Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Həmdullah Mustovfi Qəzvini (fars. حمدالله مستوفى قزوینی; 1281, Qəzvin, Elxanilər dövləti – ≥ 1339, Qəzvin) — İran məmuru, tarixçisi, coğrafiyaşünası və şairi. O, monqol Elxanilər dövlətinin son dövründə və ondan sonrakı fətrət dövründə yaşamışdır.
| Həmdullah Qəzvini | |
|---|---|
 Həmdullah Mustovfinin Qəzvin şəhərindəki büstü. | |
| Doğum tarixi | 1281 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | ≥ 1339 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Fəaliyyəti | coğrafiyaşünas, şair, tarixçi, yazıçı |
| Tanınmış əsəri |
|
 Həmdullah Qəzvini Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Əslən Qəzvindən olan Həmdullah mustovfilər (maliyyə mühasibləri) ailəsində anadan olmuş, ona görə də bu adı almışdır. O, onu tarixi-coğrafi əsərlər yazmağa ruhlandırmış, dövrün qabaqcıl vəziri və tarixçisi Rəşidəddin Həmədaninin yaxın yoldaşı olmuşdur. Qəzvini üç əsərin müəllifidir: "Tarix-i güzidə" (Seçilmiş tarix), "Zəfərnamə" və "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi). Böyük nüfuzlu şəxsiyyət olmuş Qəzvininin İran tarixini və coğrafiyasını konseptuallaşdırmaq üsulu XIII əsrdən bəri digər tarixçilər tərəfindən istifadə edilmişdir.
O, doğulduğu Qəzvin şəhərində, Uzun Günbəz türbəsində dəfn olunmuşdur.
Həyatı
Həmdullah Mustovfi Qəzvini 1281-ci ildə İranın qərbində, Əcəm İraqında yerləşən Qəzvin şəhərində anadan olmuşdur. Onun ailəsi IX–X əsrlərdə şəhər valisi vəzifəsində və sonralar Qəznəvilərin yüksəlişi dövründə mustovfi (yüksək rütbəli maliyyə mühasibləri) vəzifəsində çalışmış ərəblərin nəslindəndir. Qəzvininin ulu babası Əminəddin Nəsr İraqın mustovfisi vəzifəsində çalışmış və o vaxtdan bu vəzifə ailənin ləqəbinə çevrilmişdir. Təqaüdə çıxan Əminəddin Nəsr 1220-ci ildə monqolların Xarəzmə yürüşü zamanı Qəzvini yağmaladıqdan sonra basqınçı monqollar tərəfindən öldürülmüşdür.
Hər halda, Qəzvininin ailəsi bu dövrdə monqollara çox xidmət etmiş və hətta dövlət daxilində görkəmli ünvan qazanmışdı. Onun yaşca böyük əmisi oğlu Fəxrəddin Mustovfi bir müddət Elxanlıların vəziri, qardaşı Zeynəddin isə vəzir və tarixçi Rəşidəddin Həmədaninin köməkçisi olmuşdur. Beləliklə, Qəzvininin ailəsi Əcəm İraqından olan və monqol dövründə nüfuz qazanmış çoxsaylı ailələr arasında idi. Tezliklə Əcəm iraqlıları ilə nüfuzlu xorasanlılar arasında, xüsusən də Mustovfi ailəsi ilə Cüveyni soyu arasında rəqabət yaranmışdır. Bu, Qəzvininin əsərinlərində aydın görünür; müəllif burada bəzi hallarda Cüveyni soyunun nümayəndələri haqqında qeydlər aparmamışdır. Həmdullah Mustovfi 1311-ci ildə anadan olduğu Qəzvinə, eləcə də Əbhər, Zəncan və Tərüməyin kimi digər qonşu bölgələrə maliyyə mühasibi təyin edilərək ailəsinin vəzifəsini davam etdirmişdir.
Onu bu vəzifəyə Rəşidəddin təyin etmiş, Qəzvininin tarixə marağını oyatmış və onu Firdovsinin "Şahnamə"sinin davamı olaraq 1320-ci ildə "Zəfərnamə"ni yazmağa başlamağa ruhlandırmışdır. O, Elxanlı hakimiyyətinə qədər İranın İslam dövrü tarixindən bəhs edən 75 min beytlik əsərini 1334-cü ildə tamamlamışdır. Bundan əvvəl o, 1330-cu ildə "Tarix-i güzidə" (Seçilmiş tarix) adlı oxşar salnamə yazmışdır ki, bu da onun ilk əsəri idi. Rəşidəddinin oğlu Qiyasəddin Məhəmməd üçün yazılmış salnamə peyğəmbərlərin, İranın İslamdan əvvəlki padşahlarının və İslam dünyasının hadisələrini izah edən dünya tarixi haqqında əsər idi. Qəzvininin həyatının Elxanlı hakimiyyətinin axırlarına təsadüf edən dövrü haqqında Təbrizlə Bağdad arasında səyahət etməsindən başqa heç nə məlum deyil.
Qəzvini 1339-cu ilin yayında Savədə Qiyasəddin Məhəmmədin kürəkəni, Cəlairi hökmdarı Böyük Həsənin (1336–1356-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) vəziri Hacı Şəmsəddin Zəkəriyyənin yanında işləyirdi. Burada o, divanın idarə edilməsində kömək olmağa çalışmış, lakin Böyük Həsən Çobani şahzadəsi Kiçik Həsən tərəfindən məğlubiyyətə uğradıqdan sonra Bağdada çəkildiyinə görə Mustovfi işsiz qalmışdır. Ardınca o, anadan olduğu Qəzvinə qayıtmaq və ya daha təhlükəsiz Cənubi İrana qaçmaq barədə əminsizlik yaşamış, fəqət nəticədə daha yaxşı şəraitdə olmaq üçün İranın cənubundakı Şiraz şəhərinə getməyə qərar vermişdir. Buna baxmayaraq, hökmdarı Əmir Məsud şahın (1338–1342-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) sarayındakı qarşılanmaya görə məyus olmuşdur.
Bununla belə, Qəzvini burada daha on ay qalmış, lakin İncu sülaləsinin taxt uğrunda mübarizəsi zamanı yaranan xaos səbəbindən regiondan getməyə qərar vermişdir. Şimala qayıdan Qəzvini Avəc, Sava, Kaşan və İsfahanda yaxşı qarşılanmış və nəhayət, 1340-cı ilin sonunda Qəzvinə dönmüşdür. Qəzvini bu dövrdə keçirdiyi keşməkeşləri bir neçə şeirində qeyd etmişdir. O, naməlum xəstəliyə yoluxmuş, lakin naməlum himayədarın köməyi ilə sağalmışdır. Müasir tarixçilərə görə, Qəzvini xəstələnməmiş və əslində sadəcə sıxıntı içərisində olmuşdur. Həmçinin, bəzi tarixçilər onun naməlum himayədarının Böyük Həsən ola biləcəyinə inanır. Təxminən eyni vaxtda o, "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi) adında kosmoqrafik və coğrafi əsərini tamamlamışdır. Həmdullah Mustovfi Qəzvini 1339-cu və ya 1340-cı ildən sonra doğulduğu Qəzvində vəfat etmiş,Uzun Günbəz türbəsində dəfn olunmuşdur.
Əsərləri
Tarix-i güzidə
Qəzvininin ilk əsəri peyğəmbərlərin, İranın İslamdan əvvəlki padşahlarının və İslam dünyasının hadisələrini izah edən, dünya tarixi haqqında salnamə olan "Tarix-i güzidə" idi. Əsər o zaman yarımçıq olan "Zəfərnamə"yə və Qəzvini tərəfindən müəlliflərinə tam formada istinad edilən əvvəlki mənbələrə əsaslanmışdır. "Tarix-i güzidə"də 1304-cü ildə Elxanlı hökmdarı Qazan xanın ölümündən sonra mühüm məlumatlar mövcuddur. Burada təqdim edilən siyasi hekayə Qiyasəddin Məhəmmədin Elxanlı vəziri təyin edilməsilə müsbət tonda nəticələnir. Əsərin axırıncıdan qabaqkı fəslində görkəmli alim və şairlərin həyatı, axırıncı fəsildə isə Qəzvin şəhəri təsvir edilir və onun tarixi haqqında məruzə verilir.
Zəfərnamə
Qəzvininin ikinci əsəri Firdovsinin "Şahnamə"sinin davamı olan "Zəfərnamə"dir. Onun adı pəhləvicə yazılmış "Firuznamə"nin kalkasıdır. Mustovfi Elxanlı hakimiyyətinə qədər İranın İslam dövrü tarixindən bəhs edən 75 min beytlik bu əsəri 1334-cü ildə tamamlamışdır. Kitabın ilk hissəsi müəllifin adına istinad etdiyi Rəşidəddi Həmədaninin əsərindən çox təsirlənsə də, əsər onun "Tarix-i güzidə"si ilə müqayisədə daha az qabarıqdır. Əsərdə Şəmsəddin Kaşaninin "Şahnaməyi Çingizi" əsərinin həməsr beyt narrativini xatırladan cəhətlər də var. Bununla belə, "Zəfərnamə" Elxanlı hökmdarı Olcaytu (1304–1316-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və onun varisi Əbu Səid Bahadur xanın (1316–1335-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) hakimiyyəti üçün unikal ilkin mənbədir. Bu əsərin əhəmiyyətini Teymuri dövründə yaşamış tarixçi Hafiz Əbru dərk etmiş və onun çox hissəsini "Zeyl-e Came ət-təvarix-e Rəşidi" əsərinə daxil etmişdir. "Tarix-i güzidə" kimi "Zəfərnamə" də müsbət tonda nəticələnir: Əbu Səid Bahadur xan üsyanı müvəffəqiyyətlə yatırır, sonra isə sülh bərqərar olur. Bununla belə, müasir tarixçilərin fikrincə, Qəzvini Elxanlı dövlətinin süquta uğramasından sonra baş verən xaotik hadisələr səbəbilə əsər üzərindəki işini vaxtından əvvəl başa vurmuş ola bilər. Bu ehtimalı onun daha sonra nəsrdə "Zəfərnamə"nin Əbu Səid Bahar xanın ölümündən və ardınca İranda baş verən qarışıqlıqlardan bəhs edən davamını yazması faktı da təsdiqləyir.
Nüzhət əl-qulub
Qəzvininin ən məşhur əsəri Elxanlı dövrü İran coğrafiyasını və hadisələrini təsvir etmək üçün praktiki olaraq yeganə mənbə olan "Nüzhət əl-qulub" (Qəlblərin əyləncəsi) əsəridir. Mənbədə hökumət, ticarət, iqtisadi həyat, sektant münaqişələr, vergiyığma və digər bu kimi mövzular haqqında mühüm məlumatlar verilmişdir. Qəzvini "Tarix-i güzidə" və "Zəfərnamə"də olduğu kimi burada da bu sahədə təcrübəyə malik olduğunu inkar etmiş və bu əsəri yazmağa onu dostlarının ilhamlandırdığını bildirmişdir. O həmçinin, fars dilində bir mənbənin mövcudluğunun faydalı olacağını düşünmüşdür, çünki o dövrdə İranla bağlı əksər coğrafi mənbələr, məsələn, Əbu Zeyd əl-Bəlxi və İbn Xordadbehin əsərləri, ərəb dilində idi.
Əsər həmçinin, İranın etnik-milli tarixinə mühüm töhfə hesab olunur. Qəzvini öz əsərində "İran" ifadəsini xüsusilə işlətmişdir. 651-ci ildə Sasanilər imperiyasının süqutundan sonra İran və ya İranzəmin ideyası siyasi varlıq kimi ortadan qalxmışdır. Buna baxmayaraq, bu, iranlıların milli kimliyinin elementi olaraq qalmış və başqalarını əsərlərində vaxtaşırı xatırlanmışdır. Elxanlı hakimiyyəti dövründə bu fikir yenidən gündəmə gəlmişdir. Müasir tarixçi Piter Ceksonun fikrincə, bu canlanmanın səbəbi 1258-ci ildə Abbasilər xilafətinin süqutu və "siyasi İslamın nisbi hüquqdan məhrum edilməsi" idi. Qəzvini İranın şərqdə Hind çayından tutmuş Xarəzmə və Mavəraünnəhrə, qərbdə Bizans və Suriyaya qədər uzanan sərhədlərini təsvir etmişdir ki, bu da Sasani imperiyasının ərazisinə uyğun gəlir. O, İranın vilayətlərini 20 fəsildə müəyyən edir – Ərəb İraqı və ya "İranşəhrin Qəlbi", Əcəm İraqı, Arran, Muğan, Şirvan, Gürcüstan, Bizans, Ərməniyyə, Diyar Rəbiə, Kürdüstan, Xuzistan, Fars, Şəbankarə, Kirman, , Hörmüz, Nimruz, Xorasan, Mazandaran, Kumis, Təbəristan və Gilan. İranın tarixi və coğrafiyasının konseptuallaşdırılmasının bu üsulu XIII əsrdən başlayaraq digər tarixçilər tərəfindən də istifadə olunmuşdur.
İnancları
Bəzi tarixçilər Həmdullahın dindar bir şiə olduğunu bildirir. Onun "Tarix-e qozide" əsərində on iki imamın tarixi və "Nüzhət əl-qulub" əsərində İrandakı şiə məhəllələrinin tarixi haqqında ətraflı məlumat verməsi kimi faktlar bu iddianı təsdiqləyir. Bunax baxmayaraq, o, rafizi adlandırdığı Sadəddin Səvaci kimi şiələri, eləcə də xütbə zamanı ilk üç xəlifənin adını çəkmədiyinə görə qınadığı şiə əmiri Hacı əd-Dilkəndini bəyənmirdi. İranşünas Çarlz P. Melvilin fikrincə, Həmdullah əslində o dövrdə Qəzvində dominant olan, eləcə də Rəşidəddin Həmədaninin mənsub olduğu sünni şafi məzhəbinə bağlı idi.
Qeydlər
- Onun adının Həmid, yoxsa Həmdullah olduğu bilinmir. Hümayun-Fərrux ona "Həmid" deyir.
Mənbə
İstinadlar
- https://iranicaonline.org/articles/hamd-allah-mostawfi.
- Hamd-Allah-Mostawfi // http://www.mcnbiografias.com/app-bio/do/show?key=hamd-allah-mostawfi.
- https://iranarchpedia.ir/entry/15581.
- Melville, 2003. səh. 631–634
- Spuler, 1971. səh. 122
- Hillenbrand, 2007. səh. 97
- Komaroff, 2012. səh. 94
- Lane, 2014. səh. 190
- Jackson, 2017. səh. 275
- Kamola, 2019. səh. 166
- Melville, 2012. səh. 165
- Melville, 2019. səh. 42
- Melville, 2012. səh. 166
- Ashraf, 2006. səh. 507–522
- Jackson, 2017. səh. 325
Ədəbiyyat
- Ashraf, Ahmad. Iranian identity iii. Medieval Islamic period // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. Volume XIII/5: Iran X. Religions in Iran–Iraq V. Safavid period. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2006. 507–522. ISBN .
- Hillenbrand, Carole. Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert. Edinburgh University Press. 2007. 1–304. JSTOR 10.3366/j.ctt1r2bzf.
- Komaroff, Linda. Beyond the Legacy of Genghis Khan. Brill. 2012. 1–678. ISBN .
- Jackson, Peter. The Mongols and the Islamic World: From Conquest to Conversion. Yale University Press. 2017. 1–448. ISBN . JSTOR j.ctt1n2tvq0.
- Kamola, Stefan. Making Mongol History Rashid al-Din and the Jamiʿ al-Tawarikh. Edinburgh University Press. 2019. ISBN .
- Lane, George. Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate // Nomads as Agents of Cultural Change. Perspectives on the Global Past. University of Hawaii Press. 2014. 182–213. doi:10.1515/9780824847890-011.
- Melville, Charles. Ḥamd-Allāh Mostawfi // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica. Volume XI/6: Ḥājj Sayyāḥ–Harem I. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 2003. 631–634. ISBN .
- Melville, Charles. Persian Historiography: A History of Persian Literature. Bloomsbury Publishing. 2012. ISBN .
- Melville, Charles. Concepts of government and state formation in Mongol Iran // Babaie, Sussan (redaktor). Iran After the Mongols. Bloomsbury Publishing. 2019. 1–320. ISBN .
- Spuler, B. Ḥamd Allāh b. Abī Bakr b. Aḥmād b. Naṣr al-Mustawfī al-Ḳazwīnī // Lewis, B.; Ménage, V. L.; Pellat, Ch.; Schacht, J. (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam. Volume III: H–Iram (New Edition). Leiden: E. J. Brill. 1971. OCLC 495469525.
Əlavə ədəbiyyat
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hemdullah Mustovfi Qezvini fars حمدالله مستوفى قزوینی 1281 Qezvin Elxaniler dovleti 1339 Qezvin Iran memuru tarixcisi cografiyasunasi ve sairi O monqol Elxaniler dovletinin son dovrunde ve ondan sonraki fetret dovrunde yasamisdir Hemdullah QezviniHemdullah Mustovfinin Qezvin seherindeki bustu Dogum tarixi 1281Dogum yeri Qezvin Elxaniler dovletiVefat tarixi 1339Vefat yeri Qezvin Qezvin sehristani Qezvin ostani IranDefn yeri Uzun Gunbez turbesiFealiyyeti cografiyasunas sair tarixci yaziciTaninmis eseri Tarix i guzide Zefername Nuzhet el qulubHemdullah Qezvini Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllar Eslen Qezvinden olan Hemdullah mustovfiler maliyye muhasibleri ailesinde anadan olmus ona gore de bu adi almisdir O onu tarixi cografi eserler yazmaga ruhlandirmis dovrun qabaqcil veziri ve tarixcisi Resideddin Hemedaninin yaxin yoldasi olmusdur Qezvini uc eserin muellifidir Tarix i guzide Secilmis tarix Zefername ve Nuzhet el qulub Qelblerin eylencesi Boyuk nufuzlu sexsiyyet olmus Qezvininin Iran tarixini ve cografiyasini konseptuallasdirmaq usulu XIII esrden beri diger tarixciler terefinden istifade edilmisdir O doguldugu Qezvin seherinde Uzun Gunbez turbesinde defn olunmusdur HeyatiHemdullah Mustovfi Qezvini 1281 ci ilde Iranin qerbinde Ecem Iraqinda yerlesen Qezvin seherinde anadan olmusdur Onun ailesi IX X esrlerde seher valisi vezifesinde ve sonralar Qeznevilerin yukselisi dovrunde mustovfi yuksek rutbeli maliyye muhasibleri vezifesinde calismis ereblerin neslindendir Qezvininin ulu babasi Emineddin Nesr Iraqin mustovfisi vezifesinde calismis ve o vaxtdan bu vezife ailenin leqebine cevrilmisdir Teqaude cixan Emineddin Nesr 1220 ci ilde monqollarin Xarezme yurusu zamani Qezvini yagmaladiqdan sonra basqinci monqollar terefinden oldurulmusdur Her halda Qezvininin ailesi bu dovrde monqollara cox xidmet etmis ve hetta dovlet daxilinde gorkemli unvan qazanmisdi Onun yasca boyuk emisi oglu Fexreddin Mustovfi bir muddet Elxanlilarin veziri qardasi Zeyneddin ise vezir ve tarixci Resideddin Hemedaninin komekcisi olmusdur Belelikle Qezvininin ailesi Ecem Iraqindan olan ve monqol dovrunde nufuz qazanmis coxsayli aileler arasinda idi Tezlikle Ecem iraqlilari ile nufuzlu xorasanlilar arasinda xususen de Mustovfi ailesi ile Cuveyni soyu arasinda reqabet yaranmisdir Bu Qezvininin eserinlerinde aydin gorunur muellif burada bezi hallarda Cuveyni soyunun numayendeleri haqqinda qeydler aparmamisdir Hemdullah Mustovfi 1311 ci ilde anadan oldugu Qezvine elece de Ebher Zencan ve Terumeyin kimi diger qonsu bolgelere maliyye muhasibi teyin edilerek ailesinin vezifesini davam etdirmisdir Ecem Iraqi ve etraf erazilerin xeritesi Qezvininin anadan oldugu Qezvin simal qerbde Xezer denizine yaxin yerlesir Onu bu vezifeye Resideddin teyin etmis Qezvininin tarixe maragini oyatmis ve onu Firdovsinin Sahname sinin davami olaraq 1320 ci ilde Zefername ni yazmaga baslamaga ruhlandirmisdir O Elxanli hakimiyyetine qeder Iranin Islam dovru tarixinden behs eden 75 min beytlik eserini 1334 cu ilde tamamlamisdir Bundan evvel o 1330 cu ilde Tarix i guzide Secilmis tarix adli oxsar salname yazmisdir ki bu da onun ilk eseri idi Resideddinin oglu Qiyaseddin Mehemmed ucun yazilmis salname peygemberlerin Iranin Islamdan evvelki padsahlarinin ve Islam dunyasinin hadiselerini izah eden dunya tarixi haqqinda eser idi Qezvininin heyatinin Elxanli hakimiyyetinin axirlarina tesaduf eden dovru haqqinda Tebrizle Bagdad arasinda seyahet etmesinden basqa hec ne melum deyil Qezvini 1339 cu ilin yayinda Savede Qiyaseddin Mehemmedin kurekeni Celairi hokmdari Boyuk Hesenin 1336 1356 ci illerde hakimiyyetde olmusdur veziri Haci Semseddin Zekeriyyenin yaninda isleyirdi Burada o divanin idare edilmesinde komek olmaga calismis lakin Boyuk Hesen Cobani sahzadesi Kicik Hesen terefinden meglubiyyete ugradiqdan sonra Bagdada cekildiyine gore Mustovfi issiz qalmisdir Ardinca o anadan oldugu Qezvine qayitmaq ve ya daha tehlukesiz Cenubi Irana qacmaq barede eminsizlik yasamis feqet neticede daha yaxsi seraitde olmaq ucun Iranin cenubundaki Siraz seherine getmeye qerar vermisdir Buna baxmayaraq hokmdari Emir Mesud sahin 1338 1342 ci illerde hakimiyyetde olmusdur sarayindaki qarsilanmaya gore meyus olmusdur Bununla bele Qezvini burada daha on ay qalmis lakin Incu sulalesinin taxt ugrunda mubarizesi zamani yaranan xaos sebebinden regiondan getmeye qerar vermisdir Simala qayidan Qezvini Avec Sava Kasan ve Isfahanda yaxsi qarsilanmis ve nehayet 1340 ci ilin sonunda Qezvine donmusdur Qezvini bu dovrde kecirdiyi kesmekesleri bir nece seirinde qeyd etmisdir O namelum xesteliye yoluxmus lakin namelum himayedarin komeyi ile sagalmisdir Muasir tarixcilere gore Qezvini xestelenmemis ve eslinde sadece sixinti icerisinde olmusdur Hemcinin bezi tarixciler onun namelum himayedarinin Boyuk Hesen ola bileceyine inanir Texminen eyni vaxtda o Nuzhet el qulub Qelblerin eylencesi adinda kosmoqrafik ve cografi eserini tamamlamisdir Hemdullah Mustovfi Qezvini 1339 cu ve ya 1340 ci ilden sonra doguldugu Qezvinde vefat etmis Uzun Gunbez turbesinde defn olunmusdur EserleriTarix i guzide Esas meqale Tarix i guzide Qezvininin ilk eseri peygemberlerin Iranin Islamdan evvelki padsahlarinin ve Islam dunyasinin hadiselerini izah eden dunya tarixi haqqinda salname olan Tarix i guzide idi Eser o zaman yarimciq olan Zefername ye ve Qezvini terefinden muelliflerine tam formada istinad edilen evvelki menbelere esaslanmisdir Tarix i guzide de 1304 cu ilde Elxanli hokmdari Qazan xanin olumunden sonra muhum melumatlar movcuddur Burada teqdim edilen siyasi hekaye Qiyaseddin Mehemmedin Elxanli veziri teyin edilmesile musbet tonda neticelenir Eserin axirincidan qabaqki feslinde gorkemli alim ve sairlerin heyati axirinci fesilde ise Qezvin seheri tesvir edilir ve onun tarixi haqqinda meruze verilir Zefername Hemdullah Qezvininin defn olundugu Uzun Gunbez turbesi Qezvin Iran Qezvininin ikinci eseri Firdovsinin Sahname sinin davami olan Zefername dir Onun adi pehlevice yazilmis Firuzname nin kalkasidir Mustovfi Elxanli hakimiyyetine qeder Iranin Islam dovru tarixinden behs eden 75 min beytlik bu eseri 1334 cu ilde tamamlamisdir Kitabin ilk hissesi muellifin adina istinad etdiyi Resideddi Hemedaninin eserinden cox tesirlense de eser onun Tarix i guzide si ile muqayisede daha az qabariqdir Eserde Semseddin Kasaninin Sahnameyi Cingizi eserinin hemesr beyt narrativini xatirladan cehetler de var Bununla bele Zefername Elxanli hokmdari Olcaytu 1304 1316 ci illerde hakimiyyetde olmusdur ve onun varisi Ebu Seid Bahadur xanin 1316 1335 ci illerde hakimiyyetde olmusdur hakimiyyeti ucun unikal ilkin menbedir Bu eserin ehemiyyetini Teymuri dovrunde yasamis tarixci Hafiz Ebru derk etmis ve onun cox hissesini Zeyl e Came et tevarix e Residi eserine daxil etmisdir Tarix i guzide kimi Zefername de musbet tonda neticelenir Ebu Seid Bahadur xan usyani muveffeqiyyetle yatirir sonra ise sulh berqerar olur Bununla bele muasir tarixcilerin fikrince Qezvini Elxanli dovletinin suquta ugramasindan sonra bas veren xaotik hadiseler sebebile eser uzerindeki isini vaxtindan evvel basa vurmus ola biler Bu ehtimali onun daha sonra nesrde Zefername nin Ebu Seid Bahar xanin olumunden ve ardinca Iranda bas veren qarisiqliqlardan behs eden davamini yazmasi fakti da tesdiqleyir Nuzhet el qulub Qezvininin en meshur eseri Elxanli dovru Iran cografiyasini ve hadiselerini tesvir etmek ucun praktiki olaraq yegane menbe olan Nuzhet el qulub Qelblerin eylencesi eseridir Menbede hokumet ticaret iqtisadi heyat sektant munaqiseler vergiyigma ve diger bu kimi movzular haqqinda muhum melumatlar verilmisdir Qezvini Tarix i guzide ve Zefername de oldugu kimi burada da bu sahede tecrubeye malik oldugunu inkar etmis ve bu eseri yazmaga onu dostlarinin ilhamlandirdigini bildirmisdir O hemcinin fars dilinde bir menbenin movcudlugunun faydali olacagini dusunmusdur cunki o dovrde Iranla bagli ekser cografi menbeler meselen Ebu Zeyd el Belxi ve Ibn Xordadbehin eserleri ereb dilinde idi Eser hemcinin Iranin etnik milli tarixine muhum tohfe hesab olunur Qezvini oz eserinde Iran ifadesini xususile isletmisdir 651 ci ilde Sasaniler imperiyasinin suqutundan sonra Iran ve ya Iranzemin ideyasi siyasi varliq kimi ortadan qalxmisdir Buna baxmayaraq bu iranlilarin milli kimliyinin elementi olaraq qalmis ve basqalarini eserlerinde vaxtasiri xatirlanmisdir Elxanli hakimiyyeti dovrunde bu fikir yeniden gundeme gelmisdir Muasir tarixci Piter Ceksonun fikrince bu canlanmanin sebebi 1258 ci ilde Abbasiler xilafetinin suqutu ve siyasi Islamin nisbi huquqdan mehrum edilmesi idi Qezvini Iranin serqde Hind cayindan tutmus Xarezme ve Maveraunnehre qerbde Bizans ve Suriyaya qeder uzanan serhedlerini tesvir etmisdir ki bu da Sasani imperiyasinin erazisine uygun gelir O Iranin vilayetlerini 20 fesilde mueyyen edir Ereb Iraqi ve ya Iransehrin Qelbi Ecem Iraqi Arran Mugan Sirvan Gurcustan Bizans Ermeniyye Diyar Rebie Kurdustan Xuzistan Fars Sebankare Kirman Hormuz Nimruz Xorasan Mazandaran Kumis Teberistan ve Gilan Iranin tarixi ve cografiyasinin konseptuallasdirilmasinin bu usulu XIII esrden baslayaraq diger tarixciler terefinden de istifade olunmusdur InanclariBezi tarixciler Hemdullahin dindar bir sie oldugunu bildirir Onun Tarix e qozide eserinde on iki imamin tarixi ve Nuzhet el qulub eserinde Irandaki sie mehellelerinin tarixi haqqinda etrafli melumat vermesi kimi faktlar bu iddiani tesdiqleyir Bunax baxmayaraq o rafizi adlandirdigi Sadeddin Sevaci kimi sieleri elece de xutbe zamani ilk uc xelifenin adini cekmediyine gore qinadigi sie emiri Haci ed Dilkendini beyenmirdi Iransunas Carlz P Melvilin fikrince Hemdullah eslinde o dovrde Qezvinde dominant olan elece de Resideddin Hemedaninin mensub oldugu sunni safi mezhebine bagli idi QeydlerOnun adinin Hemid yoxsa Hemdullah oldugu bilinmir Humayun Ferrux ona Hemid deyir MenbeIstinadlar https iranicaonline org articles hamd allah mostawfi Hamd Allah Mostawfi http www mcnbiografias com app bio do show key hamd allah mostawfi https iranarchpedia ir entry 15581 Melville 2003 seh 631 634 Spuler 1971 seh 122 Hillenbrand 2007 seh 97 Komaroff 2012 seh 94 Lane 2014 seh 190 Jackson 2017 seh 275 Kamola 2019 seh 166 Melville 2012 seh 165 Melville 2019 seh 42 Melville 2012 seh 166 Ashraf 2006 seh 507 522 Jackson 2017 seh 325 Edebiyyat Ashraf Ahmad Iranian identity iii Medieval Islamic period Yarshater Ehsan redaktor Encyclopaedia Iranica Volume XIII 5 Iran X Religions in Iran Iraq V Safavid period London and New York Routledge amp Kegan Paul 2006 507 522 ISBN 978 0 933273 93 1 Hillenbrand Carole Turkish Myth and Muslim Symbol The Battle of Manzikert Edinburgh University Press 2007 1 304 JSTOR 10 3366 j ctt1r2bzf Komaroff Linda Beyond the Legacy of Genghis Khan Brill 2012 1 678 ISBN 9789004243408 Jackson Peter The Mongols and the Islamic World From Conquest to Conversion Yale University Press 2017 1 448 ISBN 9780300227284 JSTOR j ctt1n2tvq0 Kamola Stefan Making Mongol History Rashid al Din and the Jamiʿ al Tawarikh Edinburgh University Press 2019 ISBN 978 1474421423 Lane George Persian Notables and the Families Who Underpinned the Ilkhanate Nomads as Agents of Cultural Change Perspectives on the Global Past University of Hawaii Press 2014 182 213 doi 10 1515 9780824847890 011 Melville Charles Ḥamd Allah Mostawfi Yarshater Ehsan redaktor Encyclopaedia Iranica Volume XI 6 Ḥajj Sayyaḥ Harem I London and New York Routledge amp Kegan Paul 2003 631 634 ISBN 978 0 933273 70 2 Melville Charles Persian Historiography A History of Persian Literature Bloomsbury Publishing 2012 ISBN 978 1845119119 Melville Charles Concepts of government and state formation in Mongol Iran Babaie Sussan redaktor Iran After the Mongols Bloomsbury Publishing 2019 1 320 ISBN 9781786736017 Spuler B Ḥamd Allah b Abi Bakr b Aḥmad b Naṣr al Mustawfi al Ḳazwini Lewis B Menage V L Pellat Ch Schacht J redaktorlar Encyclopaedia of Islam Volume III H Iram New Edition Leiden E J Brill 1971 OCLC 495469525 Elave edebiyyatVikimenbede Muellif Hemdullah Qezvini ile elaqeli melumatlar var Hope Michael Power Politics and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran Oxford University Press 2016 1 272 ISBN 9780191081071 Lane George E The Mongols in Iran Daryaee Touraj redaktor The Oxford Handbook of Iranian History Oxford University Press 2012 1 432 ISBN 978 0 19 987575 7