən cənuba doğru hərəkət etdi və Turfan hövzəsindəki Toksunu işğal etdi. Ancaq generalın Çin müsəlman qüvvələri tərəfindən məğlub edildi. Ma Şimin onu Şərqi Qaşqarda olan Qaraşara geri çəkilməyə məcbur etdi. Burada Niyazi Xoca mənzil qərargahını qurdu və 1933-cü ilin sentyabr və avqust aylarında Huey qoşunlarının Şərqi Türkistanın cənuba irəliləməsinin qarşısını almaq üçün Turfan hövzəsindən Qaşqara gedən dağ yollarını və aşırımlarını nəzarətə aldı.

İkinci Urumçi döyüşü (1933-1934)

36-cı Dviziyanın huey atıcı əsgəri

Ma Çonq Çin generalı Han Zanq Peiyuan ilə Urumçidə Sen Şitsainin əyalət, Mançur və Ağ qvardiyaçı qoşunlarına ortaq hücum mövzusunda gizli danışıqlar aparırdı. Onlar ordularını birləşdirib hücuma başladılar. Çonq Taçen ilə paytaxt arasındakı yolu ələ keçirdi. Homindan Huan Muşun vasitəsilə gizli şəkildə Çonqu SSRİ ilə əlaqələri səbəbiylə Şenin qüvvələrinə hücum etməyə və əyalətdə hakimiyyəti ələ almağa təşviq etdi. Onların birləşmiş qüvvələri Şeni məğlub etməyə yaxın idilər, lakin son anda Şenq Sovetlər Birliyinin Sincanın işğalına gətirib çıxaran yardım üçün müraciət etdi. Tatun çayı üzərində həlledici döyüşdə Ma Çonq məğlub oldu.

Bundan sonra Çan Kayşi Maya Şen Şitsaini qovmaq üçün şəxsən 15 mindən çox əsgər və 15 milyon yuanla döyüşə getməyə hazır idi. Lakin səfərdə əsgərlərin təchizatının kifayət qədər olmaması səbəbindən Çan ekspedisiyanı ləğv etdi. Bunu eşidən Şen bel reaksiya vermişdi: “Çan Kayşi mənim siyasətimi sevmir, amma mənə heç nə edə bilməz. Mən onun əliçatacaq yerdən çox uzağam."

İkinci Qaşqar döyüşü (1934)

36-cı diviziya generalı Ma Fuyuan 6 fevral 1934-cü ildə Qaşqara hücum etmək üçün huey ordusuna rəhbər təyin edildi. Ma Fuyuan Şərqi Türkistan İslam Respublikası, uyğur və qırğız üsyançılar üzərinə yerimək üçün hazırlığlara başladı. 36-cı diviziyanın başqa bir generalı Ma Çonqu mühasirədən çıxmağa kömək etdi. Çonq 22 may 1933-cü ildə Qaşqarda özünün huey Çin qoşunları ilə birlikdə uyğurlar və qırğızlar tərəfindən tələyə düşmüşdü. 1934-cü il yanvarın 13-də şəhərə gələn Niyazi Xocanın uğursuz əks hücumlar cəhdi uyğur qüvvələrinin böyük itkiləri ilə nəticələndi. 1934-cü ilin fevralında Qaşqarın qədim hissəsində 2000-dən 8000-ə qədər uyğur mülki vətəndaşı hueylər tərəfindən qətlə yetirildi. Bu uyğur qüvvələrinin 1933-cü ildə Qaşqardan Yenihisara çəkilməsi zamanı törətdikləri Kızıldakı qətliamın qisası kimi təqdim edildi. 1934-cü il aprelin 7-də Qaşqara gələn huey 36-cı Diviziya baş komandanı general Ma Çonq aprel ayında İd Kah məscidində çıxış edərək uyğurları Nankindəki Çin Respublikası hökumətinə sadiq qalmalarını tələb etdi. Hueylər Qaşqardakı Britaniya konsulluğuna hücum edib onu dağıtdılar. Bir neçə ingilis vətəndaşı 36-cı Diviziya qoşunları tərəfindən qətlə yetirildi. Ma Çonq Şərqi Türkistan İslam Cümhuriyyətininin (TIRET) varlığına son qoydu.

Yenihisar döyüşü

Qaşqarı aldıqdan sonra Ma Çonq 36-cı Diviziyası ilə Yenihisar üzərinə yeridi. Şəhəri qoruyan uyğur qüvvələri məğlub edildi. Onların komandiri və lideri Əmir Nur Əhməd Xan Buğra döyüşdə öldürüldü. Yenihisar qalasının mühasirəsi təxminən bir həftə davam etdi və bu dövrdə yalnız tüfənglərlə silahlanmış 500 uyğur müdafiəçisi, daha yaxşı top və pulemyotla silahlanmış huey qüvvələrinin bir neçə yüz əsgərini öldürdü. Güllə və sursatları qurtardıqdan sonra əlacsız qalan uyğurlar qalanı müdafiə etmək üçün ağac gövdələrindən, iri daşlardan və yağla dolu yandırıcı bombalardan istifadə edirdilər. 1934-cü il aprelin 16-da hueylər lağım ataraq qalanın divarlarını uçurmağa və içəri soxulmağa nail oldular. Sağ qalan bütün qala müdafiəçiləri qılıncdan keçirildi. Əhməd Kamal özünün "Gülməyən Torpaq" əsərinin 130-131-ci səhifələrində yazır ki, Nur Əhməd Xanın başı hueylər tərəfindən kəsildi və futbolda top kimi istifadə edilməsi üçün yerli parad meydanına göndərildi.

Yarkənd döyüşü

Ma Çonq və Ma Fuyuanın huey qoşunları Əfqanıstan kralı Məhəmməd Zahir Şahın göndərdiyi uyğur və əfqan könüllülərini məğlub edərək hamısını məhv etdi. Əmir Abdulla Buğra öldürüldü və başı İd Gah məscidində süngüyə keçirilərək sərgiləndi.

Çakılıq üsyanı

General Ma Huşan rəhbərliyindəki 36-cı diviziya 1935-ci ildə Çakılıq vahəsində uyğur üsyanını yatırdı. 100-dən çox uyğur edam edildi və üsyan liderinin ailəsi girov götürüldü.

Yaponiyanın müdaxilə cəhdi, Türklərin iştirakı

Yaponiya İmperiyasının da Şərqi Türkistana dair planları mövcud idi. Yaponlar Şərqi Türkistanda onlara marionet bir dövləti qurmaqda kömək etmək üçün Osmanlı şahzadəsi Əbdülkərimi və anti-Atatürk mövqeyi sərgiləyən sürgündə olan Gənc türklərdən bir neçə nəfəri Türkiyədən dəvət etdilər. Onların fikrincə Şərqi Türkistanda qurulacaq dövlətin başında Osmanlı şahzadəsi Sultan qismində olacaqdı. Sürgündə olan türklərin hamısı Türkiyənin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkə qarşı düşmən mövqeyi sərgiləyirdi. Şərqi Türkistan İslam Cümhuriyyətindəki uyğurların türk müşaviri Mustafa Əli də Atatürk əleyhdarı idi. Muhsin Çapanoğlu da anti-Atatürkçü idi və hər iki şəxs Pan-Turanist fikirlərə sahib idi. Onların digər əqidədaşlarından olan Mahmud Nadim bəy də uyğur üsyançılarının məsləhətçilərindən idi.

Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərlik etdiyi Türkiyə hökuməti bu fitnəyə hiddətlə reaksiya verdi və Türkiyənin Yaponiyadakı səfirliyinə etirazını bildirərək Yaponiyanın marionet dövləti yaratmaq planını "Müsəlman Mançjou-qo"su adlandıraraq bu hərəkəti qınadı. Atatürk gənc Türkiyə Cümhuriyyətinin üzləşdiyi çoxsaylı problemlər səbəbindən Turançılıq ideyaları ilə az maraqlanırdı və üstəlik Osmanlı kral ailəsinin Türkiyə Cümhuriyyətini sarsıtmaq üçün yeni bir monarxist dövlət yaratmağa çalışmasını istəmirdi. TASS uyğurların lideri Sabit Damullanın "Hindistandakı və Yaponiyadakı Türk mühacirlərini anti-Kamalist təşkilatlarla birlikdə hərbi qüvvələrin yenidən təşkil etməyə dəvət etdiyini" iddia edirdi.

Nə Türkiyə Cümhuriyyəti, nə də Britaniya İmperiyası Şərqi Türkistan İslam Cümhuriyyətinə heç bir dəstək və ya yardım göstərmədi.

Üsyan haqda yanlış məlumatlar

Kumul üsyanı haqqında müasir dövrdə bəzi səhv məlumatlar yayılmışdır. Belə ki, İsveçrə yazıçısı Ella Mayar, səhvən "Qızıl qırğını"nın Çin müsəlmanları və uyğurların bir qrup qırğız və han çinlilərinə qarşı hücumu zamanı olduğunu bildirmişdir. Daha yeni mənbələr bunun qırğız və uyğurların bir qrup han çinli və Çin müsəlmanlarına qarşı hücumu olduğunu göstərir. O, həmçinin səhvən Qaşqar döyüşü zamanı Çin müsəlmanları və türk (uyğur) qoşunlarının əvvəlcə şəhəri xan çinlilərindən və qırğızlardan aldıqlarını, sonra isə aralarında döyüşdüklərini yazmışdır. Əslində qırğızlar Ma Şaounun qoşunlarından fərarilik edərək öz ordularını qurdular və Ma Çançanın rəhbərlik etdiyi hueylərin hərbi qüvvəsi isə Ma Şaouya qoşuldu.

SSRİ-nin hərbi iştirakı

1934-cü ilin yazında bölgədəki vəziyyətin sabitləşməsindən sonra Sovet hərbi hissələrinin geri çəkilməsinə başlanıldı. Lakin artilleriya batareyası, bir neçə zirehli texnika və təyyarə ilə təchiz olunmuş 450 nəfərlik süvari at qrupu 3-4 Şərqi Türkistanda saxlanıldı. 6 aydan bir ilə qədər müddət ərzində pilotlar, avtomexaniklər, zirehli maşın sürücüləri və komandirləri, topçu, pulemyotçu və ümumi hərbi komandirlər təlimatçı olaraq bölgədə qaldılar (ümumilikdə 100 nəfər). Bütün Sovet hərbçilərinin maddi saxlanılması Urumçi hökumətinin hesabına həyata keçirilirdi.

Mirası

Türkistan İslam Partiyasının "İslami Türkistan" jurnalının (ərəb:تركستان الإسلامية, uyğur: ئىسلامى تۈركىستان ) 12-ci sayında "Qanı ilə tarix yazan şəxsiyyət" adı alında Sabit Damolla Abdulbaki (رجال سطروا التاريخ بدمائهم) (1933–1352) də daxil olmaqla Şərqi Türkistan İslam Respublikasının qurucularının fotoşəkilləri yer almışdır. Məqalə "Şərqi Türkistanda 1352-ci Hicri ilində müstəqil bir İslam dövlətinin qurucuları" (مؤسسوا دولة إسلامية مستقلة عام 1352هـ في تركستان الشرقية) başlığı ilə verilmişdir.

İstinadlar

1. 达远, 黄. "试论清代哈密回旗". 新疆大学中亚文化研究所.
2. Library of Congress. Orientalia Division. Arthur William Hummel (redaktor). Eminent Chinese of the Chʻing period (1644-1912) (reprint). Chʻeng Wen Publishing. 1943. səh. 263. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
3. Arthur William Hummel. Arthur William Hummel (redaktor). Eminent Chinese of the Ch'ing period (1644-1912). Che̓ng Wen Publishing House. 1972. səh. 263. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
4. Arthur William Hummel. Arthur William Hummel (redaktor). Eminent Chinese of the Ch'ing period: 1644-1912, Volumes 1. SMC publ. 1991. səh. 263. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-05-08.
5. James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press. 2007. səh. 190. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
6. Alexander Douglas Mitchell Carruthers; Jack Humphrey Miller. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott. 1914. səh. 487. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
7. Carruthers Douglas. Unknown Mongoli: A Record of Travel and Exploration in North-West Mongolia and Dzungaria. BiblioBazaar, LLC. 2009. səh. 487. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
8. Alexander Douglas Mitchell Carruthers; Jack Humphrey Miller. Unknown Mongolia: a record of travel and exploration in north-west Mongolia and Dzungaria, Volume 2. Lippincott. 1914. səh. 489. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
9. Alexander Mildred Cable; Francesca French. The Gobi desert. Hodder and Stoughton. 1944. səh. 134. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
10. Reginald Charles Francis Schomberg. Peaks and plains of central Asia. M. Hopkinson ltd. 1933. səh. 78. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
11. Royal Central Asian Society, Central Asian Society, London. Journal of the Royal Central Asian Society, Volume 21. Royal Central Asian Society. 1934. səh. 82. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
12. S. Frederick Starr. Xinjiang: China's Muslim borderland. M.E. Sharpe. 2004. səh. 74. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
13. Kate James. Women of the Gobi: Journeys on the Silk Road. Pluto Press Australia. 2006. səh. 178. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
14. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 247. ISBN . 2017-01-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
15. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 44. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
16. Усов В.Н. Советская разведка в Китае: 30-е годы XX века. — М., Тов-во науч. изд. КМК, 2007. —  — c. 356
17. James A. Millward. Eurasian crossroads: a history of Xinjiang. Columbia University Press. 2007. səh. 191. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
18. "Joanne N. Smith Finley (2013). The Art of Symbolic Resistance: Uyghur Identities and Uyghur-Han Relations in Contemporary Xinjiang. BRILL. p. 17". 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-24.
19. Brophy, 2016. səh. 240
20. Петров В. И. «Мятежное „сердце“ Азии. Синьцзян: краткая история народных движений и воспоминания», — Москва: издательство «Крафт+», 2003.
21. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 335. ISBN . 2021-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
22. Dudoignon, Hisao, 2001. səh. 138
23. Dudoignon, Hisao, 2001. səh. 139
24. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. 98, 106. ISBN . 2021-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
25. Aitchen Wu, Aichen Wu. Turkistan tumult (illustrated). Oxford University Press. 1984. 71, 232. ISBN . 2022-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.(Original from the University of Michigan)
26. Ai-ch'ên Wu, Aichen Wu. Turkistan tumult. Methuen: Methuen. 1940. 71, 232.
27. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 108. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
28. Sven Anders Hedin. The Flight of "Big Horse": The Trail of War in Central Asia. Dutton. 1936. səh. 38. 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-25.
29. Ji, Xiaofeng; Shen, Youyi; 末次研究所; Suetsugu Kenkyūjo. Zhonghua Minguo shi shi liao wai bian: qian Riben Mozi yan jiu suo qing bao zi liao : Ying wen shi liao. 25 (reprint). kuang-hsi shih fan ta hsüeh chʻu pan she. 1998. səh. 278. 2022-08-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-25.
30. Who's Who in China; Biographies of Chinese Leaders. Shanghai: THE CHINA WEEKLY REVIEW. 1936. səh. 184. İstifadə tarixi: 24 April 2014.
31. Zhang, Xinjiang Fengbao Qishinian [Xinjiang in Tumult for Seventy Years], 3393-4.
32. Lee, JOY R. "THE ISLAMIC REPUBLIC OF EASTERN TURKESTAN AND THE FORMATION OF MODERN UYGHUR IDENTITY IN XINJIANG". KANSAS STATE UNIVERSITY. 2012-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-28.
33. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 145. ISBN . 2020-06-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
34. Aichen Wu. Turkistan Tumult. Oxford University Press. 1984. ISBN .
35. Гуань Ю. П. Штрихи к политическому портрету Шэн Шицая 2011-09-16 at the Wayback Machine
36. Нэх В. Ф. Специальная операция НКВД в Синьцзяне 2020-08-10 at the Wayback Machine
37. Hsiao-ting Lin. Modern China's Ethnic Frontiers: A Journey to the West. Taylor & Francis. 2010. 46. ISBN .
38. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911–1949. Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 88. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
39. Lars-Erik Nyman. Great Britain and Chinese, Russian and Japanese interests in Sinkiang, 1918–1934. Stockholm: Esselte studium. 1977. 111 & 113. ISBN . 2013-12-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
40. Andrew D.W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 89. ISBN . 2020-05-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
41. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 95. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
42. Ondřej Klimeš. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. BRILL. 8 January 2015. 122–. ISBN . 14 May 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 1 March 2021.
43. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 288. ISBN . 2020-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
44. Andrew D.W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 81. ISBN . 2020-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
45. Archibald Cary Coolidge; Hamilton Fish Armstrong; Council on Foreign Relations. Foreign affairs, Volume 32. Council on Foreign Relations. 1954. səh. 493. 2021-05-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
46. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 111. ISBN . 2023-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
47. Hsiao-ting Lin. Modern China's Ethnic Frontiers: A Journey to the West. Taylor & Francis. 2010. 41. ISBN .
48. Jeremy Brown, Paul Pickowicz. Dilemmas of victory: the early years of the People's Republic of China. Harvard University Press. 2007. 186. ISBN .
49. AP. "REPULSE REBELS AFTER SIX DAYS". Spokane Daily Chronicle. 1 February 1934.^{[ölü keçid]}
50. AP. "TUNGAN RAIDERS MASSACRE 2,000". The Miami News. 17 March 1934.^{[ölü keçid]}
51. Associated Press Cable. "TUNGANS SACK KASHGAR CITY, SLAYING 2,000". The Montreal Gazette. 17 March 1934. 24 October 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 4 March 2021.
52. The Associated Press. "British Officials and 2,000 Natives Slain At Kashgar, on Western Border of China". The New York Times. 17 March 1934. 22 February 2014 tarixində . İstifadə tarixi: 4 March 2021.
53. AP. "2000 Killed In Massacre". San Jose News. 17 March 1934. 29 October 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 4 March 2021.
54. David D. Wang. Under the Soviet shadow: the Yining Incident : ethnic conflicts and international rivalry in Xinjiang, 1944-1949 (illustrated). Hong Kong: The Chinese University Press. 1999. səh. 53. ISBN . 2021-04-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.(Original from the University of Michigan)
55. "Fighting Continues Tungan Troops Still Active in Chinese Turkestan". The Montreal Gazette. 10 May 1934. 12 April 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 4 March 2021.
56. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 303. ISBN . 2022-08-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
57. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 123. ISBN . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
58. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949 (illustrated). Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 134. ISBN . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
59. Peter Fleming. News from Tartary: A Journey from Peking to Kashmir (reprint). Evanston Illinois: Northwestern University Press. 1999. səh. 267. ISBN .
60. Peter Fleming. News from Tartary: A Journey from Peking to Kashmir (reprint). Evanston Illinois: Northwestern University Press. 1999. səh. 281. ISBN .
61. ESENBEL, SELÇUK. "Japan's Global Claim to Asia and the World of Islam: Transnational Nationalism and World Power, 1900–1945". The American Historical Review. 109 (4). October 2004: 1140–1170. doi:10.1086/530752.
62. Andrew D. W. Forbes. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. 1986. səh. 247. ISBN . 12 April 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 28 June 2010.
63. THE ISLAMIC REPUBLIC OF EASTERN TURKESTAN AND THE FORMATION OF MODERN UYGHUR IDENTITY IN XINJIANG 2013-12-28 at the Wayback MachineTHE ISLAMIC REPUBLIC OF EASTERN TURKESTAN AND THE FORMATION OF MODERN UYGHUR IDENTITY IN XINJIANG 2013-09-29 at the Wayback Machine
64. Ondřej Klimeš. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. BRILL. 8 January 2015. 123–. ISBN . 22 April 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 27 February 2021.
65. Ella K. Maillart. Forbidden Journey. Hesperides Press. 2006. səh. 215. ISBN . 2020-08-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.
66. Lars-Erik Nyman. Great Britain and Chinese, Russian and Japanese interests in Sinkiang, 1918-1934. Volume 8 of Lund studies in international history. Stockholm: Esselte studium. 1977. səh. 111. ISBN . 2020-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-28.(Original from the University of Michigan)
67. Zelin, Aaron Y. "Ṣawt al-Islām presents Issue #12 of Ḥizb al-Islāmī al-Turkistānī's [Turkistan Islamic Party] magazine: "Turkistān al-Islāmīyyah" | JIHADOLOGY: A clearinghouse for jihādī primary source material, original analysis, and translation service". Jihadology.net. 2018-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-05-13.
68. (PDF). azelin.files.wordpress.com. 23 April 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 October 2015.

Şəkillər

• Niyazi Xoca
• Abdul Niyaz Kamal 6-cı uyğur diviziyasının komandiri
• Xotan partizanları
• Sabit Damolla
• 6-cı uyğur diviziyasının zabitləri
• Məhəmməd Əmin Buğra
• Yulbars Xan
• 6-cı uyğur diviziyası
• Mahmud Muhiti və Turfan üsyançıları
• Uyğur üsyançıları
• Üsyanda iştirak edən uyğur ziyalıları
• Uyğur üsyançıları
• Uyğur üsyançıları
• Uyğur üsyançıları

Ədəbiyyat

• Нэх В. Ф. Специальная операция НКВД в Синьцзяне 2020-08-10 at the Wayback Machine
• Сафаров Р. 1937 год. «Киргизский» поход на Синьцзян 2016-03-04 at the Wayback Machine
• Гуань Ю. П.
• Петров В. И. «Мятежное „сердце“ Азии. Синьцзян: краткая история народных движений и воспоминания», — М.: Крафт+, 2003. —
• Бугра Мухаммад Имин. История Восточного Туркестана-Анкара, 1998