Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mahmud Muhiti (uyğ. مەھمۇت مۇھىتى; çin. 马木提·穆依提; pinyin: Mǎmùtí Mùyītí; Wade-Giles: Mamut'i Muit'i; 1887 – 1944, Sian), təxəlüssü Mahmud Sijan (çin. 师长 pinyin: Shīcháng; Wade-Giles: Shih-ch'ang) — Şərqi Türkistanda uyğur mənşəli hərbi xadim, general və siyasətçi. Sincan əyalətinin qubernatoruna qarşı Kumul üsyanı zamanı Niyazi Xocanının rəhbərlik etdiyi üsyançıların komandiri idi. Üsyan zamanı Sincanın yeni təyin olunmuş qubernatoru Şen Şenq Niyazi Xoca ilə barışığa nail olduqdan sonra, Muhiti 1934-cü ildə qısa müddət ərzində Qaşqar bölgəsinin Hərbi Komandanı vəzifəsini yerinə yetirmişdir. Onu bu vəzifəyə təyin edən Şenq çox keçmədən Mühitini işindən azad etdi və türk müsəlmanlarından ibarət 6-cı Uyğur Diviziyasının komandiri təyin edildi. Bu vəzifədə o, həmçinin Qaşqar bölgəsinin Hərbi Komandirinin müavini funksiyanı da yerinə yetirirdi. Muhiti Şenqin SSRİ ilə sıx əlaqələrinə qarşı çıxır və Qaşqarda ona qarşı müxalifət formalaşdırırdı. O, 1937-ci ildə Şenqə qarşı İslam üsyanını təşkil etdi və Britaniya Hindistanına qaçdı. Muhiti daha sonra Yaponiya ilə əməkdaşlığa getdi. O, işğal altındakı Çində fəaliyyət göstərdi və Yaponiya ilə müsəlmanlar arasındakı əlaqələr yaratmağa cəhd edirdi. Lakin onun səyləri nəticəsiz qaldı. Mühiti 1944-cü ildə Pekində beyninə qansızmasından sonra vəfat etmişdir.
| Mahmud Muhiti Qazi | |
|---|---|
| uyğ. مەھمۇت مۇھىتى | |
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Digər adı | Mahmud Sijan |
| Doğum tarixi | 1887 |
| Vəfat tarixi | 1944 |
| Vəfat yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Mənsubiyyəti |  Çin Respublikası  Şərqi Türkistan İslam Respublikası Sincan Əyaləti, Çin Respublikası |
| Qoşun növü | quru qoşunları |
| Hərbi hissə | 36-cı Diviziya (1933) |
| Xidmət illəri | 1933–1937 |
| Rütbəsi | general |
| Döyüşlər | Kumul üsyanı |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Muhiti 1887-ci ildə varlı bir ailədə anadan olmuşdur. Onun şəxsi həyatı haqqında çox az məlumat vardır. İngilis konsulu K. C. Pakkman onu "Turfandan olan zəngin, lakin fitnəkar və etibarsız köhnə tacir" kimi xarakterizə etmişdir. Lakin Pakkmanı əvəz edən Thomson-Qlover, Muhitinin "sadə və mehriban bir insan və qeyrətli bir müsəlman olduğunu" söyləmişdir.
Muhiti Sovet İttifaqı ilə pambıq ticarəti aparmışdır. O, həm də uzun müddət fəal cədidçi idi. Qardaşı Məsud (1882–1932) çədidçi fəalı olmuşdur.
Kumul üsyanı
1932-ci ilin sonunda Muhiti Sincan qubernatoruna qarşı qardaşı Tahir bəy və Yunus bəy ilə birlikdə Turfanda üsyanın liderlərindən biri idi. Turfanda üsyana təşəbbüs göstərən qrup, üsyan zamanı öldürülən Muhitinin qardaşı Məsudun rəhbərlik etdiyi gizli bir təşkilat idi. Məsud qədarcasına 1932-ci ildə qubernator Şin Şuren tərəfindən Sincan əyalətinin ordusuna səfərbər edilmiş Rusiya mühacirlərinin ağ qvardiyaçıları tərəfindən başı kəsilərək qətl edilmişdi. Üsyançılar qəhrəmancasına vuruşurdular, və 1933-cü ilin yanvarına qədər şəhərin böyük hissəsi onların əlinə keçmişdi.
Yerli üsyanın liderləri Ma Çonq millət vəkili Ma Şiminq Çin Milli İnqilab Ordusunun 36-cı diviziyasının rəhbərləri idi. 1933–1934-cü illər arasında Muhiti Niyazi Xocanın hərbi qüvvələrinin baş komandanı idi.
Şərqi Türkistandakı hadisələri özünə təhlükə görən SSRİ Sincan qubenatoru Jin Şuzenə kömək etmək qərarına gəlir. Təxminən 2000 əsgərini ona göməyə göndərir. Bu hərbi heyətə Şimal-Şərqi Milli Qurtuluş Ordusu adını verilmişdi. Onların gəlişi Ma Şiminq ilə Turfandakı türk üsyançıları arasındakı münasibətlərin pozulması dövrünə təsadüf etdi. Tezliklə Sincan əyaləti Sərhəd Ordusunun Baş Qərargah rəisi Şen Şitsai, Turfanda əyalət hakimiyyətini bərpa etdi.
Muhiti də daxil olmaqla, Turfandan çıxa bilən bir qrup, Hamidə Niyazi Xoca ilə yenidən birləşdi. Sincan qubernatoru Şin Şuren əleyhinə Urumçidə baş verən çevriliş zamanı Niyazi Xoca yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edərək aprel ayında qüvvələrini Turfana doğru istiqamətləndirdi. Onlar özlərini Sincan Vətəndaş İnqilabçı Ordusu elan etdilər və Nankindəki Mərkəzi hökumətə qubernatorun zülmünə qarşı qalxdıqlarını bildirdilər. Eyni zamanda Ma Çong şərqdən Urumçiyə doğru irəliləyirdi. Getdikcə, Niyazi Xoca və Ma Çonqun münasibətləti Manın ambisiyaları və silah-sursat üstündə pozulmağa başladı. İki müsəlman lider arasında fikir ayrılığı getdikcə dərinləşdi.
Yeni təyin olunmuş əyalət rəhbərliyi, faktiki olaraq Duban və ya Hərbi Qubernator Şen Şitsainin rəhbərliyi ilə Niyazi Xoca ilə danışıqlara başladı. Bundan əvvəl Sincan əyalət rəhbərliyi Ma Çonqa Tarım hövzəsi üzərində hərbi hakimiyyət təklif edərək iki üsyan lideri arasında nifaq salmağa çalışdılar. Niyazi Xocaya Sincanın şimala və cənuba bölünməsi təklif edildi. Bu halda Hami və Turfan müsəlmanlar tərəfindən idarə ediləcəkdi.
Bu arada 1933-cü ilin fevralında Xotanda üsyan baş qaldırdı. İstiqlal Dərnəyini quran türk təhsilli milliyətçilər də onlara qatıldı. Üsyançılar tərəfindən Qaşqar şəhərinin ələ keçirilməsi ilə 1933-cü il noyabrın 12-də paytaxtı Qaşqar şəhəri olmaqla Şərqi Türkistan Türk İslam Respublikası elan edilir. Hacı Niyazi Xoca yeni Respublikanın Prezidenti, Sabit Damolla Baş naziri və Mahmud Muhiti Müdafiə Naziri seçilir. Lakin bu vəzifəni tutduqdan bir müddət sonra etibarlığını sübut etməsi üçün Sovet rəsmiləri Niyazi Xocadan Baş nazir Damollanın başını istədilər. Niyazi Damollanı onlara verdi. SSRİ tərəfi gözləmədən təcili onu edam etdi.
Ma Çonq 1934-cü ilin yanvarında ikinci dəfə Urumçini mühasirəyə aldı. SSRİ bu dəfə Sen Şitsaiyə hərbi yardım göndərdi. SSRİ-nin köməyi ilə Şen yenidən Ma Çonqun qüvvələrini məğlub etdi, və o, Tyan-Şandan cənubda Şərqi Türkistan İslam Respublikasını nəzarətində olan ərazilərə çəkildi. Fevral ayında Ma Çonqun qüvvələri Qaşqara gəldi və Şərqi Türkistan İslam Respublikasının varlığına son qoydular. Ma Çonq qoşunlarının gəlişi ilə Niyazi Xoca qaçdı və Muhiti də köhnə Qaşqarı tərk etdi. SSRİ-nin təzyiqi ilə İrkeş-Tamda Niyazi Xoca ŞTİR-ni ləğv edən və Şen rejimini dəstəkləyən müqaviləyə imza atdı. O, Sincan qubernatorunun müavini təyin edildi. Muhiti Niyazi Xoca ilə Şen Şitsai arasındakı atəşkəs müqaviləsini dəstəklədi və bu, üsyandan sonra ona böyük bir hərbi vəzifə tutmasına imkan yaratdı.
Qaşqarda xidmət
Ma Çonqun 1934-cü ilin iyul ayının əvvəllərində SSRİ ərazisinə getməsindən iki həftə sonra, iyulun 20-də Qaşqar Kunq Şen-hanın başçılığı altında 400 Çin əsgərindən ibarət bir qrup tərəfindən işğal edildi. Onu Muhitinin komndanlıq etdiyi 2000 döyüşkən uyğur müşayiət edirdi. Beləliklə, Qaşqar bir ilə yaxın bir müddətdən sonra yenidən Sincan qubernatorunun nəzarətinə keçdi. Şərqi Türkistan İslam Respublikasının bir çox rəhbərlərinin öldürülməsindən, tutulmasından və ya qaçmasından sonra bölgədəki bir çox müsəlman Muhitini yeni lider qismində görürdü.
Yerli əhalini sakitləşdirmək və əyalətin şimal və şərq hissəsində yenidən hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün daha çox vaxt udmaq məqsədi ilə Şen, Muhitini Qaşqar bölgəsinin Hərbi Komandiri təyin etdi. Muhiti Qaşqarda Milli Məclis adlanan yerli hökumət qurdu. Şen Qaşardakı müsəlman məmurları heç cür qəbul edə bilmir, bu səbəbdən bir ay sonra o, öz əlaltısı Mancuriyalı Liu Pini Qaşqara hərbi komandir vəzifəsinə təyin etdi. Muhitinin vəzifəsi aşağı salında, lakin Diviziya komandiri vəzifəsini qoruya bildi. Onun komandanlığında, 2000 nəfərlik türk qoşunundan ibarət bir qüvvə ilə qaldı. Diviziya komandiri üçün mandarin dilinə uyğun olan Mahmut Sijan təxəllüsünü qəbul etdi.
Şenin təyin etdiyi han çinli məmurlar Qaşqar bölgəsi üzərində nəzarəti ələ aldılar. Bunların arasında ən səlahiyyətli şəxs Çin millətçisi və xristian Liu idi. Liu yerli müsəlman mədəniyyəti haqqında çox az şey başa düşürdü. O, gəlişindən dərhal sonra Çin Respublikasının qurucusu Sun Yatsenin şəklinin Qaşqar məscidində asılmasını əmr etdi. Yerli müsəlman əhali Qaşqardakı vəziyyətdən təlaşa düşdü və "bolşeviklərin ölkəni ələ keçirdiklərini və dini məhv etməyə meylli olduqlarını" düşünməyə başladılar. Bundan əlavə Şenin bəzi İslam prinsiplərinə hücum edən yeni təhsil islahatı müsəlman əhalini hakimiyyətdən daha da uzaqlaşdırdı.
Muhitinin əsas prioriteti məktəb təhsili idi. Uyğur Maarifləndirmə Dərnəyi, Şərqi Türkistan İslam Respublikası dövründə dirçəldilmiş və əvvəlki cədidçi cəmiyyətlərin mirasını davam etdirən bir qurum olan Təhsilin Təşviqi Cəmiyyətinin himayəsində qurulmuşdu. Şərqi Türkistan İslam Respublikasının keçmiş Təhsil Naziri Əbdülkərim Xan Məxdum, Muhitinin Qaşqar rəhbərliyinin təhsil işində mühüm rol oynamağa davam edirdi. Uyğur Maarifləndirmə Dərnəyi 1935-ci ilin aprelində işinə başladı və Qaşqardakı nəşr və məktəb işinə rəhbərliyi öz üzərinə götürdü və ibtidai təhsilin əlçatanlığını əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Bu işi maliyyələşdirmək üçün dərnək yerli zənginlərin varidatını dərsliklərə və müəllimlərə yönəldərək Qaşqarda zəkat (İslam xeyriyyəsi) və vəqf üzərində nəzarəti ələ aldı. Qaşqar köhnə şəhərin polis rəisi Qadir Hacı, Muhitinin təhsil sahəsindəki təşəbbüsündə əməyi olanlardan idi. O, təhsil məqsədi üçün vəsait toplayır və doğma kəndi Qaziriqdə məktəb açmışdır.
Uyğur Maarifləndirmə Dərnəyi uyğur etnoniminin əhəmiyyətini oxucularına çatdırmaq üçün mətbu orqanı "Yeni Həyat" dərgisində bir sıra məqalələr dərc etdi. Uyğur Maarifləndirmə Dərnəyinin fəaliyyəti, uyğur millətçiliyinin artmasından narahat olan Sovet məmurları arasında şübhə doğururdu.
Eyni zamanda keçmiş Şərqi Türkistan İslam Respublikasının sağ qalan məmurları Əfqanıstanın Kabul şəhərində toplaşmağa başladılar. Onlar orada Əfqanıstan hökumətindən və müəyyən ölkə səfirliklərindən, xüsusən də Yaponiya səfirliyindən dəstək üçün əlaqələr axtarmağa başladılar. Yaponiya İmperiyasının səfiri Kitada Masamoto, bu anti-kommunist mühacirətçiləri qəbul etdi. 1935-ci ilin ortalarında Kitada keçmiş Xotan əmiri Məhəmməd Əmin Buğra tərəfindən ziyarət edildi. Əmin Buğra Yaponiya səfirinə "Yaponiya protektoratı altında, silah-sursat və maliyyə ilə Tokionun təmin edəcəyi "Şərqi Türkistan Cümhuriyyəti" qurulması barədə ətraflı bir plan təklif edərək" müraciət etdi. …bu təklif olunan planda Orta Asiya "Mançjou-qo"nun gələcək lideri olaraq Mahmud Sijan göstərilmişdi.
Muhiti Şen hökumətinə qarşı olan müxalifətin mərkəzində dururdu. 1936-cı ilin ortalarından etibarən o, tərəfdarları ilə birlikdə "müstəqil Uyğur dövləti" yaratmaq fikrini təbliğ etməyə qərar verdi. Sincanın nüfuzlu müsəlman dini liderləri və şəxsləri onu dəstəkləməyə başladı. Qaşqardakı SSRİ konsulu Smirnovda ilə təmasa girən Muhiti, Sovet İttifaqından silah almağa belə çalışdı, lakin müraciəti rədd edildi. Sonra, keçmiş huey müxalifləri ilə əlaqə quraraq, 1937-ci il aprel ayının əvvəlində Muhiti Sincan əyalət hökümətinə qarşı qiyam qaldırdı. Ancaq Qaşqar yaxınlığında yerləşən 6-cı Uyğur Diviziyasının yalnız iki alayı onun çağırışına qoşuldu, digər iki alay isə Şen hökumətinə sadiq olduqlarını bildirdi.
Qaşqarda gərginlik tədricən artmağa başlayırdı. Muhiti və ətrafı getdikcə Qadir Hacı da daxil olmaqla Sovet tərəfdarları ilə toqquşurdu. Niyazi Xocanın silahdaşı Mənsur Əfəndi 1935-ci ildə Uyğur Maarifləndirmə Dərnəyinin maliyyəsinə nəzarəti ələ keçirmək üçün Qaşqara gəldi. O, bunu bacarmadı ancaq çinli bir kommunisti "Yeni Həyat" dərgisinin redaktorluğuna təyin etməyə nail oldu. Beləliklə dərgi getdikcə hökumət əleyhinə bir orqana çevrildi. Qadir Hacıya yaxınlığı ilə seçilən Qaşqarın qazisi Abdulqafur Domulla 1936-cı ilin mayında qətlə yetirildi. Urumçidəki SSRİ Baş Konsulu Qaregin Apresov Qaşqarda Muhitini ziyarət etdi və onu Yaponiyadan dəstək almaqda günahlandırdı.
SSRİ-nin təkidi ilə Şen Şitsai hökuməti, münaqişəni həll etmək üçün Qaşara sülhməramlı missiya göndərdi. Ancaq danışıqlar baş tutmadı. SSRİ Muhitinin tərəfdarlarını tərksilah etmək üçün hueylərin 36-cı diviziyanın yeni komandiri Ma Zonqinq vasitəsi ilə Ma Huşan ilə əlaqə qurmağa çalışdılar. Şen Şitsai də sakit durmurdu. O, 6-cı Uyğur Diviziyasının silahlarını "modernləşdirmək" təklifi ilə qoşunları tərksilah etmək əmrini vermişdi. Əmrə əsasən diviziyanın bütün köhnə silahları Urumçi nümayəndələrinə verilməli idi. Bunu müzakirə etmək üçün Şen Muhitini Urumçiyə Üçüncü Xalq Nümayəndələri Konqresinə çağırdı. Mahmud Muhuti isə bu addımın həyatına təhlükə yaratdığını düşünərək qaçmaq qərarı verdi. O, 2 aprel 1937-ci ildə 17 tərəfdarı ilə Qaşqardan Britaniya Hindistanına getmək məcburiyyətində qaldı.
Sürgündə
Muhiti 1937-ci il aprelin 2-də Britaniya Hindistanına gəldi. O, Qaraqorum aşırımını keçərək Ladakxa gəldi, buradan Qaraqaş çayının yuxarı axarı boyunca Aksayçinə qalxaraq, sonra Çanq La yolu ilə aprelin 27-də Hindistanın Leh şəhərinə çatdı. Təxminən dörd həftə sonra Srinaqara gəldi. 1938-ci ilin yanvarında Məkkəyə həcc ziyarətinə yola düşdü.
Muhitinin qaçışından sonra Niyazi Xoca ilə Şenq arasında ittifaq çat verdi. Qaşqarda Muhitinin iki zabitinin, Kiçik Axund və Əbdül Niyazın başçılığı ilə üsyan qalxdı. Ma Huşanın komandanı olduğu 36-cı Huey Diviziyası üsyançılara dəstək verdi. Üsyan mahiyyətcə İslami xarakter daşıyırdı.
Əbdul Niyaz Muhitinin yerinə keçdi və general elan edildi. Niyaz Yarkəndi götürdü və Qaşqara doğru hərəkət etdi. Nəticədə Qaşqarı da ələ keçirdi.Kommunistlərə meyilli və SSRİ tərəfdarı olanlar edam edildi və beləliklə yerli müsəlman idarəetməsi quruldu. Eyni zamanda üsyan Külçə və Hami yaxınlığında yaşayan qırğızlar arasında da yayıldı. Qaşqarı tutduqdan sonra Niyazın qüvvələri yol boyu yerli əhalidən yardım alaraq Qaraşəhərə doğru hərəkət etməyə başladılar.
SSRİ və çinlilərlə birlikdə mübarizə aparmaq üçün Niyaz və Ma Huşan 15 may tarixində gizli bir saziş bağladılar. Ma Huşan fürsətdən istifadə edərək sazışdə göstərildiyi kimi iyun ayında Qaşqarı üsyançıların əlindən almaq üçün Xotandan çıxdı. Bu zaman, Şenqin dəvəti ilə gələn aviasiya və zirehli maşınlar da daxil olmaqla 5.000 Sovet qoşunu, Şenq qüvvələri və huey qoşunları ilə birlikdə Sincanın cənubuna doğru irəliləyirdi.
Türk üsyançılar məğlub oldular və Qaşqar yenidən ələ keçirildi. Türk üsyançılarının məğlubiyyətindən sonra SSRİ 36-cı diviziyanın təhcizatını dayandırdı.
Ma Huşanın idarəetməsi çökdü. 1937-ci ilin oktyabrına qədər türk üsyanının məğlub olması və huey idarəçiliyinin süqutu ilə birlikdə vilayətin cənub hissəsi üzərində müsəlmanların nəzarəti sona çatdı. Qısa müddət sonra Hamidə Yulbars Xanın qoşunları da məğlub edildi. Belə ki, 1937-ci ilin aprelində Qaşardakı 6-cı Uyğur Diviziyasının üsyanının başlamasından sonra üsyançılar Yulbars Xandan Sincan və Çin arasında Kumul və ya Hami yolu ilə əlaqələrin kəsilməsini xahiş etmışdilər. Beləliklə, Şenq SSRİ-nin köməyi ilk dəfə bütün vilayətdə hakimiyyətini qurdu.
SSRİ-nin aktiv müdaxiləsindən sonra üsyan qan içində yatırıldı. Ma Huşan da üsyan məğlub edildikdən sonra Britaniya Hindistanına qaçdı. Muhiti və Ma Huşanın Britaniya Hindistanın da olması, Britaniyanın Çinin Sincan siyasətinə müdaxiləsinin sübutu kimi şərh edildi və bu da çinlilərin Hindistandakı Gilgit və Lehdəki iki əsas ticarət nümayəndəliyinin bağlamasına səbəb oldu. Lehdəki nümayəndəlik illər keçdikcə əhəmiyyətini itirərək bağlı qaldı, Gilgitdəki isə tezliklə yenidən açıldı.
Britaniya Hindistanına gəldikdən sonra Muhiti, Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərinə ziyarətə yola düşdü. 1940-cı ildə onun Yaponiyada olduğu bildirildi. Gündoğar ölkədə o, həm Sovet İttifaqına, həm də Çinə qarşı müstəqil Şərqi Türkistan qurmağı hədəfləyən İstiqlal Cəmiyyətini təsis etdi. Muhiti 1939-cu ilin əvvəllərində bir daha əməkdaşlıq üçün Yaponiyanın inamını qazandı. Növbəti il, 1940-cı ilin oktyabrında Suiyuan əyaləti boyu (Çinin indiki Daxili Monqolustan Muxtar Rayonu) geniş bir tura çıxaraq Çinə getdi. Çində olarkən Muhiti əvvəllər Tokioda qurulmuş Yaponiya-İslam cəmiyyətinin himayəsi altında bir pan-müsəlman hərəkatını təşviq etdi. Cəmiyyətin məqsədi Yaponiya İmperiyası ilə müsəlmanlar arasında mədəni və iqtisadi əməkdaşlığın qurulması və inkişafı idi. Muhiti Tokioda bütün Asiya ölkələri boyu nümayəndəlikləri açılacaq Sincan Uyğur Cəmiyyətini qurmağı planlaşdırırdı. Lakin Yaponiyanın Muhitiyə verdiyi dəstək nəticəsiz qaldı. Bütün səylərinə baxmayaraq Muhiti əhəmiyyətli nəticə əldə edə bilmədi. SSRİ-nin II Dünya müharibəsində qələbəyə doğru getməsi onun bütün planlarını alt üst etdi. Yaponiyanın da ABŞ ilə regionda müharibəni uduzması Çin mərkəzi hakimiyyətinin sincan bölgəsində təsirinin güclənməsinə gətirib çıxarırdı.
Muhiti 1944-cü ildə Yaponiyanın işğalı altındakı Pekində beyninə qan sızmasından vəfat etdi. O, orada müsəlman qəbiristanlığında dəfn edildi.
İstinadlar
- Klimeš, 2015. səh. 121
- Brophy, 2016. səh. 240
- Forbes, 1986. səh. 138
- Dudoignon, Hisao, 2001. səh. 138
- Dudoignon, Hisao, 2001. səh. 139
- Forbes, 1986. səh. 247
- Forbes, 1986. səh. 104
- Brophy, 2016. səh. 242
- Brophy, 2016. səh. 242-243
- Brophy, 2016. səh. 244
- Clarke, 2011. səh. 32
- Brophy, 2016. səh. 254
- Forbes, 1986. səh. 126
- Forbes, 1986. səh. 126-127
- Forbes, 1986. səh. 137-138
- Brophy, 2016. səh. 261
- Brophy, 2016. səh. 262
- Forbes, 1986. səh. 140
- Dickens, 1990. səh. 17
- Gasanli, 2016. səh. 76
- Lamb, 1991. səh. 66
- Brophy, 2016. səh. 262–263
- Forbes, 1986. səh. 141
- Gasanli, 2016. səh. 77
- Gasanli, 2016. səh. 72
- Brophy, 2016. səh. 263
- Lamb, 1991. səh. 66–67
- Lamb, 1991. səh. 67
- Tunces, 2019. səh. 130
- Whiting, Sheng, 1958. səh. 64
Ədəbiyyat
- Clarke, Michael E. Xinjiang and China's Rise in Central Asia - A History. Abingdon-on-Thames: Taylor & Francis. 2011. ISBN .
- Dudoignon, Stéphane A.; Hisao, Komatsu. Islam in Politics in Russia and Central Asia: (early Eighteenth to Late Twentieth Centuries). Abingdon-on-Thames: Kegan Paul. 2001. ISBN .
- Forbes, Andrew D. W. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: Cambridge University Press. 1986. ISBN .
- Gasanli, Jamil. Синьцзян в орбите советской политики: Сталин и муслиманское движение в Восточном Туркестане 1931-1949 [Xinjiang in the orbit of Soviet politics: Stalin and the Muslim movement in East Turkestan 1931-1949] (Russian). Moscow: Флинта. 2016. ISBN .
- Klimeš, Ondřej. Struggle by the Pen: The Uyghur Discourse of Nation and National Interest, c.1900-1949. Leiden: Brill. 2015. ISBN .
- Lamb, Alastair. Kashmir: A Disputed Legacy, 1846-1990. Oxford, England: Oxford University Press. 1991. ISBN .
- Whiting, Allen Suess; Sheng, Shicai. Sinkiang: pawn or pivot?. East Lansing, MI: Michigan State University Press. 1958.
- Tuncer, Tekin. "Hamidullah Muhammed Tarım'ın "Türkistan Tarihi-Türkistan 1931-1937 İnkılâp Tarihi" Adlı Eserinde Mehmet Emin Buğra". SUTAD (45). 2019: 127–141.
Xarici keçidlər
- Dickens, Mark. (PDF). Oxus Communications. 1990. 9 December 2017 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 October 2018.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mahmud Muhiti uyg مەھمۇت مۇھىتى cin 马木提 穆依提 pinyin Mǎmuti Muyiti Wade Giles Mamut i Muit i 1887 1944 Sian texelussu Mahmud Sijan cin 师长 pinyin Shichang Wade Giles Shih ch ang Serqi Turkistanda uygur menseli herbi xadim general ve siyasetci Sincan eyaletinin qubernatoruna qarsi Kumul usyani zamani Niyazi Xocaninin rehberlik etdiyi usyancilarin komandiri idi Usyan zamani Sincanin yeni teyin olunmus qubernatoru Sen Senq Niyazi Xoca ile barisiga nail olduqdan sonra Muhiti 1934 cu ilde qisa muddet erzinde Qasqar bolgesinin Herbi Komandani vezifesini yerine yetirmisdir Onu bu vezifeye teyin eden Senq cox kecmeden Muhitini isinden azad etdi ve turk muselmanlarindan ibaret 6 ci Uygur Diviziyasinin komandiri teyin edildi Bu vezifede o hemcinin Qasqar bolgesinin Herbi Komandirinin muavini funksiyani da yerine yetirirdi Muhiti Senqin SSRI ile six elaqelerine qarsi cixir ve Qasqarda ona qarsi muxalifet formalasdirirdi O 1937 ci ilde Senqe qarsi Islam usyanini teskil etdi ve Britaniya Hindistanina qacdi Muhiti daha sonra Yaponiya ile emekdasliga getdi O isgal altindaki Cinde fealiyyet gosterdi ve Yaponiya ile muselmanlar arasindaki elaqeler yaratmaga cehd edirdi Lakin onun seyleri neticesiz qaldi Muhiti 1944 cu ilde Pekinde beynine qansizmasindan sonra vefat etmisdir Mahmud Muhiti Qaziuyg مەھمۇت مۇھىتىSexsi melumatlarDiger adi Mahmud SijanDogum tarixi 1887Vefat tarixi 1944Vefat yeri Sian Cin RespublikasiVetendasligi Tzin sulalesi Cin RespublikasiHerbi fealiyyetiMensubiyyeti Cin Respublikasi Serqi Turkistan Islam Respublikasi Sincan Eyaleti Cin RespublikasiQosun novu quru qosunlariHerbi hisse 36 ci Diviziya 1933 Xidmet illeri 1933 1937Rutbesi generalDoyusler Kumul usyani Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiMuhiti 1887 ci ilde varli bir ailede anadan olmusdur Onun sexsi heyati haqqinda cox az melumat vardir Ingilis konsulu K C Pakkman onu Turfandan olan zengin lakin fitnekar ve etibarsiz kohne tacir kimi xarakterize etmisdir Lakin Pakkmani evez eden Thomson Qlover Muhitinin sade ve mehriban bir insan ve qeyretli bir muselman oldugunu soylemisdir Muhiti Sovet Ittifaqi ile pambiq ticareti aparmisdir O hem de uzun muddet feal cedidci idi Qardasi Mesud 1882 1932 cedidci feali olmusdur Kumul usyani1932 ci ilin sonunda Muhiti Sincan qubernatoruna qarsi qardasi Tahir bey ve Yunus bey ile birlikde Turfanda usyanin liderlerinden biri idi Turfanda usyana tesebbus gosteren qrup usyan zamani oldurulen Muhitinin qardasi Mesudun rehberlik etdiyi gizli bir teskilat idi Mesud qedarcasina 1932 ci ilde qubernator Sin Suren terefinden Sincan eyaletinin ordusuna seferber edilmis Rusiya muhacirlerinin ag qvardiyacilari terefinden basi kesilerek qetl edilmisdi Usyancilar qehremancasina vurusurdular ve 1933 cu ilin yanvarina qeder seherin boyuk hissesi onlarin eline kecmisdi Serqi Turkistan Islam Respublikasinin prezidenti Niyazi Xoca Yerli usyanin liderleri Ma Conq millet vekili Ma Siminq Cin Milli Inqilab Ordusunun 36 ci diviziyasinin rehberleri idi 1933 1934 cu iller arasinda Muhiti Niyazi Xocanin herbi quvvelerinin bas komandani idi Serqi Turkistandaki hadiseleri ozune tehluke goren SSRI Sincan qubenatoru Jin Suzene komek etmek qerarina gelir Texminen 2000 esgerini ona gomeye gonderir Bu herbi heyete Simal Serqi Milli Qurtulus Ordusu adini verilmisdi Onlarin gelisi Ma Siminq ile Turfandaki turk usyancilari arasindaki munasibetlerin pozulmasi dovrune tesaduf etdi Tezlikle Sincan eyaleti Serhed Ordusunun Bas Qerargah reisi Sen Sitsai Turfanda eyalet hakimiyyetini berpa etdi Muhiti de daxil olmaqla Turfandan cixa bilen bir qrup Hamide Niyazi Xoca ile yeniden birlesdi Sincan qubernatoru Sin Suren eleyhine Urumcide bas veren cevrilis zamani Niyazi Xoca yaranmis qarisiqliqdan istifade ederek aprel ayinda quvvelerini Turfana dogru istiqametlendirdi Onlar ozlerini Sincan Vetendas Inqilabci Ordusu elan etdiler ve Nankindeki Merkezi hokumete qubernatorun zulmune qarsi qalxdiqlarini bildirdiler Eyni zamanda Ma Cong serqden Urumciye dogru irelileyirdi Getdikce Niyazi Xoca ve Ma Conqun munasibetleti Manin ambisiyalari ve silah sursat ustunde pozulmaga basladi Iki muselman lider arasinda fikir ayriligi getdikce derinlesdi Yeni teyin olunmus eyalet rehberliyi faktiki olaraq Duban ve ya Herbi Qubernator Sen Sitsainin rehberliyi ile Niyazi Xoca ile danisiqlara basladi Bundan evvel Sincan eyalet rehberliyi Ma Conqa Tarim hovzesi uzerinde herbi hakimiyyet teklif ederek iki usyan lideri arasinda nifaq salmaga calisdilar Niyazi Xocaya Sincanin simala ve cenuba bolunmesi teklif edildi Bu halda Hami ve Turfan muselmanlar terefinden idare edilecekdi Bu arada 1933 cu ilin fevralinda Xotanda usyan bas qaldirdi Istiqlal Derneyini quran turk tehsilli milliyetciler de onlara qatildi Usyancilar terefinden Qasqar seherinin ele kecirilmesi ile 1933 cu il noyabrin 12 de paytaxti Qasqar seheri olmaqla Serqi Turkistan Turk Islam Respublikasi elan edilir Haci Niyazi Xoca yeni Respublikanin Prezidenti Sabit Damolla Bas naziri ve Mahmud Muhiti Mudafie Naziri secilir Lakin bu vezifeni tutduqdan bir muddet sonra etibarligini subut etmesi ucun Sovet resmileri Niyazi Xocadan Bas nazir Damollanin basini istediler Niyazi Damollani onlara verdi SSRI terefi gozlemeden tecili onu edam etdi Ma Conq 1934 cu ilin yanvarinda ikinci defe Urumcini muhasireye aldi SSRI bu defe Sen Sitsaiye herbi yardim gonderdi SSRI nin komeyi ile Sen yeniden Ma Conqun quvvelerini meglub etdi ve o Tyan Sandan cenubda Serqi Turkistan Islam Respublikasini nezaretinde olan erazilere cekildi Fevral ayinda Ma Conqun quvveleri Qasqara geldi ve Serqi Turkistan Islam Respublikasinin varligina son qoydular Ma Conq qosunlarinin gelisi ile Niyazi Xoca qacdi ve Muhiti de kohne Qasqari terk etdi SSRI nin tezyiqi ile Irkes Tamda Niyazi Xoca STIR ni legv eden ve Sen rejimini destekleyen muqavileye imza atdi O Sincan qubernatorunun muavini teyin edildi Muhiti Niyazi Xoca ile Sen Sitsai arasindaki ateskes muqavilesini destekledi ve bu usyandan sonra ona boyuk bir herbi vezife tutmasina imkan yaratdi Qasqarda xidmetSincan qubernatoru Sen Sitsai Ma Conqun 1934 cu ilin iyul ayinin evvellerinde SSRI erazisine getmesinden iki hefte sonra iyulun 20 de Qasqar Kunq Sen hanin basciligi altinda 400 Cin esgerinden ibaret bir qrup terefinden isgal edildi Onu Muhitinin komndanliq etdiyi 2000 doyusken uygur musayiet edirdi Belelikle Qasqar bir ile yaxin bir muddetden sonra yeniden Sincan qubernatorunun nezaretine kecdi Serqi Turkistan Islam Respublikasinin bir cox rehberlerinin oldurulmesinden tutulmasindan ve ya qacmasindan sonra bolgedeki bir cox muselman Muhitini yeni lider qisminde gorurdu Yerli ehalini sakitlesdirmek ve eyaletin simal ve serq hissesinde yeniden hakimiyyetini mohkemlendirmek ucun daha cox vaxt udmaq meqsedi ile Sen Muhitini Qasqar bolgesinin Herbi Komandiri teyin etdi Muhiti Qasqarda Milli Meclis adlanan yerli hokumet qurdu Sen Qasardaki muselman memurlari hec cur qebul ede bilmir bu sebebden bir ay sonra o oz elaltisi Mancuriyali Liu Pini Qasqara herbi komandir vezifesine teyin etdi Muhitinin vezifesi asagi salinda lakin Diviziya komandiri vezifesini qoruya bildi Onun komandanliginda 2000 neferlik turk qosunundan ibaret bir quvve ile qaldi Diviziya komandiri ucun mandarin diline uygun olan Mahmut Sijan texellusunu qebul etdi Senin teyin etdiyi han cinli memurlar Qasqar bolgesi uzerinde nezareti ele aldilar Bunlarin arasinda en selahiyyetli sexs Cin milletcisi ve xristian Liu idi Liu yerli muselman medeniyyeti haqqinda cox az sey basa dusurdu O gelisinden derhal sonra Cin Respublikasinin qurucusu Sun Yatsenin seklinin Qasqar mescidinde asilmasini emr etdi Yerli muselman ehali Qasqardaki veziyyetden telasa dusdu ve bolseviklerin olkeni ele kecirdiklerini ve dini mehv etmeye meylli olduqlarini dusunmeye basladilar Bundan elave Senin bezi Islam prinsiplerine hucum eden yeni tehsil islahati muselman ehalini hakimiyyetden daha da uzaqlasdirdi Muhitinin esas prioriteti mekteb tehsili idi Uygur Maariflendirme Derneyi Serqi Turkistan Islam Respublikasi dovrunde dirceldilmis ve evvelki cedidci cemiyyetlerin mirasini davam etdiren bir qurum olan Tehsilin Tesviqi Cemiyyetinin himayesinde qurulmusdu Serqi Turkistan Islam Respublikasinin kecmis Tehsil Naziri Ebdulkerim Xan Mexdum Muhitinin Qasqar rehberliyinin tehsil isinde muhum rol oynamaga davam edirdi Uygur Maariflendirme Derneyi 1935 ci ilin aprelinde isine basladi ve Qasqardaki nesr ve mekteb isine rehberliyi oz uzerine goturdu ve ibtidai tehsilin elcatanligini ehemiyyetli derecede artirdi Bu isi maliyyelesdirmek ucun dernek yerli zenginlerin varidatini dersliklere ve muellimlere yonelderek Qasqarda zekat Islam xeyriyyesi ve veqf uzerinde nezareti ele aldi Qasqar kohne seherin polis reisi Qadir Haci Muhitinin tehsil sahesindeki tesebbusunde emeyi olanlardan idi O tehsil meqsedi ucun vesait toplayir ve dogma kendi Qaziriqde mekteb acmisdir Uygur Maariflendirme Derneyi uygur etnoniminin ehemiyyetini oxucularina catdirmaq ucun metbu orqani Yeni Heyat dergisinde bir sira meqaleler derc etdi Uygur Maariflendirme Derneyinin fealiyyeti uygur milletciliyinin artmasindan narahat olan Sovet memurlari arasinda subhe dogururdu Eyni zamanda kecmis Serqi Turkistan Islam Respublikasinin sag qalan memurlari Efqanistanin Kabul seherinde toplasmaga basladilar Onlar orada Efqanistan hokumetinden ve mueyyen olke sefirliklerinden xususen de Yaponiya sefirliyinden destek ucun elaqeler axtarmaga basladilar Yaponiya Imperiyasinin sefiri Kitada Masamoto bu anti kommunist muhaciretcileri qebul etdi 1935 ci ilin ortalarinda Kitada kecmis Xotan emiri Mehemmed Emin Bugra terefinden ziyaret edildi Emin Bugra Yaponiya sefirine Yaponiya protektorati altinda silah sursat ve maliyye ile Tokionun temin edeceyi Serqi Turkistan Cumhuriyyeti qurulmasi barede etrafli bir plan teklif ederek muraciet etdi bu teklif olunan planda Orta Asiya Mancjou qo nun gelecek lideri olaraq Mahmud Sijan gosterilmisdi Muhiti Sen hokumetine qarsi olan muxalifetin merkezinde dururdu 1936 ci ilin ortalarindan etibaren o terefdarlari ile birlikde musteqil Uygur dovleti yaratmaq fikrini teblig etmeye qerar verdi Sincanin nufuzlu muselman dini liderleri ve sexsleri onu desteklemeye basladi Qasqardaki SSRI konsulu Smirnovda ile temasa giren Muhiti Sovet Ittifaqindan silah almaga bele calisdi lakin muracieti redd edildi Sonra kecmis huey muxalifleri ile elaqe quraraq 1937 ci il aprel ayinin evvelinde Muhiti Sincan eyalet hokumetine qarsi qiyam qaldirdi Ancaq Qasqar yaxinliginda yerlesen 6 ci Uygur Diviziyasinin yalniz iki alayi onun cagirisina qosuldu diger iki alay ise Sen hokumetine sadiq olduqlarini bildirdi Qasqarda gerginlik tedricen artmaga baslayirdi Muhiti ve etrafi getdikce Qadir Haci da daxil olmaqla Sovet terefdarlari ile toqqusurdu Niyazi Xocanin silahdasi Mensur Efendi 1935 ci ilde Uygur Maariflendirme Derneyinin maliyyesine nezareti ele kecirmek ucun Qasqara geldi O bunu bacarmadi ancaq cinli bir kommunisti Yeni Heyat dergisinin redaktorluguna teyin etmeye nail oldu Belelikle dergi getdikce hokumet eleyhine bir orqana cevrildi Qadir Haciya yaxinligi ile secilen Qasqarin qazisi Abdulqafur Domulla 1936 ci ilin mayinda qetle yetirildi Urumcideki SSRI Bas Konsulu Qaregin Apresov Qasqarda Muhitini ziyaret etdi ve onu Yaponiyadan destek almaqda gunahlandirdi SSRI nin tekidi ile Sen Sitsai hokumeti munaqiseni hell etmek ucun Qasara sulhmeramli missiya gonderdi Ancaq danisiqlar bas tutmadi SSRI Muhitinin terefdarlarini terksilah etmek ucun hueylerin 36 ci diviziyanin yeni komandiri Ma Zonqinq vasitesi ile Ma Husan ile elaqe qurmaga calisdilar Sen Sitsai de sakit durmurdu O 6 ci Uygur Diviziyasinin silahlarini modernlesdirmek teklifi ile qosunlari terksilah etmek emrini vermisdi Emre esasen diviziyanin butun kohne silahlari Urumci numayendelerine verilmeli idi Bunu muzakire etmek ucun Sen Muhitini Urumciye Ucuncu Xalq Numayendeleri Konqresine cagirdi Mahmud Muhuti ise bu addimin heyatina tehluke yaratdigini dusunerek qacmaq qerari verdi O 2 aprel 1937 ci ilde 17 terefdari ile Qasqardan Britaniya Hindistanina getmek mecburiyyetinde qaldi SurgundeMuhiti 1937 ci il aprelin 2 de Britaniya Hindistanina geldi O Qaraqorum asirimini kecerek Ladakxa geldi buradan Qaraqas cayinin yuxari axari boyunca Aksaycine qalxaraq sonra Canq La yolu ile aprelin 27 de Hindistanin Leh seherine catdi Texminen dord hefte sonra Srinaqara geldi 1938 ci ilin yanvarinda Mekkeye hecc ziyaretine yola dusdu Muhitinin qacisindan sonra Niyazi Xoca ile Senq arasinda ittifaq cat verdi Qasqarda Muhitinin iki zabitinin Kicik Axund ve Ebdul Niyazin basciligi ile usyan qalxdi Ma Husanin komandani oldugu 36 ci Huey Diviziyasi usyancilara destek verdi Usyan mahiyyetce Islami xarakter dasiyirdi Ebdul Niyaz usyan zamani Qasqardaki esgerleri ile birlikde Ebdul Niyaz Muhitinin yerine kecdi ve general elan edildi Niyaz Yarkendi goturdu ve Qasqara dogru hereket etdi Neticede Qasqari da ele kecirdi Kommunistlere meyilli ve SSRI terefdari olanlar edam edildi ve belelikle yerli muselman idareetmesi quruldu Eyni zamanda usyan Kulce ve Hami yaxinliginda yasayan qirgizlar arasinda da yayildi Qasqari tutduqdan sonra Niyazin quvveleri yol boyu yerli ehaliden yardim alaraq Qarasehere dogru hereket etmeye basladilar SSRI ve cinlilerle birlikde mubarize aparmaq ucun Niyaz ve Ma Husan 15 may tarixinde gizli bir sazis bagladilar Ma Husan fursetden istifade ederek sazisde gosterildiyi kimi iyun ayinda Qasqari usyancilarin elinden almaq ucun Xotandan cixdi Bu zaman Senqin deveti ile gelen aviasiya ve zirehli masinlar da daxil olmaqla 5 000 Sovet qosunu Senq quvveleri ve huey qosunlari ile birlikde Sincanin cenubuna dogru irelileyirdi Turk usyancilar meglub oldular ve Qasqar yeniden ele kecirildi Turk usyancilarinin meglubiyyetinden sonra SSRI 36 ci diviziyanin tehcizatini dayandirdi Ma Husanin idareetmesi cokdu 1937 ci ilin oktyabrina qeder turk usyaninin meglub olmasi ve huey idareciliyinin suqutu ile birlikde vilayetin cenub hissesi uzerinde muselmanlarin nezareti sona catdi Qisa muddet sonra Hamide Yulbars Xanin qosunlari da meglub edildi Bele ki 1937 ci ilin aprelinde Qasardaki 6 ci Uygur Diviziyasinin usyaninin baslamasindan sonra usyancilar Yulbars Xandan Sincan ve Cin arasinda Kumul ve ya Hami yolu ile elaqelerin kesilmesini xahis etmisdiler Belelikle Senq SSRI nin komeyi ilk defe butun vilayetde hakimiyyetini qurdu SSRI nin aktiv mudaxilesinden sonra usyan qan icinde yatirildi Ma Husan da usyan meglub edildikden sonra Britaniya Hindistanina qacdi Muhiti ve Ma Husanin Britaniya Hindistanin da olmasi Britaniyanin Cinin Sincan siyasetine mudaxilesinin subutu kimi serh edildi ve bu da cinlilerin Hindistandaki Gilgit ve Lehdeki iki esas ticaret numayendeliyinin baglamasina sebeb oldu Lehdeki numayendelik iller kecdikce ehemiyyetini itirerek bagli qaldi Gilgitdeki ise tezlikle yeniden acildi Britaniya Hindistanina geldikden sonra Muhiti Seudiyye Erebistaninin Mekke seherine ziyarete yola dusdu 1940 ci ilde onun Yaponiyada oldugu bildirildi Gundogar olkede o hem Sovet Ittifaqina hem de Cine qarsi musteqil Serqi Turkistan qurmagi hedefleyen Istiqlal Cemiyyetini tesis etdi Muhiti 1939 cu ilin evvellerinde bir daha emekdasliq ucun Yaponiyanin inamini qazandi Novbeti il 1940 ci ilin oktyabrinda Suiyuan eyaleti boyu Cinin indiki Daxili Monqolustan Muxtar Rayonu genis bir tura cixaraq Cine getdi Cinde olarken Muhiti evveller Tokioda qurulmus Yaponiya Islam cemiyyetinin himayesi altinda bir pan muselman herekatini tesviq etdi Cemiyyetin meqsedi Yaponiya Imperiyasi ile muselmanlar arasinda medeni ve iqtisadi emekdasligin qurulmasi ve inkisafi idi Muhiti Tokioda butun Asiya olkeleri boyu numayendelikleri acilacaq Sincan Uygur Cemiyyetini qurmagi planlasdirirdi Lakin Yaponiyanin Muhitiye verdiyi destek neticesiz qaldi Butun seylerine baxmayaraq Muhiti ehemiyyetli netice elde ede bilmedi SSRI nin II Dunya muharibesinde qelebeye dogru getmesi onun butun planlarini alt ust etdi Yaponiyanin da ABS ile regionda muharibeni uduzmasi Cin merkezi hakimiyyetinin sincan bolgesinde tesirinin guclenmesine getirib cixarirdi Muhiti 1944 cu ilde Yaponiyanin isgali altindaki Pekinde beynine qan sizmasindan vefat etdi O orada muselman qebiristanliginda defn edildi IstinadlarKlimes 2015 seh 121 Brophy 2016 seh 240 Forbes 1986 seh 138 Dudoignon Hisao 2001 seh 138 Dudoignon Hisao 2001 seh 139 Forbes 1986 seh 247 Forbes 1986 seh 104 Brophy 2016 seh 242 Brophy 2016 seh 242 243 Brophy 2016 seh 244 Clarke 2011 seh 32 Brophy 2016 seh 254 Forbes 1986 seh 126 Forbes 1986 seh 126 127 Forbes 1986 seh 137 138 Brophy 2016 seh 261 Brophy 2016 seh 262 Forbes 1986 seh 140 Dickens 1990 seh 17 Gasanli 2016 seh 76 Lamb 1991 seh 66 Brophy 2016 seh 262 263 Forbes 1986 seh 141 Gasanli 2016 seh 77 Gasanli 2016 seh 72 Brophy 2016 seh 263 Lamb 1991 seh 66 67 Lamb 1991 seh 67 Tunces 2019 seh 130 Whiting Sheng 1958 seh 64EdebiyyatClarke Michael E Xinjiang and China s Rise in Central Asia A History Abingdon on Thames Taylor amp Francis 2011 ISBN 9781136827068 Dudoignon Stephane A Hisao Komatsu Islam in Politics in Russia and Central Asia early Eighteenth to Late Twentieth Centuries Abingdon on Thames Kegan Paul 2001 ISBN 9780710307675 Forbes Andrew D W Warlords and Muslims in Chinese Central Asia A Political History of Republican Sinkiang 1911 1949 Cambridge England Cambridge University Press 1986 ISBN 9780521255141 Gasanli Jamil Sinczyan v orbite sovetskoj politiki Stalin i muslimanskoe dvizhenie v Vostochnom Turkestane 1931 1949 Xinjiang in the orbit of Soviet politics Stalin and the Muslim movement in East Turkestan 1931 1949 Russian Moscow Flinta 2016 ISBN 9785976523791 Klimes Ondrej Struggle by the Pen The Uyghur Discourse of Nation and National Interest c 1900 1949 Leiden Brill 2015 ISBN 9789004288096 Lamb Alastair Kashmir A Disputed Legacy 1846 1990 Oxford England Oxford University Press 1991 ISBN 9780195774238 Whiting Allen Suess Sheng Shicai Sinkiang pawn or pivot East Lansing MI Michigan State University Press 1958 Tuncer Tekin Hamidullah Muhammed Tarim in Turkistan Tarihi Turkistan 1931 1937 Inkilap Tarihi Adli Eserinde Mehmet Emin Bugra SUTAD 45 2019 127 141 Xarici kecidlerDickens Mark PDF Oxus Communications 1990 9 December 2017 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2 October 2018 Hemcinin baxSerqi Turkistan Islam Respublikasi Niyazi Xoca Mehemmed Emin Bugra Kumul usyani Serqi Turkistan Istiqlaliyyet herekati