Bu səhifədə iş davam etməkdədir. Müdaxilə etməyə tələsməyin!
|
Sultan Mahmud Qazan xan, Qazan xan və ya bəzən qərblilərin dediyi kimi Kasanus (5 noyabr 1271, Mazandaran ostanı – 11 may 1304, Qəzvin) — Çingiz xanın ölümündən sonra formalaşan uluslardan biri olan Elxanilərin VII elxanı. O, bu imperiyanı 1295-ci ildən 1304-cü ilə qədər idarə etmişdir. Arqun xanın oğlu olan Qazan xan Abaqa xanın nəvəsi, Hülakü xanın isə nəticəsi idi. Beləliklə, o, birbaşa Çingiz xanın sülaləsindən gəlməkdə idi. Elxanilər dövlətini idarə etmiş şəxslər içərisində ən önəmli elxan hesab edilən qazan xan ən çox İslamı qəbul etməsi və 1295-ci ildə taxta çıxdığı zaman İmam ibn Teymiyyə ilə görüşməsinə görə bilinməkdədir. O, din dəyişdirmə addımı ilə Qərbi Asiya, İran, İraq, Anadolu və Cənubi Qafqazdakı monqolların arasında dominant dinin də müəyyən edilməsində həlledici rol oynamışdır.
Mahmud Qazan | |
---|---|
monq. ᠭᠠᠵᠠᠨ ᠬᠠᠨ | |
3 noyabr 1295 – 17 may 1304 | |
Əvvəlki | Baydu xan |
Sonrakı | Olcaytu |
Xorasan valisi | |
11 avqust 1284 – 3 noyabr 1295 | |
Əvvəlki | Arqun xan |
Sonrakı | Əbu Səid Bahadur |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | |
Doğum yeri | Abaskun, Mazandaran |
Vəfat tarixi | (32 yaşında) |
Vəfat yeri | Qəzvin |
Dəfn yeri | |
Fəaliyyəti | suveren[d] |
Atası | Arqun xan |
Anası | Qutluq xatun |
Ailəsi | Çingizlilər, Elxanlılar sülaləsi |
Dini | islam, buddizm |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Onun əsas arvadlarından biri olan idi. Bayat tayfasından olan Kököçin əslində Qazan xanın atası Arqun ilə nişanlanmışdı, lakin sonuncunun ölümündən sonra Qazan xan ilə evləndirildi. O, Elxanilərə Qazan xanla eyni sülalədən gələn və ali monqol xaqanı hesab ediləm Xubilay xan tərəfindən göndərilmişdi.
Qazan xanın hakimiyyəti dövründə Suriyanı ələ keçirmək uğrunda Məmlük dövləti, eləcə də yeni bölgələr uğrunda mübarizə şəraitində bir digər türk-monqol dövləti olan Çağatay xanlığı ilə döyüşlər baş vermişdi. Eyni zamanda Avropa dövlətləri ilə yaxından diplomatik əlaqələr saxlayan Qazan xan özünün sələflərinin uğursuz qurulması siyasətini davam etdirmişdi. Yüksək mədəniyyətə malik şəxs kimi dəyərləndirilən Qazan xan bir çox hoppiyə sahib olmuş, çox sayıda xarici dildə danışmağı bacarmış, Elxanilər dövlətinin bir çox sahəsində islahatlar həyata keçirmişdi. Bu islahatlardan xüsusən valyuta münasibətlərini və fiskal siyasəti standartlaşdırılması ən mühümləri hesab edilir.
Uşaqlığı
Qazan xanın atası Elxanlı imperiyasının hökmdarı Arqun xan idi. Anası isə Oryotların Dörbət elindən Egeçi Kultak idi. Arqun ilə Kultakın evliliyi zamanı Arqun xanın cəmi 12 yaşı var idi. Kultakın böyük bacısı olan Aşlun Hülakü xanın oğlu və Qazandan əvvəlki Böyük Xorasan hakimi Tübşinin arvadı idi. Fəzlullah Rəşidəddinə görə onların evliliyi Arqunun hakim təyin edildiyi Mazandaranda baş vermişdir.
Qazan 11 dekabr 1271-ci ildə Bəndər Türkmən yaxınlığında yerləşən Abaskunda dünyaya gəlmişdir. Buna baxmayaraq, o, əsasən köçəri ordalarda böyümüşdür. O, babası Abaqa xanın arvadı olan Buluğan Xatun tərəfindən böyüdülmüşdür. Buluğan Xatunun özünün övladı yox idi. Qazan ilə Arqun uzun müddət bir-birilərini heş görməmişdilər. Ancaq 1279-cu ildə Abaqa xanın Qaraunasın üzərinə etdiyi yürüş zamanı ata və oğul qısamüddətli də olsa görüşə bildilər.
Qazan qardaşı Olcaytu kimi Şərqi Xristian ənənəsi ilə böyüdülmüşdür. Lakin monqollar ənənəvi olaraq dinlərə tolerant yanaşdıqları üçün Qazanın həyatı boyunca bir çox dinlərin təsirinə məruz qalmışdır. O, gəncliyində çinli buddinst din adamı tərəfindən təhsil almış, qədim mandarin dilini və buddizmi, eləcə də monqol və uyğur əlifbalarını öyrənmişdir.
Əhməd Təkudarın hakimiyyəti dövründə
Qazan Abaqa xanın ölümündən sonra Keyxatu ilə birlikdə Buluğan Xatunun Bağdadda yerləşər düşərgəsində yaşamışdır. O, atası ilə Buluğan Xatunun Arqun ilə evləndirilməsindən sonra birdə görüşdü. Beləliklə, Buluğan Xatun onun ögey anası oldu.
Xorasan hakimliyi
Arqun xanın hakimiyyəti dövründə
1284-cü ildə Əhməd Təkudarın devrilməsindən sonra Qazanın atası Arqun elxa elan edildi. Bu zaman Qazanın 11 yaşı var idi. O, atasının taxta çıxmasından sonra Xorasana hakim təyin edildi və Xorasana göndərildi. Bundan sonra o, heç vaxt atasını görə bilmədi. Ona hakimlikdə müavin təyin edilən Əmir Tegeneni Qazan bəyənmirdi. 1289-cu ildə monqollar arasında yenidən daxili qarışıqlıq hökm sürməyə başladı. Belə ki Hülakünün gəlişindən əvvəl İranın hakimi olan Arqun ağanın oğlu Novruz ağa Arquna qarşı böyük bir üsyan başlatmışdı. Qazanın köməkçisi Tegene Novruzun 20 aprel 1289-cu ildə etdiyi yürüşün qurbanı oldu. Qazan özü isə ələ keçirilib həbsə atıldı. Novruzun himayədarı olan Şahzadə Hulaçu Qazanın komandanlarından biri olan Mulay tərəfindən 10 gün sonra həbs edildi. 1290-cı ildə isə Novruzun qüvvələri Arqunun əsas qüvvələri tərəfindən məğlub edildi. Bundan sonra Novruz Elxanlılar dövlətindən qaçmağa məcbur oldu və Bayduya sığındı. Baydu Çingiz xanın soyundan gələn bir başqa hökmdar idi. O, eyni zamanda həm Ögeday xanədanının rəisi, həm də Elxanilərə qonşu olan Çağatay ulusunun hökmdarı idi. Bundan sonrakı 10 il ərzində Qazan xan Xorasanaı Çağatay xanlığından və Mərkəzi Asiyanın digər yerlərindən həyata keçirilən yürüşlərə qarşı mübarizə aparmaqla keçirdi.
Keyxatu xanın hakimiyyəti dövründə
Qazan atası Arqun xanın 1291-ci ildə ölümü zamanı taxta iddia irəli sürə bilmədi. Çünki o, Xorasana mütəmadi yürüşlər həyata keçirən Novruzun orduları, daxildə baş verən üsyanlar və Nişapur ilə ətraf şəhərlərdə meydana çıxan aclıqla məşğul olmaqda idi. Bundan əvvəlki 3 nəsil elxanlara xidmət edən məşhur komandanlardan olan Tağacarın Arqunun ölümünün arxasındakı şəxs olduğu güman edilirdi. Tağacar taxta Qazanın əmisi Keyxatunun iddiasını dəstəkləyirdi. Gəncliklərində aralarında olan rəqabətə baxmayaraq, Keyxatu Qazana yardım üçün Xorasana əlavə ordu göndərdi. Bu zaman Qazan Xorasanda Novruz ilə mübarizə aparmaqda idi. Qazana Keyxatu tərəfindən şahzadə Anbarçı (Münkü Teymurun oğlu), Əmir Tuladay, Quncuqbal və El Teymurun rəhbərliyində ordu göndərilmişdi. Keyxatu özü isə Anadoluda üsyan qaldıran türkmənlərlə döyüşməyə yollandı. Lakin tezliklə aclıq digər ordalara da çatdı və Anbarçı öz ordusunu yedirə bilməyəcək vəziyyətə düşdü. Buna görə də o, yürüşü yarımcıq saxlayı tezliklə Azərbaycana geri dönməyə məcbur oldu. O, Keyxatunu ziyarət etməyə çalışsa da, rədd cavabı aldı və geri dönməyə məcbur oldu. Qazan Təbrizdən Xorasana gedərkən yolda Çindəki monqol sülaləsi olan Yuanlar tərəfindən göndərilmiş şahzadə Kököçini qəbul etdi. Kököçin şərqdən karvan yolu ilə gətirilmişdi. Onu yüzlərlə insan müşayiət edirdi və bura məşhur səyyah Marko Polo da daxil idi. Əslində Kököçin Qazanın atası Arqun ilə nişanlandırılmışdı, lakin onun aylar boyunca davam edən səyahəti zamanı Arqunun öldüyünə görə oğlu Qazan ilə evləndirildi.
1294-cü ildə Qazan Novruzu Nişapurda təslim olmağa məcbur etdi və Novruz Qazanın köməkçilərindən birinə çevrildi. Qazan əmisi Keyxatuya qarşı sadiq olsa da, onun imperiyada kağız pul tədavülə buraxmasına qarşı çıxmış, bu islahatı öz vilayətində həyata keçirməmişdi. O, bu addımını Xorasanda havanın çox nəmli olmasın agörə kağız pul işlədilməsinin mümkünsüz olması ilə əsaslandırmışdı.
Bayduya qarşı mübarizəsi
1295-ci ildə Tağaçar və müttəfiqləri Keyxatu xanı da öldürdülər. Bu çevrənin Arqun xanın da ölümünün əsas günahkarları olduqları ehtimal edilir. Bundan sonra onlar Qazanın əmisinin oğlu və nəzarət etmək rahat olan Baydunu taxta çıxardılar. Baydunun hakimiyyəti sadəcə simvolik səviyyədə idi və əslində imperiya onu taxta çıxaranlar arasında bölünmüşdü. Keyxatunun ölüm xəbərini eşidən Qazan tez bir şəkildə Baydunun üzərinə yürüdü. Baydu Qazana cavab olaraq Keyxatunun ölümünə aparan hadisələr zamanı onun çox uzaqda olduğunu və buna görə də əsilzadələrin başqa seçimləri olmadığı üçün məhz onu taxta çıxarmağa məcbur olduqlarını bildirdi. Buna baxmayaraq, Novruz Qazanı Bayduya qarşı addımlar atmağa təhrik etdi. Novruz bunu Baydunun sadəcə imperiyanı bölməyə çalışan şəxslərin əlaltısı olmaqla əsaslandırırdı. Baydunun qüvvələrinə Eldar (onun əmisinin oğlu və şahzadə Acayın oğlu), Elçidey və Çiçək komandanlıq edirdilər və onlar Qəzvin yaxınlığında görüşdülər. Qazanın ordusuna şahzadə Soqay (Yoşmutun oğlu), Buralğı, Novruz, Qutluqşah və Nurin Ağa komandanlıq edirdilər. İlk döyüşdə Qazan qələbə qazansa da, geri çəkilməyə məcbur oldu. Çünki Qazan anladı ki, onun məğlub etdiyi Eldar komandanlığındakı ordu Baydunu dəstəkləyənlərdən ibarət ordunun sadəcə bir hissəsi idi. Qazan geri çəkilərkən Novruzu geridə buraxsa da, Coci Qasarın (Çingiz xanın doğma 3 qardaşından biri) soyundan gələn Arslanı ələ keçirdi.
Qısamüddətli sülhdən sonra Baydu Qazana Elxanlı imperiyasını ikisinin birlikdə idarə etməsini təklif etdi. Novruzun sahib-i divan vəzifəsini tələb etməsi ilə birlikdə, Qazan atasının Fars, Əcəm İRaqı və Kermandakı şəxsi torpaqlarını irsi olaraq ona verilməsini tələb etdi. Novruzun bu şərtləri rədd etməsindən sonra həbs edildi. Bir lətifəyə görə, o, Bayduya onu azad edəcəyi halda Qazanı bağlayaraq ona göndərəcəyini söz vermişdi. Lakin Novruz Qazanın düşərgəsinə çatdıqdan sonra sadə bir qazanı bağlayaraq Bayduya göndərdi. Novruz Qazana onun İslamı qəbul edəcəyi halda onu taxta çıxaracağına söz vermişdi. Qazan Novruzun onu hərbi baxımdan dəstəkləməsi şərtilə 16 iyun 1295-ci ildə Sunni məzhəbini İbrahim ibn Məhəmməd ibn əl-Muəyyid ibn Həmaveyh əl-Xorasani əl-Cüveyni tərəfindən qəbul etdi. Novruz 4 min döyüşçü ilə birlikdə Qəzvinə daxil oldu. O, burada Ebügenin (Coci Qasarın soyundan gələn şahzadə) komandanlığı altında 120 min (başqa qaynaqlarda 30 min) döyüşçünün də gələcəyini elan etdi. Verilən məlumata görə bu yeni gələn ordular Azərbaycan yolunda onunla birləşəcəkdi. Tağaçarın vəziri Sədrəddin Zəncaninin fəaliyyəti nəticəsində onların ordusunda təlaş başladı. Çoban, Qurumuşi kimi güclü əmirlər Baydunu və Tağaçarı tərk etməyə başladılar. 28 avqust 1295-ci ildə demək olar ki, Baydunun ordusu dağıldı.
Məğlubiyyətin qaçılmaz olduğunu görən Baydu onu tərk etməsindən xəbərsiz Tağaçardan dəstək istədi. Tağaçarın geri çəkildiyini başa düşdükdən sonra 26 sentyabr 1295-ci ildə Gürcüstandakı Əmir Tukala qaçdı. Qazanın sərkərdələri onu Naxçıvan yaxınlığında tapdılar və həbs etdilər. Baydu 1295-ci il oktyabrın 4-də edam edilmək üçün Təbrizə göndərildi.
Hakimiyyəti
İlk illəri
Dini təqiblər
Eyni zamanda Novruz Qazanın bibisi olan Toğan Xatun ilə evli idi. Bu ikisi Qazan xanın dini düşüncələrinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdılar. Qazan xanın müsəlman olmasını elan edilməsindən sonra Baydunu dəstəkləyən müsəlman əmirlər tərəf dəyişdirmişdilər və bu da iki şahzadə arasındakı mübarizənin nəticəsinin müəyyən edilməsində mühüm rol oynamışdı. Gürcüstana qaçmağa çalışan Baydu həbs edilmiş və 4 oktyabr 1295-ci ildə edam edilmişdi. Həmçinin mənbələrdə yazılan bilgilərə görə, Novruz ağa xristianlara qarşı təmizləmələrə başlamış, yalnız bundan sonra Qazan xan yarlıq verərək bu siyasətin hüquqi olduğunu bildirmişdi. Xristian müəllif olan Stefanos Arbelian yazır ki, Novruzun səyləri nəticəsində Elxanilər dövlətindəki bütün monqollar müsəlmanlığa keçdilər. Lakin Fəzlullah Rəşidəddin Qazan xanın İslamı qəbul etdiyi gündə digər monqollarında kütləvi şəkildə bu dinə keçdiklərini yazır. vasaf Şirazi və Həmdullah Mustofhi isə Qazan xanın taxta çıxmasından sonra qərar qəbul etdiyini və bütün monqollara İslamı qəbul etməyi əmr etdiyini qeyd edirlər. Lakin bütün monqolların İslama keçmədikləri də bildirilməkdədir. 1296-cı ildə Noyon Oyrot dini təzyiqlərə görə və məcburi din dəyişdirmə hadisələrinə görə məmlüklərə sığınma kimi mübahisəli hesab edilə biləcək qərar qəbul etmişdi. Məmlük salnamələrində onlara sığınan Oyrot ailələrinin sayı 10-18 min ailə olaraq göstərilir. Eyni zamanda bu qaçqınların buddist patriarxlar olduğu da iddia edilir.
Qazan xan elan edildikdən sonra Novruz öz qardaşları olan Laqzi Güregeni maliyyə işlərinə nəzarət edən, Hacı Narini isə divana nəzarət edən şəxslər olaraq təyin etdi. Qatı dindar müsəlman olan Novruz ağa III Yabalaxa və Rabban Bar Sauma tərəfindən Nestorian xristianlığının qatı əleyhdarı kimi təqdim edilir. İslamın dövlətin yeni dini elan edilməsindən sonra Novruz bütün buddist və xristian ibadət yerlərinin ya dağıdılmasını, ya da məscidə çevrilməsini əmr etdi.
Xristian məbədlərindən əlavə, buddistlər Qazan xan ilə Novruz ağanın başqa dinlərə qarşı təzyiq siyasətindən ən çox əziyyət çəkən kəsim idilər. Qazan xan dövlətin içərisində də müqavimətlə qarşılaşdı. Hülakü xanın nəvəsi olan şahzadə Soqay üsyan qaldırdı. Onun üsyanının digər səbəbləri olsa da, həm o, həm də onu dəstəkləyən Əmir Barola kimi sərkərdələr üsyana səbəb kimi din dəyişdirməyə məcbur edilmələrini də göstərirdilər. Üsyançılar Qazan xanın bu siyasətini Novruz ağa ilə əlaqələndirirdilər. Soqayın üsyanının yatırılması digər üsyanların meydana çıxması ilə nəticələndi. Esen Teymurun və nin üsyanlarının da yatırılmasından sonra Çingiz xanın qardaşının nəslindən gələn şahzadə Arslan üsyana başladı. Bu üsyan Qazan xanın həyatına təhlükə yaratsa da, digər üsyanlar kimi Novruz ağanın yardımı ilə yatırıldı. Üsyanlara cavab olaraq Qazan xan 1296-cı ildə kütləvi edam prosesinə başladı. Bu proses zamanı 5 şahzadə, onların qan qohumları, eləcə də 38 sərkərdə edam edildi. Qazan xan 1295-ci ildə ilə görüşdüyü zaman ona xristianlara toxunmayacağını bildirmişdi. Eyni zamanda 1296-cı ildən Qazan xanın bu siyasətini tərk etdiyini göstərən hər hansısa material yoxdur. II Hetumla görüşdüyü zaman Qazan xan yalnız Elxanlı buddistlərinə qarşı qisas almağa davam edəcəyini də bildirmişdi. Beləliklə, Qazan xan erməni kilsəsinə mənsub olan təbəələrini himayə etsə də, xüsusilə Nestorianlara qarşı təzyiqləri davam etdirdi. Xristianlara qarşı təzyiqlər bir neçə ay davam etsə də, 1296-cı ildə bitdi. Bu tarix Soqayın, Arslanın və Esen Teymurun üsyanlarının yatırıldığı dövrə təsadüf edirdi.
Siyasi təqiblər
Baydunun 4 oktyabr 1295-ci ildə Təbriz yaxınlığından edam edilməsindən sonra Qazan özünün qələbə qazandığını elan edib şəhərə daxil oldu. Onun xan elan edilməsindən sonra bir çox təyinatlar və ya edamlar barədə əmrlər verilməsinə başlanıldı. Keyxatunun oğlu Alafranqın kürəkəni Elçiday Quşçu edam edildi, Novruz fövqəladı səlahiyyətlər verilməklə dövlətin naibi elan edildi. Onun bu səlahiyyətləri Arqunun xanlığı dövründəki Buğanın səlahiyyətlərinə bənzəməkdə idi. Novruz isə öz növbəsində Elxanlılardakı digər dinlərə qarşı rəsmi bir fərman verdi. Novruzun fərmanı nəticəsində buddistləri və xristianları o qədər təqib etdilər ki, İranda buddizm heç vaxt özünə gəlmədi, dövlətin paytaxtı Marağada Şərq Xristian kilsəsi talan edildi, Təbriz və Həmədandakı kilsələr dağıdıldı. Digər bir sıra edamlar 1296-cı ildən sonra baş verdi: Şahzadə Acayın oğlu Eldar fevralın 6-da Anadoluya qaçdı, lakin tutularaq edam edildi; Hülakünün kürəkəni Tarağayi dəstəkləyən Oryat komandiri Yesütay Suriyaya köç edərkən həbs edilib mayın 24-də, Arquna qarşı üsyan edən komandir Buralqi Qiyatai isə fevralın 12-də edam edildi.
Bu zaman Qızıl Orda dövlətində hökmdarların taxta çıxmasından önəmli rol oynayan Noqay xan öldürüldü. Əri öldürüldükdən sonra Çubey oğlu Toray (və ya Böri) ilə birlikdə 1296-cı ildə Qazan xana sığındı. Toray eyni zamanda Abaqa xanın kürəkəni idi.
Qazan xan Qızıl Orda ilə olan pis münasibətləri yaxşılaşdırsa da, Ögedaylar və Çağataylarla olan gərginlik davam etməkdə idi. Bu iki Çingiz xandan törəmə xanədanlar həm Elxanilərə, həm də elxanın hamisi və müttəfiqi olan Çindəki ali xaqana qarşı təhdid təşkil etməkdə idi. Qazan xan taxta çıxdığı zaman Çağatay xanı Duva 9 dekabr 1295-ci ildə Xorasanı ələ keçirdi. Qazan xan Duvaya qarşı qohumları şahzadə Soqay (Yoşmutun oğlu) və Esen Teymurun (Qonqurtayın oğlu) komandanlığı altında ordu göndərdi. Lakin onlar Qazan xanın əmrinə tabe olmadılar, çünki orduya komandan təyin edilərək Xorasana göndərilmələrini Novruzun onlara qarşı sui-qəsdi kimi dəyərləndirmişdilər. Onlar inanırdılar ki, Novruz onları öz mülklərindən uzaqlaşdırmağa çalışmaqdadır. Onun üsyanının digər səbəbləri olsa da, həm o, həm də onu dəstəkləyən Əmir Barola kimi sərkərdələr üsyana səbəb kimi din dəyişdirməyə məcbur edilmələrini də göstərirdilər. Üsyançılar Qazan xanın bu siyasətini Novruz ağa ilə əlaqələndirirdilər. Novruz Qazan xana bu barədə məlumat verdi və onlar 1296-cı ildə edam edildilər. Bundan bir qədər sonra bir başqa Borçiqin şahzadəsi Arslan da Biləsuvarda üsyana başladı. O, buna qədər Qazan tərəfindən Baydu ilə mübarizə zamanı ələ keçirilmiş və bağışlanmışdı. Bir neçə döyüşdən sonra Arslan Beyləqanda ələ keçirildi və bir müddət sonra edam edildi.29 martda onun üsyana qarışmış bir neçə başqa əmirlər də edam edildilər.
Şahzadələrin təmizlənməsindən sonra Taqaçarın Şahzadə Soqayın üsyanında iştirak etdiyi güman edilirdi və üsyançı elan edildi. Tağaçar Tokatda mövqeyini gücləndirdi və ona qarşı Qazan tərəfindən göndərilmiş Harmançı, Baltu və Ərəbə (Samaqarın oğlu) qarşı müqavimət göstərdi. Qısa müddət sonra o, Baltu tərəfindən Dəlicə adlı yerdə həbs edilib 1296-cı ildə Qazana təhvil verildi. Bundan qısa müddət sonra Qazan tam ürəkli də olmasa onun edam edilməsinə əmr verdi. O, Tağaçarın ona əvvəllər kömək etdiyini və böyü təhlükə olmadığını qəbul edirdi. Lakin buna baxmayaraq, onun edam əmrini bir Çin hekayəsi ilə əsaslandırmağa çalışmışdı. Hekayədə gələcək imperatora hazırki imperatora xəyanət etməklə xilas edən şəxsin edam edilindən bəhs edilirdi.
Təqiblər Çormoqun Noyonun nəvəsi Bəyqutun 7 sentyabr 1296-cı ildə edam edilməsi ilə davam etdi. Xəzəraspid sülaləsindən hakim I Əfrasiyab 1296-cı ilin oktyabrında, Baydunun vəziri Camaləddin 27 oktyabr 1296-cı ildə edam edildilər.
Baltunun üsyanı
Tağaçarın ölümü Abaqa xanın dövründən Anadoluda yaşayan Cəlairli tayfasından olan Baltunun üsyana başlamasına səbəb oldu. Onun bu üsyanı 1296-cı ilin sentyabrında həbs edilən və sonradan edam edilən Qonqurtay oğlu Eldar tərəfindən də dəstəklənirdi. Üsyanın başlamasından iki ay sonra Qutluqşah 30 minlik qoşunla Anadolunu ələ keçirib üsyanı yatırdı. Baltu Təbrizə gətirilib həbsə atıldı. O və oğlu 1297-ci ilin 14 sentyabrda edam edildilər. Bir digər tərəfdən Anadolu səlcuqlularının hökmdarı II Məsud da həbs edildi və Həmədanda zindana atıldı.
Novruzun öldürülməsi
Novruz bir müddətdən sonra ordu daxilində xeyli məşhurluğa malik olan Nurin Ağa ilə mübahisə etməyə başladı və sonra da Xorasanı tərk etdi.
Qərbə gəldikdən sonra Novruz ağa ona qarşı təşkil edilmiş bir sui-qəsd cəhdindən qurtula bildi. Onu öldürməyə cəhd edən Tuğtay adlı əsgər Novruzun öz atası olan Arqun ağanı qətlə yetirdiyini iddia edirdi. Qısa müddət sonra Novruz Qazan xanın sahib-divanı tərəfindən məmlüklərlə birlik olmaqda ittiham edildi. Həqiqətən də, Məmlük mənbələrinə görə, Novruz Sultan Laçınla yazışırdı.
Bundan istifadə edən Qazan xan Novruz və onun tərəfdarlarına qarşı 1297-ci ildən etibarən böyük təmizləməyə başladı. Onun qardaşı Hacı Narin və onun tərəfdaşı Satılmış Novruz uşaqları ilə birlikdə Həmədanda edam edildilər. Novruzun bir digər qardaşı Lazi Güregen 2 aprel 1297-ci ildə İraqda edam edildi. 12 yaşlı oğlu Toğay Arqun ağanın nəvəsi və Qazan xanın arvadı olan Buluğan Xatun Xorasaninin səyləri nəticəsində edamdan qurtula bildi. Edam əvəzinə o, Əmir Hüseynin yanına göndərildi. Xilas ola bilənlərin digərləri isə qardaşı Yol Qutluq və qardaşının oğlu Küçluq oldu. Lakin imperiyadakı hakim təbəqənin Novruzdan narazılığı getdikcə artmaqda idi. Bu da onun tədricən zəiflədilməsinə və 1297-ci ilin yayında edam edilməsi ilə nəticələndi. Xəyanətdə ittiham edilən Novruzun məmlüklərlə yazışmasını göstərən sənədlər üzə çıxarılmışdı. Lakin müəlliflərin bəzisi bu sənədlərin saxta olduğunu bildirməkdədirlər. Məktublarda Novruzun özü ilə eyni dində olan Məmlük sultanından Elxanlı buddist monqollarının İslamı qəbul etməyə müqavimət göstərdiyinə görə yardım istədiyi qeyd edilmişdi. Mənbələrdə Novruzun öldürülməsindən sonra qeyri-müsəlmanlara qarşı təzyiqlərin dayandırıldığı bildirilir. Beləliklə, Qutluqşaha Novruzu təqib və öldürmək əmr edildi. Onun orduları Novruzu Cəm və Nişapur yaxınlığında iki dəfə məğlub etməyi bacardı. Bu məğlubiyyətlərdən sonra Novruz müasir Əfqanıstanın şimalında, Heratda məlik Fəxrəddinin yanında sığınacaq tapdı. Lakin Fəxrəddin ona xəyanət edərək Qutluqşaha təhvil verdi. Nəticədə Novruz 13 avqust 1297-ci ildə edam edildi. Onunla birlikdə qardaşları Hacı və Bulquq da edam edildilər. Novruzun kəsilmiş başı kəsilərək Bağdadın darvazasından asıldı.
Digər monqol xanlıqları ilə münasibəti
Qazan xan həm Qızıl Orda, həm də Ali Monqol Xaqanı ilə yaxşı münasibətlər saxlamaqda idi. 1296-cı ildə Xubilay xanın varisi Teymur xan özünün hərbi komandanlarından biri olan Baycunu Elxanilərin yanına göndərdi. Bundan beş il sonra Qazan özünün monqol və fars xidmətçilərini Hülakü xanın Çindəki mülklərindən vergi toplamaq üçün Çinə göndərdi. Bu xidmətçilər Çində ikən Teymura hədiyyələr təqdim etdilər və Monqol Avrasiyası boyunca mədəni əlaqələr qurmaqla məşğul oldular. Qazan digər monqol xanlarını öz iradələrini ali monqol xaqanı Teymur xana tabe etməyə çağırırdı. Onun bu təklifi Kaydunun düşməni və AĞ Orda hökmdarı Bayan xan tərəfindən də dəstəkləndi. Eyni zamanda Qazan xanın sarayında çinli həkimlər də var idi.
Hakimiyyətinin sonrakı dövrü
Ölkə daxilində sabitliyi qorumaq və davam etdirmək üçün Qazan yenidən edamlara başladı. Bu prosesin bir parçası kimi Münkü Teymurun oğlu Taycu 15 aprel 1298-ci ildə fitnəkarlıq ittihamlarına görə edam edildi. Vəzir Sədrəddin Zəncanı 4 mayda, qardaşı Qütbəddin və qohumu Qəvam-ül-Mülk 3 iyunda dövlət əmlakını mənimsəmə, Əbu Bəkr Dadqabadi 10 oktyabrda edam edildilər. Vəzir vəzifəsinə Qazan xan yəhudilikdən müsəlmanlığa keçmiş Fəzlullah Rəşidəddini təyin etdi. O, bu vəzifədə 1318-ci ildə öldürülənə qədər qaldı. Eyni zamanda Qazan xan ona öz sülaləsinin və türklər ilə monqolların tarixini yazmağı əmr etmişdi. Nəticədə Fəzlullah dövrün tarixini öyrənmək üçün hələ də əsas qaynaqlardan biri hesab edilən Cəmi ət-Təvarix əsərini yazdı. Bir neçə illik genişlənmə müddətində iş Adəm dövründən bəri bütün dünya tarixini əhatə etmək üçün böyüdü və Qazanın varisi Olcaytunun hakimiyyəti dövründə tamamlandı. Çoxlu nüsxələr hazırlanmışdır, onlardan bir neçəsi müasir dövrümüzə qədər qalmışdır.
Taycunun öldürülməsindən sonra 11 sentyabr 1298-ci ildə Nurin ağa Aranın hakimi təyin edildi.
Sülemişin üsyanı
Baycunun nəvəsi Sülemiş 1299-cu ildə Anadoluda üsyana başladı. O, Baltunun üsyan qaldırmasından sonra Qutluqşah tərəfindən Anadoluya hakim təyin edilmişdi. Baycunun 20 min nəfərlik ordu toplamasından sonra Qazan xan Suriyanı ələ keçirmək planını ertələməyə məcbur oldu. Qutluqşah Arandan geri gəlməyə məcbur oldu. 27 aprel 1299-cu ildə Ərzincan yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Qutluqşah qələbə qazandı və məğlub olan üsyançılar Misir məmlüklərinə sığındılar. Sülemiş Misirdən məmlüklərdən aldığı dəstək qüvvə ilə geri dönsə də, yenidən məğlub edildi. Sülemiş Təbrizə gətirildi və 27 sentyabr 1299-cu ildə edam edildi.
Məmlük-Elxanlı müharibəsi
Qazan, ortaq düşmənlərinə, ilk növbədə Misir Məmlüklərinə qarşı Franko-Monqol ittifaqı yaratmaq cəhdlərində avropalılar və səlibçilərlə diplomatik əlaqədə olan monqol liderlərinin uzun bir xəttinin nümayəndələrindən biri idi. O, buna qədər özünün Gürcüstan və Kilikiya erməniləri kimi vassal xristian dövlətlərin hərbi qüvvələrindən yararlanmışdı. Plan, Misirliləri məğlub etmək üçün Qazan qüvvələri, xristian hərbi dairələrini və Kipr aristokratiyası arasında hərəkətləri əlaqələndirmək idi, bundan sonra Qüds avropalılara qaytarılacaqdı. Pizalı İsol və Buskarello de Ghizolfi kimi şəxslər Qazan xan üçün işləmişdilər. Bunlar adətən saray daxilində yüksək vəzifələrdə işləyirdilər. Belə yüzlərlə macəraçı avropalı monqol hökmdarlarının xidmətinə daxil olmuşdular. Tarixçi Peter Ceksona görə XIV əsrdə monqollara aid şeylər Qərbdə çox yüksək dərəcədə dəbdə olmuşdur. Belə ki İtaliyada bir çox yeni dünyaya gələn uşaqlara Qazan da daxil olmaqla monqol hökmdarlarının adları verilirdi. Bu adlardan ən çox istifadə edilənləri Can Grande ("Böyük Xan"), Alaone (Hülakü, Qazanın ulu babası), Argone (Arqun, Qazanın atası) or Cassano (Qazan)
1299-cu ilin oktyabrında Qazan qüvvələri ilə birlikdə Suriyaya irəlilədi və xristianları onun ordusuna qatılmağa dəvət etdi. Bir müddət sonra Hələb şəhəri də Qazanın qüvvələri tərəfindən ələ keçirildi. Burada ona özünün vassal hakimi olan Kilikiya çarı II Hetum, müəyyən qədər də Malta ordeni üzvləri və Tambliyerlər də qatıldılar.
Vadi əl-Xəznədar döyüşü
Döyüşün əvvəllərində Qazan xanın ordusunda 60 min, Məmlük ordusunda isə 20-30min döyüşçünün olduğu güman edilir. Döyüşün sonunda məmlüklərin özlərinin 5 minə qədər döyüşçüsünü itirdikləri iddia edilir. Monqol ordusunun mərkəz hissəsində olan Qazan xan döyüş başladığında hiyləyə əl ataraq ordusunun sağ cinahına komandnalıq edən Qutluqşaha Məmlük ordusunu aldatmaq üçün kös çaldırmışdır. Bu yanılğıya aldanan Məmlüklər Qazan xanın bu tərəfdə olduğunu düşünürək hücumlarını monqol ordusunun sağ qanadına cəmləşdirmişdir. Bu sayədə həm Qazan xan qorunmuş, həm də Məmlük ordusunun qurulan tələyə çəkilməsi mümkün olmuşdur. Başda üstün olan məmlüklərin monqollar tərəfindən sol qanad bölmələrinin dağıdılması ilə monqollar üstünlük qazanmağa başlamışdır. Buna baxmayaraq, günorta boyunca döyüşən məmlüklər ertəsi günə qədər sıralarını qorumağı bacarmışdır.
Ancaq ertəsi gün olan 23 dekabr 1299-cu ildə monqolların və yardımcı erməni, gürcü bölmələrinin məmlüklərin orta cinahını dağıtması ilə yaxında monqolların qələbə qazanacağı sezilməyə başladı. Axşama doğru məmlüklər məğlubiyyəti qəbul edərək və daha çox itki verməmək üçün döyüş meydanından cənuba doğru geri çəkilməyə başladı. Qazanın ordusundan bir qrup döyüşçü ayrılaraq geri çəkilən Məmlük ordusunu Qəzzaya qədər izlədi və Misirə qədər qovdu. Ordunun yerdə qalan qismi isə Dəməşqə doğru irəlilədi və şəhəri mühasirəyə aldı. Şəhər 30 dekabr 1299 ya da 6 yanvar 1300-cu ildə təslim oldu. Lakin şəhər qalasındakə qarnizon müqavimət göstərməyə davam etməkdə idi. Qazanın ordusunun əksər hissəsi fevralda geri çəkildilər. Bunun səbəbi kimi Elxani döyüşçülərinin atlarının yem ehtiyyacının olduğu güman edilir. Qazan xan 1300-1301-ci ilin qışında geri dönəcəklərini bildirmişdi. Geri çəkilmədən sonra 10 minlik ordu Mulayın komandanlığı altında Suriyanı idarə etmək üçün buraxıldı. Bir müddət sonra onlar da geri çəkildilər.
Məmlüklər bu yürüşə görə Qazandan həm qorxur, həm də ona nifrət edirdilər. Onlar 1300-cü ilin yanvarında İbn Teymiyyənin də daxil olduğu imamlardan və aparıcı alimlərdən ibarət diplomatik heyyəti Dəməşqdən Qazan xanın qışladığı əl-Nabekə göndərərək ondan şəhərə davam edən hücumu dayandırmalarını istədilər. Eyni zamanda İbn Teymiyyə Qazanın din adamlarından olan Diya əl-Din Məhəmməd ilə də Dəməşq şəhərində 1301-ci ilin avqustunda görüşmüşdü. Belə hallardan birində rəvayət olunur ki, İbn Teymiyyədən başqa alimlərdən heç biri Qazana bir şey deməyə cəsarət etməmişdir:
Sən iddia edirsən ki, müsəlmansan və Sizin yanınızda müəzzinlər, müftilər, imamlar və şeyxlər var, amma siz bizə hücum edib nə üçün ölkəmizə gəldiniz? Baxmayaraq ki, sizin atanız və babanız Hülakü inanclı deyildilər, bizə hücum etməmiş, öz sözlərinin üstündə durmuşdular. Lakin siz söz verdiniz və öz sözünüzün üstündə durmadınız.
1300-cü ilin iyulunda xaçlılar 16 gəmidən və bir qədər də kiçik qayıqlardan ibarət donanma düzəldərək sahil hissələri yağmalamağa başladılar. Qazanın səfiri də onlarla birlikdə idi. Xaçlı ordusu eyni zamanda kiçik Ruad adasında baza formalaşdırmaq və buradan Tərtus şəhərinə mütəmadi yürüşlər təşkil etməyə cəhd etdilər. Bütün bu proses zamanı isə onlar Qazanın əsas qüvvələrinin gəlişini gözləyirdilər. Lakin Qazan xanın ordusu gecikdiyinə görə onlar Kipr adasına geri çəkilməyə məcbur oldular. Onlar Ruad adasında kiçik qarnizon buraxsalar da, bu qarnizon 1303-cü ildə məmlüklərə təslim oldu.
1301-ci il yürüşü və Qərblə yeni əlaqələr
1301-ci ilin fevralında Qazan xanın ordusu yenidən 60 min nəfərlik qüvvə ilə yürüşə başladı. Lakin bu ordu Suriyada kiçik yağmalar həyata keçirməkdən o tərəfə keçə bilmədi. Qazan xanın generalı Qutluqşaq 20 min nəfərlik qüvvəsini Dəməşqi qorumaq üçün İordan vadisində cəmləşdirmişdi. Eləcə də bura monqol hakim tərəfindən idarə edilirdi. Lakin qısa müddət sonra yenidən o qüvvələr geri çəkilməyə məcbur edildilər.
Yenidən xaçlılar ilə ortaq əməliyyatlar hazırlamaq və növbəti qışda hücuma keçmə barədə razılaşmaya gəlindi. 1301-ci ilin sonlarında Qazan Roma papası VIII Bonifasedən ordu, keşiş və kəndlilər göndərməsini, beləcə Müqəddəs Torpaqları "yenidən Frank dövlətinə" çevirməyi təklif etdi. Lakin yenə də Qazan bildirdiyi vaxtda Suriyada görünmədi. 1302-ci ildə o, yenidə Papaya məktub göndərdi. Bundan başqa onun səfirləri Neapollu II Karlın da sarayını 27 aprel 1303-cü ildə ziyarət etdilər. II Karl da öz növbəsində Gualterius de Lavendeli Qazanın sarayına göndərdi.
Mərc əl-Səffar döyüşü
1303-cü ildə Qazan Buskarello de Gizolfinin rəhbərliyində I Edvarda məktub göndərdi. O, məktubunda ulu babası Hülakü xanın sözünü təkrarladı və monqolların Yerusəlimi Franklara verəcəyini bildirdi. Bunun üçün Franklar onlara məmlüklərə qarşı əməliyyatlarında yardım etməli idilər. Qazan xan 80 minlik ordu təşkil edərək Qutluq Xacənin komandanlığı altında yağma yürüşləri həyata keçirən Çağatay xanlığına qarşı yürüş başlatmışdı. Orada uğur qazanıldıqdan sonra Qazan xan yenidən məmlüklərin üzərinə yürüşə çıxdı.
1303-cü ildə Qazan xan Qutluqşahı Suriyanı yenidən ələ keçirmək üçün göndərdi. Hələb və Həma sakinləri monqollardan xilas ola bilmək üçün Dəməşqə qaçdılar. Lakin II Bəybars bu zaman Dəməşqdə idi və Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədə məktub yazaraq gəlməsini və monqollarla birlikdə döyüşülməsini bildirdi. Sultan ordusu ilə birlikdə monqollarla döyüşmək üçün Misirdən yola çıxdı və monqollar HƏmaya hücum edərkən oraya çatdı. 19 apreldə Elxanlı ordusu onu qarşılamaq üçün Dəməşq həndəvərinə gəldi. Bundan xəbər tutan Məmlük ordusu öz yolunu Mərc əl-Səffar düzənliyinə saldı və iki ordu burada qarşılaşdı. Döyüş 20 aprel 1303-cü ildə başladı. Qutluqşahın ordusu çay yaxınlığında mövqe almışdı. Döyüş Qutluqşahın sol cinahının 10 min nəfərlik qüvvə ilə məmlüklərin sağ cinahına hücum etməsi ilə başladı. Məmlük ordusunun bu cinahına ağır zərbə vuruldu. Məmlüklərin mərkəz və soldakı qüvvələrinə isə Salar və Bəybars ək-Ceşnakir komandanlıq etməkdə idilər. Onların Elxanlı ordusu ilə toqquşmalarına Bədəvi qeyri-nizami dəstələri də yardım edirdilər. Elxanlı ordusu durmadan Məmlüklərin sağ cinahına təzyiqi artırmaqda idilər və məmlüklərin çoxu döyüşü yaxın bir zamanda tamamilə itirəcəklərini düşünürdülər. Lakin məmlüklərin sol cinahı hələ də möhkəm olaraq qalmaqda idi. Bu zaman Qutluqşah yaxınlıqdakı təpəyə çıxaraq oradan ordusuna əmrlər göndərməyə başladı. Lakin məmlüklər təpəni mühasirəyə aldılar və ağır döyüş baş verdi. Elxanlı ordusu ağır zərbələr aldılar. Növbəti səhər məmlüklər bilərəkdən öz sıralarını açaraq Elxani döyüşçülərinin Vadi Arram çayına keçmələrinə şərait yaratdılar. Elxani ordusu çaydan çox ehtiyyac duyduğu suyu həm qəbul edib, həm də atlarına verməyə çalışarkən məmlüklərin ordusu arxadan onlara hücuma keçdi. Günortaya qədər davam edən sonrakı döyüşlər şiddətli oldu. Ertəsi gün döyüş bitdi.
Orta əsrlər misirli tarixçisi əl-Məğrizi bildirir ki, döyüşdən sonra Qutluqşah Kuşuf adlı yerdə Qazan xana çatmış və ona ordunun məğlub edildiyi xəbərini vermişdir. Məğriziyə görə Qazan xan bu xəbərdən o qədər qəzəblənmişdi ki, burnundan qan açılmışdı. Misirə və Dəməşqə qələbə xəbəri göndərildi, Sultan özü isə Dəməşqə getdi. Sultan Dəməşqdə ikən Məmlük ordusu hələ də Elxani ordusunu izləməyə davam etməkdə idi. Təqib əl-Qarqateynə qədər davam etdi. Sultan Qahirəyə qayıdanda zəncirlənmiş hərbi əsirlərlə Bab ən-Nəsrdən (Qələbə qapısı) içəri girdi. Böyük qələbəni qeyd etmək üçün Misirin hər yerindən müğənnilər və rəqqaslar çağırılırdı. Qalalar bəzədilib, şənliklər günlərlə davam etdi.
Döyüşdə məmlüklərin ordusunun 18.000–20.000nəfərdən, Elxani ordusunun isə 20.000–30.000 nəfərdən ibarət olduğu iddia edilir. Həm Mərc əl-Səffar, həm də Şaqhab döyüşü adlandırılan bu döyüş İslam tarixində mühüm hadisə olmaqla birlikdə, müasir İslam dininə də təsirsiz ötüşmədi. Belə ki İbn Teymiyyənin müsəlmanlara qarşı mübahisəli cihad fətvası və Ramazan ayı ilə bağlı qərarlı döyüşün bir digər önəmli tərəfi oldu. Eyni zamanda o, özü də döyüşə qatılmışdı. Döyüşün özü isə Elxani ordusu üçün fəlakətlə bitdi və onların bu bölgəyə yürüşlərinin sonuncusu oldu.
Hakimiyyətinin son dövrü
Hərbi yürüşlərdən sonra Qazan 1302-ci ilin iyulunda öz paytaxtı olan Uçana geri döndü. Burada olduğu zaman o xeyli sayda yeni təyinatlar barədə əmrlər verdi. Bu fərmanlarla Nirun Ağa Arana, Olcaytu Xorasana, Mulay Diyarbəkirə, Qutluqşah Gürcüstana hakim olaraq göndərildilər. Bu zaman ona Bizans imperatoru II Andronik Paleoloq tərəfindən bir neçə kəniz göndərildi. Bu kənizlərdən biri olduğu güman edilən Dəspinə daha sonralar Olcaytu ilə evləndi. 17 sentyabr 1303-cü ildə Qazan qızı olan Ölçey Qutluğu qardaşı Olcaytunun oğlu olan Bistam ilə nişanladı.
Fəzlullah Rəşidəddinin bildirdiyinə görə Qazan arvadı Qaramunun 21 yanvarda ölümündən sonra depressiyaya düşmüşdü. O, əmirlərindən birinə "hiyat zındandşr...və heç bir xeyri yoxdur" demişdi. Bir neçə ay sonra, yəni ya mart, ya da apreldə o, qardaşı Olcaytunu özünün varisi elan etdi, çünki onun heç bir oğulu yox idi. Nəhayət o, 25 may 1304-cü ildə Qəzvin yaxınlığında vəfat etdi. Onun nəşi Mazandaranda yerləşən Lar Damavənd vadisi sularında yuyuldu.
Güman edilir ki, Qazan sufiliklə maraqlanmağa başlamışdı. Şeyx Sədrəddin İbrahim Hamnuiyənin bildirdiyinə və bir neçə Məmlük qaynağında qeyd edilənlərə görə o, Qazan xana bir sufilərin geyindiyi yun xüsusi geyimdən vermişdir. Buradan yola çıxaraq bəzi müəlliflər onun sufi olmağa başladığını iddia edirlər. Lakin bu o demək deyil ki, Qazanın sufilərlə münasibətləri problemsiz idi. 1303-cü ildə ona bir neçə sufi şeyxinin və digərlərinin təşkilatçılığı ilə ona qarşı sui-qəsdin hazırlandığı barədə məlumat verilmişdi. Qəsdçilərin planında Qazanı devirmək və onnu yerinə əmisi Keyxatunun oğlu Ala Firəngi gətirmək var idi.
Mirası
Din siyasəti
Onun İslamı qəbul etməsi ilə birlikdə bu din monqollar arasında məşhurlaşmağa başladı. Eləcə də Qazan özünə ilk ad olaraq müsəlmanlara məxsus olan Mahmud adını götürdü. Qazan əsasən digər dinlərə qarşı tolerant yanaşmış, qədim monqol mədəniyyətini çiçəkləndirməyə çalışmış, şiələrlə münasibətləri yaxşı tutmuş, eləcə də vassalları olan gürcülərlə ermənilərin dinlərinə hörmət ilə yanaşmışdır. Beləliklə də Qazan babalarının dinlərə tolerant yanaşma siyasətlərini davam etdirmişdir. Qazan bəzi Buddist rahiblərin məbədlərinin daha əvvəl dağıdılması səbəbindən İslamı qəbul etdiklərini biləndə, Tibetə, Kəşmirə və ya Hindistana getmək istəyən hər kəsə öz inanclarına riayət edə ola biləcəkləri və digər Buddistlər arasında olmaq üçün icazə verdi. Monqol Yasa məcəlləsi qüvvədə qalmaqda idi və monqol şamanlar siyasi olaraq hələ də güclərini saxlamaqda idilər. Onların bu gücləri həm Qazanın, həm də onun varisi Olcaytunun dövründə də davam etmişdi. Lakin qədim monqol ənənələri Olcaytunun ölümündən sonra enişə başladı. Qazan xanın hakimiyyəti boyunca dini toqquşmalar Novruz ağanın əsas əmirliyi dövründə baş vermişdi və Qazan buna bir müddət sonra son qoymuşdu. O, xüsusi fərman verərək müsəlman dövlətlərdə xristian əhalidən alınan cizyə vergisini ləğv etmiş və 1296-cı ildə III Mar Yabalaxanın xristian patriarxlığını bərpa etmişdi. Qaynaqlarda bildirilir ki, Qazan 21 iyul 1298-ci ildə Təbrizdə kilsə və sinaqoqları dağıdan dini fanatikləri cəzalandırıb.
İslahatları
Ailəsi
Qazan xanın 10 arvadı olmuşdur. Onlardan altısı əsas arvadlar, biri isə kəniz idi.
- Yeddi Kurtka Xatun — (Sulduz tayfasından) və Tuğluqşah Xatunun ( qızı) qızı idi.
- Buluğan Xatun Xorasani — Əmir Tasunun (Konqratların Elcigin tirəsindən) və Menqlitiginin (Arqun ağanın qızı) idi.
- Ölü doğulmuş oğul (d. 1291, Dəmavənd)
- (d. 1269, evlənib. 1293, Əbhər, ö. 1296) — Buluğan Xatunun qohumu idi.
- Buluğan Xatun Muazzama (evlənib. 17 oktyabr 1295, Təbriz, ölüb. 5 yanvar 1310) — Otman Noyonun (Konqrat tayfasından) qızı, Keyxatu xanın və Arqun xanın dul arvadı idi.
- Ulcay Qutluq Xatun — ilk öncə Olcaytunun oğlu Bistam ilə evlənmiş, onun ölümündən sonra qardaşı Əbu Səid ilə evləndirilmişdir.
- Alcu (d. 22 fevral 1298, Aran - ö. 20 avqust 1300, Təbriz)
- Eşil Xatun (nişanlanıb. 1293, evlənib 2 iyul 1296, Təbriz) — Tuğ Teymir Əmir-Tümənin (Bayatların Noqay Yarquşi qolundan) qızı idi.
- Dondi Xatun (ö. 9 fevral 1298) — (Cəlair tayfasından) qızı və Keyxatu xanın dul arvadı idi.
- Qaramun Xatun (evlənib. 17 iyul 1299 - ö. 21 yanvar 1304) — Buluğan Xatun Muazzamanın qohumu və Konqrat tayfasından Qutluq Teymurun qızı idi.
- Günçişkap Xatun — Şaday Güregenin ( nəticəsi) və Orğudaq Xatunun (Cumğurun qızı) qızı idi.
- Eyrene Paloyologina (evlənib. 1302) — II Andronikin qızı idi.
- (d. 1260-cı illər - ö. 1306) — həmçinin Aygiarne, Ayyuruq, Xotol Tsaqaan və ya Ay Yaruq (tərc. Ayişığı) kimi də tanınmaqdadır. O, əsilzadə və şahzadəliklə birlikdə güləşçi qadın kimi xeyli məşhur olmuşdur. Qutulun eyni zamanda Kaydunun qızı idi.
İslahatlar
Qeydlər
- Pizalı İsol, Ciolo Bofeti di Anastasio və ya Zolus Bofeti de Anestasio italiyalı tacir, diplomat və hərbi lider idi. O, müəyyən müddətlik Qazan xanın sarayında yaşamış, onun Kipr krallığına göndərilmiş səfiri kimi fəaliyyət göstərmişdir. Qazan sarayında onun yüksək statusu onun vəftiz zamanı Olcaytunun xaç atası olmasından irəli gələ bilər.
- Buskarello de Ghizolfi və ya Gisolfeli Buskarel XIII əsrdə Elxanlı dövlətində məskunlaşmış avropalı idi. O, 1289-cu ildən 1305-ci ilə qədər Avropada monqol dövlətinin səfiri olmuşdur. O, bu müddət ərzində Arqunun, Qazanın və Olcaytunun səfiri kimi xidmət etmişdir. Onun səfirliyinin məqsədi monqollar ilə avropalılar arasında müsəlmanlara qarşı Franko-Monqol ittifaqını formalaşdırmaq idi. Bu istiqamətdə bəzi bu və ya digər dərəcədə irəliləyişlər əldə edilsə də, tam olaraq heç bir zaman uğur qazanmaq mümkün olmadı.
İstinadlar
- Schein, 1979. səh. 806
- Hamadani, 1998. səh. 590
- Hamadani, 1998
- Foltz, 2010. səh. 120
- Melville, 1990. səh. 159–177
- Amitai-Preiss, 2000
- Hamadani, 1998. səh. 596
- Hope, 2015. səh. 451–473
- Polo, 1852
- Jackson, 2005. səh. 170
- Grousset, 1970
- Hope, 2016. səh. 148
- Hamadani, 1998. səh. 614
- Dashdondog, 2010. səh. 34
- Atiya, 1965. səh. 195
- Adh-Dhababi, 1948
- Foltz, 2010. səh. 128
- Hamadani, 1998. səh. 623
- Hautala, 2018. səh. 143
- Khanbaghi, 2006. səh. 69–70
- Hope, 2016. səh. 154–155, 166–167
- Roux, 1993. səh. 411
- Grousset, 1970. səh. 380
- Roux, 1996. səh. 456
- Sinor, 1975. səh. 535–536
- Richard, 1990
- Roux, 1993. səh. 410
- Demurger, 2007. səh. 142
- Reuven, 2007. səh. 219
- Demurger, 2007. səh. 142-143
- Mazor, 2015. səh. 116
- Demurger, 2007. səh. 146
- Nicolle, 2001. səh. 80
- Waterson, 2007. səh. 209-210
- Boyle, 1968
- Mazor, 2015. səh. 123
- Waterson, 2007. səh. 210
- Kadri, 2012. səh. 187
Mənbə
- Roman Hautala. Comparing the Islamisation of the Jochid and Hülegüid Uluses: Muslim and Christian Perspectives. Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée. 2018.
- Aptin Khanbaghi. The Fire, the Star and the Cross: Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran. I.B. Tauris. 2006.
- Hope, Michael. Power, Politics, and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran. Oxford University Press. 2016. ISBN .
- Grousset, René. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. 1970. ISBN .
- Roux, Jean-Paul. Histoire de l'Empire Mongol. Fayard. 1993. ISBN .
- Richard, Jean. Histoire des Croisades. Fayard. 1996.
- Sinor, Denis. "The Mongols and Western Europe." A History of the Crusades III: The Fourteenth and Fifteenth Centuries, Harry W. Hazard. University of Wisconsin Press. ed. Madison, Wisconsin. 1975.
- Jean Richard. Buscarello de Ghizolfi. Encyclopædia Iranica, Vol. IV, Fasc. 6, pg. 569. 1990.
- Mazor, Amir. The Rise and Fall of a Muslim Regiment: The Mansuriyya in the First Mamluk Sultanate, 678/1279-741/1341. Germany: Bonn University Press. 2015. ISBN .
- Demurger, Alain. Jacques de Molay. París: Editions Payot & Rivages. 2007. ISBN .
- Boyle, J. A. The Cambridge History of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge University Press. 1968. ISBN .
- Waterson, James. The Knights of Islam: The Wars of the Mamluks. Greenhill Books. 2007. ISBN .
- Kadri, Sadakat. Heaven on Earth: A Journey Through Shari'a Law from the Deserts of Ancient Arabia. Macmillan. 2012. ISBN .
- Hope, Michael. The "Nawrūz King": the rebellion of Amir Nawrūz in Khurasan (688–694/1289–94) and its implications for the Ilkhan polity at the end of the thirteenth century. Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 78 (3). 2015. ISBN .
- Hamadani, Rashidaddin (1998), , , OCLC 41120851. Compendium of Chronicles, translated by Thackston, W.M. Harvard University, Dept. of Near Eastern Languages and Civilizations. 1998.
- Richard Foltz. Religions of the Silk Road - Premodern Patterns of Globalization. Palgrave Macmillan. 2010. ISBN .
- Charles Melville, ", pp. 1. Padshah-i Islam: the conversion of Sultan Mahmud Ghazan Khan. Cambridge: Cambridge University - Middle East Centre. 1990.
- Marco Polo, Giovanni Battista Baldelli Boni, Hugh Murray. The Travels of Marco Polo. Société de géographie (France). 1852.
- R. Amitai-Preiss. ḠĀZĀN KHAN, MAḤMŪD. Encyclopaedia Iranica. 2000.
- Jackson, Peter. The Mongols and the West. Pearson Education Ltd. 2005. 414. ISBN .
- Schein, Sylvia (October 1979). "". : 805–819. doi:10.1093/ehr/XCIV.CCCLXXIII.805. JSTOR 565554. Gesta Dei per Mongolos 1300. The Genesis of a Non-Event. The English Historical Review. 94 (373). 1979. 805–819.
- Shams ad-Dīn adh-Dhahabī. . Budapest. Translated by Joseph Somogyi. 1948.
- A. S. Atiya. The Crusade in the Later Middle Ages. Brill. 1965. ISBN .
- Dashdondog, Bayarsaikhan. The Mongols and the Armenians (1220-1335). BRILL. 2010. ISBN .
- (#empty_citation)
Həmçinin bax
SƏLƏF Baydu xan | Sultan Mahmud Qazan xan Elxanilər | XƏLƏF Sultan Məhəmməd Xudabəndə Olcaytu xan |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu sehifede is davam etmekdedir Mudaxile etmeye telesmeyin Eger komek etmek isteyirsinizse ya da sehife yarimciq qalibsa sehifeni yaradan istifadeci ile elaqe qura bilersiniz Sehifenin tarixcesinde sehife uzerinde islemis istifadecilerin adlarini gore bilersiniz Redaktelerinizi menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin Bu meqale sonuncu defe 53 saniye evvel Qizilbas muzakire tohfeler terefinden redakte olunub Yenile Sultan Mahmud Qazan xan Qazan xan ve ya bezen qerblilerin dediyi kimi Kasanus 5 noyabr 1271 Mazandaran ostani 11 may 1304 Qezvin Cingiz xanin olumunden sonra formalasan uluslardan biri olan Elxanilerin VII elxani O bu imperiyani 1295 ci ilden 1304 cu ile qeder idare etmisdir Arqun xanin oglu olan Qazan xan Abaqa xanin nevesi Hulaku xanin ise neticesi idi Belelikle o birbasa Cingiz xanin sulalesinden gelmekde idi Elxaniler dovletini idare etmis sexsler icerisinde en onemli elxan hesab edilen qazan xan en cox Islami qebul etmesi ve 1295 ci ilde taxta cixdigi zaman Imam ibn Teymiyye ile gorusmesine gore bilinmekdedir O din deyisdirme addimi ile Qerbi Asiya Iran Iraq Anadolu ve Cenubi Qafqazdaki monqollarin arasinda dominant dinin de mueyyen edilmesinde helledici rol oynamisdir Mahmud Qazanmonq ᠭᠠᠵᠠᠨ ᠬᠠᠨElxaniler sulalesinden VII elxan3 noyabr 1295 17 may 1304EvvelkiBaydu xanSonrakiOlcaytuXorasan valisi11 avqust 1284 3 noyabr 1295EvvelkiArqun xanSonrakiEbu Seid BahadurSexsi melumatlarDogum tarixi 5 noyabr 1271Dogum yeri Abaskun MazandaranVefat tarixi 17 may 1304 32 yasinda Vefat yeri QezvinDefn yeri TebrizFealiyyeti suveren d Atasi Arqun xanAnasi Qutluq xatunAilesi Cingizliler Elxanlilar sulalesiDini islam buddizm Vikianbarda elaqeli mediafayllar Onun esas arvadlarindan biri olan idi Bayat tayfasindan olan Kokocin eslinde Qazan xanin atasi Arqun ile nisanlanmisdi lakin sonuncunun olumunden sonra Qazan xan ile evlendirildi O Elxanilere Qazan xanla eyni sulaleden gelen ve ali monqol xaqani hesab edilem Xubilay xan terefinden gonderilmisdi Qazan xanin hakimiyyeti dovrunde Suriyani ele kecirmek ugrunda Memluk dovleti elece de yeni bolgeler ugrunda mubarize seraitinde bir diger turk monqol dovleti olan Cagatay xanligi ile doyusler bas vermisdi Eyni zamanda Avropa dovletleri ile yaxindan diplomatik elaqeler saxlayan Qazan xan ozunun seleflerinin ugursuz qurulmasi siyasetini davam etdirmisdi Yuksek medeniyyete malik sexs kimi deyerlendirilen Qazan xan bir cox hoppiye sahib olmus cox sayida xarici dilde danismagi bacarmis Elxaniler dovletinin bir cox sahesinde islahatlar heyata kecirmisdi Bu islahatlardan xususen valyuta munasibetlerini ve fiskal siyaseti standartlasdirilmasi en muhumleri hesab edilir UsaqligiQazan xanin atasi Elxanli imperiyasinin hokmdari Arqun xan idi Anasi ise Oryotlarin Dorbet elinden Egeci Kultak idi Arqun ile Kultakin evliliyi zamani Arqun xanin cemi 12 yasi var idi Kultakin boyuk bacisi olan Aslun Hulaku xanin oglu ve Qazandan evvelki Boyuk Xorasan hakimi Tubsinin arvadi idi Fezlullah Resideddine gore onlarin evliliyi Arqunun hakim teyin edildiyi Mazandaranda bas vermisdir Qazan 11 dekabr 1271 ci ilde Bender Turkmen yaxinliginda yerlesen Abaskunda dunyaya gelmisdir Buna baxmayaraq o esasen koceri ordalarda boyumusdur O babasi Abaqa xanin arvadi olan Bulugan Xatun terefinden boyudulmusdur Bulugan Xatunun ozunun ovladi yox idi Qazan ile Arqun uzun muddet bir birilerini hes gormemisdiler Ancaq 1279 cu ilde Abaqa xanin Qaraunasin uzerine etdiyi yurus zamani ata ve ogul qisamuddetli de olsa goruse bildiler Qazan qardasi Olcaytu kimi Serqi Xristian enenesi ile boyudulmusdur Lakin monqollar enenevi olaraq dinlere tolerant yanasdiqlari ucun Qazanin heyati boyunca bir cox dinlerin tesirine meruz qalmisdir O gencliyinde cinli buddinst din adami terefinden tehsil almis qedim mandarin dilini ve buddizmi elece de monqol ve uygur elifbalarini oyrenmisdir Ehmed Tekudarin hakimiyyeti dovrunde Qazan Abaqa xanin olumunden sonra Keyxatu ile birlikde Bulugan Xatunun Bagdadda yerleser dusergesinde yasamisdir O atasi ile Bulugan Xatunun Arqun ile evlendirilmesinden sonra birde gorusdu Belelikle Bulugan Xatun onun ogey anasi oldu Xorasan hakimliyiArqun xanin hakimiyyeti dovrunde 1284 cu ilde Ehmed Tekudarin devrilmesinden sonra Qazanin atasi Arqun elxa elan edildi Bu zaman Qazanin 11 yasi var idi O atasinin taxta cixmasindan sonra Xorasana hakim teyin edildi ve Xorasana gonderildi Bundan sonra o hec vaxt atasini gore bilmedi Ona hakimlikde muavin teyin edilen Emir Tegeneni Qazan beyenmirdi 1289 cu ilde monqollar arasinda yeniden daxili qarisiqliq hokm surmeye basladi Bele ki Hulakunun gelisinden evvel Iranin hakimi olan Arqun aganin oglu Novruz aga Arquna qarsi boyuk bir usyan baslatmisdi Qazanin komekcisi Tegene Novruzun 20 aprel 1289 cu ilde etdiyi yurusun qurbani oldu Qazan ozu ise ele kecirilib hebse atildi Novruzun himayedari olan Sahzade Hulacu Qazanin komandanlarindan biri olan Mulay terefinden 10 gun sonra hebs edildi 1290 ci ilde ise Novruzun quvveleri Arqunun esas quvveleri terefinden meglub edildi Bundan sonra Novruz Elxanlilar dovletinden qacmaga mecbur oldu ve Bayduya sigindi Baydu Cingiz xanin soyundan gelen bir basqa hokmdar idi O eyni zamanda hem Ogeday xanedaninin reisi hem de Elxanilere qonsu olan Cagatay ulusunun hokmdari idi Bundan sonraki 10 il erzinde Qazan xan Xorasanai Cagatay xanligindan ve Merkezi Asiyanin diger yerlerinden heyata kecirilen yuruslere qarsi mubarize aparmaqla kecirdi Keyxatu xanin hakimiyyeti dovrunde Qazan atasi Arqun xanin 1291 ci ilde olumu zamani taxta iddia ireli sure bilmedi Cunki o Xorasana mutemadi yurusler heyata keciren Novruzun ordulari daxilde bas veren usyanlar ve Nisapur ile etraf seherlerde meydana cixan acliqla mesgul olmaqda idi Bundan evvelki 3 nesil elxanlara xidmet eden meshur komandanlardan olan Tagacarin Arqunun olumunun arxasindaki sexs oldugu guman edilirdi Tagacar taxta Qazanin emisi Keyxatunun iddiasini destekleyirdi Gencliklerinde aralarinda olan reqabete baxmayaraq Keyxatu Qazana yardim ucun Xorasana elave ordu gonderdi Bu zaman Qazan Xorasanda Novruz ile mubarize aparmaqda idi Qazana Keyxatu terefinden sahzade Anbarci Munku Teymurun oglu Emir Tuladay Quncuqbal ve El Teymurun rehberliyinde ordu gonderilmisdi Keyxatu ozu ise Anadoluda usyan qaldiran turkmenlerle doyusmeye yollandi Lakin tezlikle acliq diger ordalara da catdi ve Anbarci oz ordusunu yedire bilmeyecek veziyyete dusdu Buna gore de o yurusu yarimciq saxlayi tezlikle Azerbaycana geri donmeye mecbur oldu O Keyxatunu ziyaret etmeye calissa da redd cavabi aldi ve geri donmeye mecbur oldu Qazan Tebrizden Xorasana gederken yolda Cindeki monqol sulalesi olan Yuanlar terefinden gonderilmis sahzade Kokocini qebul etdi Kokocin serqden karvan yolu ile getirilmisdi Onu yuzlerle insan musayiet edirdi ve bura meshur seyyah Marko Polo da daxil idi Eslinde Kokocin Qazanin atasi Arqun ile nisanlandirilmisdi lakin onun aylar boyunca davam eden seyaheti zamani Arqunun olduyune gore oglu Qazan ile evlendirildi 1294 cu ilde Qazan Novruzu Nisapurda teslim olmaga mecbur etdi ve Novruz Qazanin komekcilerinden birine cevrildi Qazan emisi Keyxatuya qarsi sadiq olsa da onun imperiyada kagiz pul tedavule buraxmasina qarsi cixmis bu islahati oz vilayetinde heyata kecirmemisdi O bu addimini Xorasanda havanin cox nemli olmasin agore kagiz pul isledilmesinin mumkunsuz olmasi ile esaslandirmisdi Bayduya qarsi mubarizesi 1295 ci ilde Tagacar ve muttefiqleri Keyxatu xani da oldurduler Bu cevrenin Arqun xanin da olumunun esas gunahkarlari olduqlari ehtimal edilir Bundan sonra onlar Qazanin emisinin oglu ve nezaret etmek rahat olan Baydunu taxta cixardilar Baydunun hakimiyyeti sadece simvolik seviyyede idi ve eslinde imperiya onu taxta cixaranlar arasinda bolunmusdu Keyxatunun olum xeberini esiden Qazan tez bir sekilde Baydunun uzerine yurudu Baydu Qazana cavab olaraq Keyxatunun olumune aparan hadiseler zamani onun cox uzaqda oldugunu ve buna gore de esilzadelerin basqa secimleri olmadigi ucun mehz onu taxta cixarmaga mecbur olduqlarini bildirdi Buna baxmayaraq Novruz Qazani Bayduya qarsi addimlar atmaga tehrik etdi Novruz bunu Baydunun sadece imperiyani bolmeye calisan sexslerin elaltisi olmaqla esaslandirirdi Baydunun quvvelerine Eldar onun emisinin oglu ve sahzade Acayin oglu Elcidey ve Cicek komandanliq edirdiler ve onlar Qezvin yaxinliginda gorusduler Qazanin ordusuna sahzade Soqay Yosmutun oglu Buralgi Novruz Qutluqsah ve Nurin Aga komandanliq edirdiler Ilk doyusde Qazan qelebe qazansa da geri cekilmeye mecbur oldu Cunki Qazan anladi ki onun meglub etdiyi Eldar komandanligindaki ordu Baydunu destekleyenlerden ibaret ordunun sadece bir hissesi idi Qazan geri cekilerken Novruzu geride buraxsa da Coci Qasarin Cingiz xanin dogma 3 qardasindan biri soyundan gelen Arslani ele kecirdi Qisamuddetli sulhden sonra Baydu Qazana Elxanli imperiyasini ikisinin birlikde idare etmesini teklif etdi Novruzun sahib i divan vezifesini teleb etmesi ile birlikde Qazan atasinin Fars Ecem IRaqi ve Kermandaki sexsi torpaqlarini irsi olaraq ona verilmesini teleb etdi Novruzun bu sertleri redd etmesinden sonra hebs edildi Bir letifeye gore o Bayduya onu azad edeceyi halda Qazani baglayaraq ona gondereceyini soz vermisdi Lakin Novruz Qazanin dusergesine catdiqdan sonra sade bir qazani baglayaraq Bayduya gonderdi Novruz Qazana onun Islami qebul edeceyi halda onu taxta cixaracagina soz vermisdi Qazan Novruzun onu herbi baximdan desteklemesi sertile 16 iyun 1295 ci ilde Sunni mezhebini Ibrahim ibn Mehemmed ibn el Mueyyid ibn Hemaveyh el Xorasani el Cuveyni terefinden qebul etdi Novruz 4 min doyuscu ile birlikde Qezvine daxil oldu O burada Ebugenin Coci Qasarin soyundan gelen sahzade komandanligi altinda 120 min basqa qaynaqlarda 30 min doyuscunun de geleceyini elan etdi Verilen melumata gore bu yeni gelen ordular Azerbaycan yolunda onunla birlesecekdi Tagacarin veziri Sedreddin Zencaninin fealiyyeti neticesinde onlarin ordusunda telas basladi Coban Qurumusi kimi guclu emirler Baydunu ve Tagacari terk etmeye basladilar 28 avqust 1295 ci ilde demek olar ki Baydunun ordusu dagildi Meglubiyyetin qacilmaz oldugunu goren Baydu onu terk etmesinden xebersiz Tagacardan destek istedi Tagacarin geri cekildiyini basa dusdukden sonra 26 sentyabr 1295 ci ilde Gurcustandaki Emir Tukala qacdi Qazanin serkerdeleri onu Naxcivan yaxinliginda tapdilar ve hebs etdiler Baydu 1295 ci il oktyabrin 4 de edam edilmek ucun Tebrize gonderildi HakimiyyetiIlk illeri Dini teqibler Eyni zamanda Novruz Qazanin bibisi olan Togan Xatun ile evli idi Bu ikisi Qazan xanin dini dusuncelerinin formalasmasinda muhum rol oynamisdilar Qazan xanin muselman olmasini elan edilmesinden sonra Baydunu destekleyen muselman emirler teref deyisdirmisdiler ve bu da iki sahzade arasindaki mubarizenin neticesinin mueyyen edilmesinde muhum rol oynamisdi Gurcustana qacmaga calisan Baydu hebs edilmis ve 4 oktyabr 1295 ci ilde edam edilmisdi Hemcinin menbelerde yazilan bilgilere gore Novruz aga xristianlara qarsi temizlemelere baslamis yalniz bundan sonra Qazan xan yarliq vererek bu siyasetin huquqi oldugunu bildirmisdi Xristian muellif olan Stefanos Arbelian yazir ki Novruzun seyleri neticesinde Elxaniler dovletindeki butun monqollar muselmanliga kecdiler Lakin Fezlullah Resideddin Qazan xanin Islami qebul etdiyi gunde diger monqollarinda kutlevi sekilde bu dine kecdiklerini yazir vasaf Sirazi ve Hemdullah Mustofhi ise Qazan xanin taxta cixmasindan sonra qerar qebul etdiyini ve butun monqollara Islami qebul etmeyi emr etdiyini qeyd edirler Lakin butun monqollarin Islama kecmedikleri de bildirilmekdedir 1296 ci ilde Noyon Oyrot dini tezyiqlere gore ve mecburi din deyisdirme hadiselerine gore memluklere siginma kimi mubahiseli hesab edile bilecek qerar qebul etmisdi Memluk salnamelerinde onlara siginan Oyrot ailelerinin sayi 10 18 min aile olaraq gosterilir Eyni zamanda bu qacqinlarin buddist patriarxlar oldugu da iddia edilir Qazan xan elan edildikden sonra Novruz oz qardaslari olan Laqzi Guregeni maliyye islerine nezaret eden Haci Narini ise divana nezaret eden sexsler olaraq teyin etdi Qati dindar muselman olan Novruz aga III Yabalaxa ve Rabban Bar Sauma terefinden Nestorian xristianliginin qati eleyhdari kimi teqdim edilir Islamin dovletin yeni dini elan edilmesinden sonra Novruz butun buddist ve xristian ibadet yerlerinin ya dagidilmasini ya da mescide cevrilmesini emr etdi Xristian mebedlerinden elave buddistler Qazan xan ile Novruz aganin basqa dinlere qarsi tezyiq siyasetinden en cox eziyyet ceken kesim idiler Qazan xan dovletin icerisinde de muqavimetle qarsilasdi Hulaku xanin nevesi olan sahzade Soqay usyan qaldirdi Onun usyaninin diger sebebleri olsa da hem o hem de onu destekleyen Emir Barola kimi serkerdeler usyana sebeb kimi din deyisdirmeye mecbur edilmelerini de gosterirdiler Usyancilar Qazan xanin bu siyasetini Novruz aga ile elaqelendirirdiler Soqayin usyaninin yatirilmasi diger usyanlarin meydana cixmasi ile neticelendi Esen Teymurun ve nin usyanlarinin da yatirilmasindan sonra Cingiz xanin qardasinin neslinden gelen sahzade Arslan usyana basladi Bu usyan Qazan xanin heyatina tehluke yaratsa da diger usyanlar kimi Novruz aganin yardimi ile yatirildi Usyanlara cavab olaraq Qazan xan 1296 ci ilde kutlevi edam prosesine basladi Bu proses zamani 5 sahzade onlarin qan qohumlari elece de 38 serkerde edam edildi Qazan xan 1295 ci ilde ile gorusduyu zaman ona xristianlara toxunmayacagini bildirmisdi Eyni zamanda 1296 ci ilden Qazan xanin bu siyasetini terk etdiyini gosteren her hansisa material yoxdur II Hetumla gorusduyu zaman Qazan xan yalniz Elxanli buddistlerine qarsi qisas almaga davam edeceyini de bildirmisdi Belelikle Qazan xan ermeni kilsesine mensub olan tebeelerini himaye etse de xususile Nestorianlara qarsi tezyiqleri davam etdirdi Xristianlara qarsi tezyiqler bir nece ay davam etse de 1296 ci ilde bitdi Bu tarix Soqayin Arslanin ve Esen Teymurun usyanlarinin yatirildigi dovre tesaduf edirdi Siyasi teqibler Baydunun 4 oktyabr 1295 ci ilde Tebriz yaxinligindan edam edilmesinden sonra Qazan ozunun qelebe qazandigini elan edib sehere daxil oldu Onun xan elan edilmesinden sonra bir cox teyinatlar ve ya edamlar barede emrler verilmesine baslanildi Keyxatunun oglu Alafranqin kurekeni Elciday Quscu edam edildi Novruz fovqeladi selahiyyetler verilmekle dovletin naibi elan edildi Onun bu selahiyyetleri Arqunun xanligi dovrundeki Buganin selahiyyetlerine benzemekde idi Novruz ise oz novbesinde Elxanlilardaki diger dinlere qarsi resmi bir ferman verdi Novruzun fermani neticesinde buddistleri ve xristianlari o qeder teqib etdiler ki Iranda buddizm hec vaxt ozune gelmedi dovletin paytaxti Maragada Serq Xristian kilsesi talan edildi Tebriz ve Hemedandaki kilseler dagidildi Diger bir sira edamlar 1296 ci ilden sonra bas verdi Sahzade Acayin oglu Eldar fevralin 6 da Anadoluya qacdi lakin tutularaq edam edildi Hulakunun kurekeni Taragayi destekleyen Oryat komandiri Yesutay Suriyaya koc ederken hebs edilib mayin 24 de Arquna qarsi usyan eden komandir Buralqi Qiyatai ise fevralin 12 de edam edildi Bu zaman Qizil Orda dovletinde hokmdarlarin taxta cixmasindan onemli rol oynayan Noqay xan olduruldu Eri olduruldukden sonra Cubey oglu Toray ve ya Bori ile birlikde 1296 ci ilde Qazan xana sigindi Toray eyni zamanda Abaqa xanin kurekeni idi Qazan xan Qizil Orda ile olan pis munasibetleri yaxsilasdirsa da Ogedaylar ve Cagataylarla olan gerginlik davam etmekde idi Bu iki Cingiz xandan toreme xanedanlar hem Elxanilere hem de elxanin hamisi ve muttefiqi olan Cindeki ali xaqana qarsi tehdid teskil etmekde idi Qazan xan taxta cixdigi zaman Cagatay xani Duva 9 dekabr 1295 ci ilde Xorasani ele kecirdi Qazan xan Duvaya qarsi qohumlari sahzade Soqay Yosmutun oglu ve Esen Teymurun Qonqurtayin oglu komandanligi altinda ordu gonderdi Lakin onlar Qazan xanin emrine tabe olmadilar cunki orduya komandan teyin edilerek Xorasana gonderilmelerini Novruzun onlara qarsi sui qesdi kimi deyerlendirmisdiler Onlar inanirdilar ki Novruz onlari oz mulklerinden uzaqlasdirmaga calismaqdadir Onun usyaninin diger sebebleri olsa da hem o hem de onu destekleyen Emir Barola kimi serkerdeler usyana sebeb kimi din deyisdirmeye mecbur edilmelerini de gosterirdiler Usyancilar Qazan xanin bu siyasetini Novruz aga ile elaqelendirirdiler Novruz Qazan xana bu barede melumat verdi ve onlar 1296 ci ilde edam edildiler Bundan bir qeder sonra bir basqa Borciqin sahzadesi Arslan da Bilesuvarda usyana basladi O buna qeder Qazan terefinden Baydu ile mubarize zamani ele kecirilmis ve bagislanmisdi Bir nece doyusden sonra Arslan Beyleqanda ele kecirildi ve bir muddet sonra edam edildi 29 martda onun usyana qarismis bir nece basqa emirler de edam edildiler Sahzadelerin temizlenmesinden sonra Taqacarin Sahzade Soqayin usyaninda istirak etdiyi guman edilirdi ve usyanci elan edildi Tagacar Tokatda movqeyini guclendirdi ve ona qarsi Qazan terefinden gonderilmis Harmanci Baltu ve Erebe Samaqarin oglu qarsi muqavimet gosterdi Qisa muddet sonra o Baltu terefinden Delice adli yerde hebs edilib 1296 ci ilde Qazana tehvil verildi Bundan qisa muddet sonra Qazan tam urekli de olmasa onun edam edilmesine emr verdi O Tagacarin ona evveller komek etdiyini ve boyu tehluke olmadigini qebul edirdi Lakin buna baxmayaraq onun edam emrini bir Cin hekayesi ile esaslandirmaga calismisdi Hekayede gelecek imperatora hazirki imperatora xeyanet etmekle xilas eden sexsin edam edilinden behs edilirdi Teqibler Cormoqun Noyonun nevesi Beyqutun 7 sentyabr 1296 ci ilde edam edilmesi ile davam etdi Xezeraspid sulalesinden hakim I Efrasiyab 1296 ci ilin oktyabrinda Baydunun veziri Camaleddin 27 oktyabr 1296 ci ilde edam edildiler Baltunun usyani Tagacarin olumu Abaqa xanin dovrunden Anadoluda yasayan Celairli tayfasindan olan Baltunun usyana baslamasina sebeb oldu Onun bu usyani 1296 ci ilin sentyabrinda hebs edilen ve sonradan edam edilen Qonqurtay oglu Eldar terefinden de desteklenirdi Usyanin baslamasindan iki ay sonra Qutluqsah 30 minlik qosunla Anadolunu ele kecirib usyani yatirdi Baltu Tebrize getirilib hebse atildi O ve oglu 1297 ci ilin 14 sentyabrda edam edildiler Bir diger terefden Anadolu selcuqlularinin hokmdari II Mesud da hebs edildi ve Hemedanda zindana atildi Novruzun oldurulmesi Novruz bir muddetden sonra ordu daxilinde xeyli meshurluga malik olan Nurin Aga ile mubahise etmeye basladi ve sonra da Xorasani terk etdi Qerbe geldikden sonra Novruz aga ona qarsi teskil edilmis bir sui qesd cehdinden qurtula bildi Onu oldurmeye cehd eden Tugtay adli esger Novruzun oz atasi olan Arqun agani qetle yetirdiyini iddia edirdi Qisa muddet sonra Novruz Qazan xanin sahib divani terefinden memluklerle birlik olmaqda ittiham edildi Heqiqeten de Memluk menbelerine gore Novruz Sultan Lacinla yazisirdi Bundan istifade eden Qazan xan Novruz ve onun terefdarlarina qarsi 1297 ci ilden etibaren boyuk temizlemeye basladi Onun qardasi Haci Narin ve onun terefdasi Satilmis Novruz usaqlari ile birlikde Hemedanda edam edildiler Novruzun bir diger qardasi Lazi Guregen 2 aprel 1297 ci ilde Iraqda edam edildi 12 yasli oglu Togay Arqun aganin nevesi ve Qazan xanin arvadi olan Bulugan Xatun Xorasaninin seyleri neticesinde edamdan qurtula bildi Edam evezine o Emir Huseynin yanina gonderildi Xilas ola bilenlerin digerleri ise qardasi Yol Qutluq ve qardasinin oglu Kucluq oldu Lakin imperiyadaki hakim tebeqenin Novruzdan naraziligi getdikce artmaqda idi Bu da onun tedricen zeifledilmesine ve 1297 ci ilin yayinda edam edilmesi ile neticelendi Xeyanetde ittiham edilen Novruzun memluklerle yazismasini gosteren senedler uze cixarilmisdi Lakin muelliflerin bezisi bu senedlerin saxta oldugunu bildirmekdedirler Mektublarda Novruzun ozu ile eyni dinde olan Memluk sultanindan Elxanli buddist monqollarinin Islami qebul etmeye muqavimet gosterdiyine gore yardim istediyi qeyd edilmisdi Menbelerde Novruzun oldurulmesinden sonra qeyri muselmanlara qarsi tezyiqlerin dayandirildigi bildirilir Belelikle Qutluqsaha Novruzu teqib ve oldurmek emr edildi Onun ordulari Novruzu Cem ve Nisapur yaxinliginda iki defe meglub etmeyi bacardi Bu meglubiyyetlerden sonra Novruz muasir Efqanistanin simalinda Heratda melik Fexreddinin yaninda siginacaq tapdi Lakin Fexreddin ona xeyanet ederek Qutluqsaha tehvil verdi Neticede Novruz 13 avqust 1297 ci ilde edam edildi Onunla birlikde qardaslari Haci ve Bulquq da edam edildiler Novruzun kesilmis basi kesilerek Bagdadin darvazasindan asildi Diger monqol xanliqlari ile munasibeti Qazan xan hem Qizil Orda hem de Ali Monqol Xaqani ile yaxsi munasibetler saxlamaqda idi 1296 ci ilde Xubilay xanin varisi Teymur xan ozunun herbi komandanlarindan biri olan Baycunu Elxanilerin yanina gonderdi Bundan bes il sonra Qazan ozunun monqol ve fars xidmetcilerini Hulaku xanin Cindeki mulklerinden vergi toplamaq ucun Cine gonderdi Bu xidmetciler Cinde iken Teymura hediyyeler teqdim etdiler ve Monqol Avrasiyasi boyunca medeni elaqeler qurmaqla mesgul oldular Qazan diger monqol xanlarini oz iradelerini ali monqol xaqani Teymur xana tabe etmeye cagirirdi Onun bu teklifi Kaydunun dusmeni ve AG Orda hokmdari Bayan xan terefinden de desteklendi Eyni zamanda Qazan xanin sarayinda cinli hekimler de var idi Hakimiyyetinin sonraki dovruOlke daxilinde sabitliyi qorumaq ve davam etdirmek ucun Qazan yeniden edamlara basladi Bu prosesin bir parcasi kimi Munku Teymurun oglu Taycu 15 aprel 1298 ci ilde fitnekarliq ittihamlarina gore edam edildi Vezir Sedreddin Zencani 4 mayda qardasi Qutbeddin ve qohumu Qevam ul Mulk 3 iyunda dovlet emlakini menimseme Ebu Bekr Dadqabadi 10 oktyabrda edam edildiler Vezir vezifesine Qazan xan yehudilikden muselmanliga kecmis Fezlullah Resideddini teyin etdi O bu vezifede 1318 ci ilde oldurulene qeder qaldi Eyni zamanda Qazan xan ona oz sulalesinin ve turkler ile monqollarin tarixini yazmagi emr etmisdi Neticede Fezlullah dovrun tarixini oyrenmek ucun hele de esas qaynaqlardan biri hesab edilen Cemi et Tevarix eserini yazdi Bir nece illik genislenme muddetinde is Adem dovrunden beri butun dunya tarixini ehate etmek ucun boyudu ve Qazanin varisi Olcaytunun hakimiyyeti dovrunde tamamlandi Coxlu nusxeler hazirlanmisdir onlardan bir necesi muasir dovrumuze qeder qalmisdir Taycunun oldurulmesinden sonra 11 sentyabr 1298 ci ilde Nurin aga Aranin hakimi teyin edildi Sulemisin usyani Baycunun nevesi Sulemis 1299 cu ilde Anadoluda usyana basladi O Baltunun usyan qaldirmasindan sonra Qutluqsah terefinden Anadoluya hakim teyin edilmisdi Baycunun 20 min neferlik ordu toplamasindan sonra Qazan xan Suriyani ele kecirmek planini ertelemeye mecbur oldu Qutluqsah Arandan geri gelmeye mecbur oldu 27 aprel 1299 cu ilde Erzincan yaxinliginda bas vermis doyusde Qutluqsah qelebe qazandi ve meglub olan usyancilar Misir memluklerine sigindilar Sulemis Misirden memluklerden aldigi destek quvve ile geri donse de yeniden meglub edildi Sulemis Tebrize getirildi ve 27 sentyabr 1299 cu ilde edam edildi Memluk Elxanli muharibesi Qazan ortaq dusmenlerine ilk novbede Misir Memluklerine qarsi Franko Monqol ittifaqi yaratmaq cehdlerinde avropalilar ve selibcilerle diplomatik elaqede olan monqol liderlerinin uzun bir xettinin numayendelerinden biri idi O buna qeder ozunun Gurcustan ve Kilikiya ermenileri kimi vassal xristian dovletlerin herbi quvvelerinden yararlanmisdi Plan Misirlileri meglub etmek ucun Qazan quvveleri xristian herbi dairelerini ve Kipr aristokratiyasi arasinda hereketleri elaqelendirmek idi bundan sonra Quds avropalilara qaytarilacaqdi Pizali Isol ve Buskarello de Ghizolfi kimi sexsler Qazan xan ucun islemisdiler Bunlar adeten saray daxilinde yuksek vezifelerde isleyirdiler Bele yuzlerle maceraci avropali monqol hokmdarlarinin xidmetine daxil olmusdular Tarixci Peter Ceksona gore XIV esrde monqollara aid seyler Qerbde cox yuksek derecede debde olmusdur Bele ki Italiyada bir cox yeni dunyaya gelen usaqlara Qazan da daxil olmaqla monqol hokmdarlarinin adlari verilirdi Bu adlardan en cox istifade edilenleri Can Grande Boyuk Xan Alaone Hulaku Qazanin ulu babasi Argone Arqun Qazanin atasi or Cassano Qazan 1299 cu ilin oktyabrinda Qazan quvveleri ile birlikde Suriyaya ireliledi ve xristianlari onun ordusuna qatilmaga devet etdi Bir muddet sonra Heleb seheri de Qazanin quvveleri terefinden ele kecirildi Burada ona ozunun vassal hakimi olan Kilikiya cari II Hetum mueyyen qeder de Malta ordeni uzvleri ve Tambliyerler de qatildilar Vadi el Xeznedar doyusu Doyusun evvellerinde Qazan xanin ordusunda 60 min Memluk ordusunda ise 20 30min doyuscunun oldugu guman edilir Doyusun sonunda memluklerin ozlerinin 5 mine qeder doyuscusunu itirdikleri iddia edilir Monqol ordusunun merkez hissesinde olan Qazan xan doyus basladiginda hiyleye el ataraq ordusunun sag cinahina komandnaliq eden Qutluqsaha Memluk ordusunu aldatmaq ucun kos caldirmisdir Bu yanilgiya aldanan Memlukler Qazan xanin bu terefde oldugunu dusunurek hucumlarini monqol ordusunun sag qanadina cemlesdirmisdir Bu sayede hem Qazan xan qorunmus hem de Memluk ordusunun qurulan teleye cekilmesi mumkun olmusdur Basda ustun olan memluklerin monqollar terefinden sol qanad bolmelerinin dagidilmasi ile monqollar ustunluk qazanmaga baslamisdir Buna baxmayaraq gunorta boyunca doyusen memlukler ertesi gune qeder siralarini qorumagi bacarmisdir Ancaq ertesi gun olan 23 dekabr 1299 cu ilde monqollarin ve yardimci ermeni gurcu bolmelerinin memluklerin orta cinahini dagitmasi ile yaxinda monqollarin qelebe qazanacagi sezilmeye basladi Axsama dogru memlukler meglubiyyeti qebul ederek ve daha cox itki vermemek ucun doyus meydanindan cenuba dogru geri cekilmeye basladi Qazanin ordusundan bir qrup doyuscu ayrilaraq geri cekilen Memluk ordusunu Qezzaya qeder izledi ve Misire qeder qovdu Ordunun yerde qalan qismi ise Demesqe dogru ireliledi ve seheri muhasireye aldi Seher 30 dekabr 1299 ya da 6 yanvar 1300 cu ilde teslim oldu Lakin seher qalasindake qarnizon muqavimet gostermeye davam etmekde idi Qazanin ordusunun ekser hissesi fevralda geri cekildiler Bunun sebebi kimi Elxani doyusculerinin atlarinin yem ehtiyyacinin oldugu guman edilir Qazan xan 1300 1301 ci ilin qisinda geri doneceklerini bildirmisdi Geri cekilmeden sonra 10 minlik ordu Mulayin komandanligi altinda Suriyani idare etmek ucun buraxildi Bir muddet sonra onlar da geri cekildiler Memlukler bu yuruse gore Qazandan hem qorxur hem de ona nifret edirdiler Onlar 1300 cu ilin yanvarinda Ibn Teymiyyenin de daxil oldugu imamlardan ve aparici alimlerden ibaret diplomatik heyyeti Demesqden Qazan xanin qisladigi el Nabeke gondererek ondan sehere davam eden hucumu dayandirmalarini istediler Eyni zamanda Ibn Teymiyye Qazanin din adamlarindan olan Diya el Din Mehemmed ile de Demesq seherinde 1301 ci ilin avqustunda gorusmusdu Bele hallardan birinde revayet olunur ki Ibn Teymiyyeden basqa alimlerden hec biri Qazana bir sey demeye cesaret etmemisdir Sen iddia edirsen ki muselmansan ve Sizin yaninizda muezzinler muftiler imamlar ve seyxler var amma siz bize hucum edib ne ucun olkemize geldiniz Baxmayaraq ki sizin ataniz ve babaniz Hulaku inancli deyildiler bize hucum etmemis oz sozlerinin ustunde durmusdular Lakin siz soz verdiniz ve oz sozunuzun ustunde durmadiniz 1300 cu ilin iyulunda xaclilar 16 gemiden ve bir qeder de kicik qayiqlardan ibaret donanma duzelderek sahil hisseleri yagmalamaga basladilar Qazanin sefiri de onlarla birlikde idi Xacli ordusu eyni zamanda kicik Ruad adasinda baza formalasdirmaq ve buradan Tertus seherine mutemadi yurusler teskil etmeye cehd etdiler Butun bu proses zamani ise onlar Qazanin esas quvvelerinin gelisini gozleyirdiler Lakin Qazan xanin ordusu gecikdiyine gore onlar Kipr adasina geri cekilmeye mecbur oldular Onlar Ruad adasinda kicik qarnizon buraxsalar da bu qarnizon 1303 cu ilde memluklere teslim oldu 1301 ci il yurusu ve Qerble yeni elaqeler 1301 ci ilin fevralinda Qazan xanin ordusu yeniden 60 min neferlik quvve ile yuruse basladi Lakin bu ordu Suriyada kicik yagmalar heyata kecirmekden o terefe kece bilmedi Qazan xanin generali Qutluqsaq 20 min neferlik quvvesini Demesqi qorumaq ucun Iordan vadisinde cemlesdirmisdi Elece de bura monqol hakim terefinden idare edilirdi Lakin qisa muddet sonra yeniden o quvveler geri cekilmeye mecbur edildiler Yeniden xaclilar ile ortaq emeliyyatlar hazirlamaq ve novbeti qisda hucuma kecme barede razilasmaya gelindi 1301 ci ilin sonlarinda Qazan Roma papasi VIII Bonifaseden ordu kesis ve kendliler gondermesini belece Muqeddes Torpaqlari yeniden Frank dovletine cevirmeyi teklif etdi Lakin yene de Qazan bildirdiyi vaxtda Suriyada gorunmedi 1302 ci ilde o yenide Papaya mektub gonderdi Bundan basqa onun sefirleri Neapollu II Karlin da sarayini 27 aprel 1303 cu ilde ziyaret etdiler II Karl da oz novbesinde Gualterius de Lavendeli Qazanin sarayina gonderdi Merc el Seffar doyusu 1303 cu ilde Qazan Buskarello de Gizolfinin rehberliyinde I Edvarda mektub gonderdi O mektubunda ulu babasi Hulaku xanin sozunu tekrarladi ve monqollarin Yeruselimi Franklara vereceyini bildirdi Bunun ucun Franklar onlara memluklere qarsi emeliyyatlarinda yardim etmeli idiler Qazan xan 80 minlik ordu teskil ederek Qutluq Xacenin komandanligi altinda yagma yurusleri heyata keciren Cagatay xanligina qarsi yurus baslatmisdi Orada ugur qazanildiqdan sonra Qazan xan yeniden memluklerin uzerine yuruse cixdi 1303 cu ilde Qazan xan Qutluqsahi Suriyani yeniden ele kecirmek ucun gonderdi Heleb ve Hema sakinleri monqollardan xilas ola bilmek ucun Demesqe qacdilar Lakin II Beybars bu zaman Demesqde idi ve Memluk sultani Nesreddin Mehemmede mektub yazaraq gelmesini ve monqollarla birlikde doyusulmesini bildirdi Sultan ordusu ile birlikde monqollarla doyusmek ucun Misirden yola cixdi ve monqollar HEmaya hucum ederken oraya catdi 19 aprelde Elxanli ordusu onu qarsilamaq ucun Demesq hendeverine geldi Bundan xeber tutan Memluk ordusu oz yolunu Merc el Seffar duzenliyine saldi ve iki ordu burada qarsilasdi Doyus 20 aprel 1303 cu ilde basladi Qutluqsahin ordusu cay yaxinliginda movqe almisdi Doyus Qutluqsahin sol cinahinin 10 min neferlik quvve ile memluklerin sag cinahina hucum etmesi ile basladi Memluk ordusunun bu cinahina agir zerbe vuruldu Memluklerin merkez ve soldaki quvvelerine ise Salar ve Beybars ek Cesnakir komandanliq etmekde idiler Onlarin Elxanli ordusu ile toqqusmalarina Bedevi qeyri nizami desteleri de yardim edirdiler Elxanli ordusu durmadan Memluklerin sag cinahina tezyiqi artirmaqda idiler ve memluklerin coxu doyusu yaxin bir zamanda tamamile itireceklerini dusunurduler Lakin memluklerin sol cinahi hele de mohkem olaraq qalmaqda idi Bu zaman Qutluqsah yaxinliqdaki tepeye cixaraq oradan ordusuna emrler gondermeye basladi Lakin memlukler tepeni muhasireye aldilar ve agir doyus bas verdi Elxanli ordusu agir zerbeler aldilar Novbeti seher memlukler bilerekden oz siralarini acaraq Elxani doyusculerinin Vadi Arram cayina kecmelerine serait yaratdilar Elxani ordusu caydan cox ehtiyyac duydugu suyu hem qebul edib hem de atlarina vermeye calisarken memluklerin ordusu arxadan onlara hucuma kecdi Gunortaya qeder davam eden sonraki doyusler siddetli oldu Ertesi gun doyus bitdi Orta esrler misirli tarixcisi el Megrizi bildirir ki doyusden sonra Qutluqsah Kusuf adli yerde Qazan xana catmis ve ona ordunun meglub edildiyi xeberini vermisdir Megriziye gore Qazan xan bu xeberden o qeder qezeblenmisdi ki burnundan qan acilmisdi Misire ve Demesqe qelebe xeberi gonderildi Sultan ozu ise Demesqe getdi Sultan Demesqde iken Memluk ordusu hele de Elxani ordusunu izlemeye davam etmekde idi Teqib el Qarqateyne qeder davam etdi Sultan Qahireye qayidanda zencirlenmis herbi esirlerle Bab en Nesrden Qelebe qapisi iceri girdi Boyuk qelebeni qeyd etmek ucun Misirin her yerinden mugenniler ve reqqaslar cagirilirdi Qalalar bezedilib senlikler gunlerle davam etdi Doyusde memluklerin ordusunun 18 000 20 000neferden Elxani ordusunun ise 20 000 30 000 neferden ibaret oldugu iddia edilir Hem Merc el Seffar hem de Saqhab doyusu adlandirilan bu doyus Islam tarixinde muhum hadise olmaqla birlikde muasir Islam dinine de tesirsiz otusmedi Bele ki Ibn Teymiyyenin muselmanlara qarsi mubahiseli cihad fetvasi ve Ramazan ayi ile bagli qerarli doyusun bir diger onemli terefi oldu Eyni zamanda o ozu de doyuse qatilmisdi Doyusun ozu ise Elxani ordusu ucun felaketle bitdi ve onlarin bu bolgeye yuruslerinin sonuncusu oldu Hakimiyyetinin son dovruHerbi yuruslerden sonra Qazan 1302 ci ilin iyulunda oz paytaxti olan Ucana geri dondu Burada oldugu zaman o xeyli sayda yeni teyinatlar barede emrler verdi Bu fermanlarla Nirun Aga Arana Olcaytu Xorasana Mulay Diyarbekire Qutluqsah Gurcustana hakim olaraq gonderildiler Bu zaman ona Bizans imperatoru II Andronik Paleoloq terefinden bir nece keniz gonderildi Bu kenizlerden biri oldugu guman edilen Despine daha sonralar Olcaytu ile evlendi 17 sentyabr 1303 cu ilde Qazan qizi olan Olcey Qutlugu qardasi Olcaytunun oglu olan Bistam ile nisanladi Fezlullah Resideddinin bildirdiyine gore Qazan arvadi Qaramunun 21 yanvarda olumunden sonra depressiyaya dusmusdu O emirlerinden birine hiyat zindandsr ve hec bir xeyri yoxdur demisdi Bir nece ay sonra yeni ya mart ya da aprelde o qardasi Olcaytunu ozunun varisi elan etdi cunki onun hec bir ogulu yox idi Nehayet o 25 may 1304 cu ilde Qezvin yaxinliginda vefat etdi Onun nesi Mazandaranda yerlesen Lar Damavend vadisi sularinda yuyuldu Guman edilir ki Qazan sufilikle maraqlanmaga baslamisdi Seyx Sedreddin Ibrahim Hamnuiyenin bildirdiyine ve bir nece Memluk qaynaginda qeyd edilenlere gore o Qazan xana bir sufilerin geyindiyi yun xususi geyimden vermisdir Buradan yola cixaraq bezi muellifler onun sufi olmaga basladigini iddia edirler Lakin bu o demek deyil ki Qazanin sufilerle munasibetleri problemsiz idi 1303 cu ilde ona bir nece sufi seyxinin ve digerlerinin teskilatciligi ile ona qarsi sui qesdin hazirlandigi barede melumat verilmisdi Qesdcilerin planinda Qazani devirmek ve onnu yerine emisi Keyxatunun oglu Ala Firengi getirmek var idi MirasiDin siyaseti Onun Islami qebul etmesi ile birlikde bu din monqollar arasinda meshurlasmaga basladi Elece de Qazan ozune ilk ad olaraq muselmanlara mexsus olan Mahmud adini goturdu Qazan esasen diger dinlere qarsi tolerant yanasmis qedim monqol medeniyyetini ciceklendirmeye calismis sielerle munasibetleri yaxsi tutmus elece de vassallari olan gurculerle ermenilerin dinlerine hormet ile yanasmisdir Belelikle de Qazan babalarinin dinlere tolerant yanasma siyasetlerini davam etdirmisdir Qazan bezi Buddist rahiblerin mebedlerinin daha evvel dagidilmasi sebebinden Islami qebul etdiklerini bilende Tibete Kesmire ve ya Hindistana getmek isteyen her kese oz inanclarina riayet ede ola bilecekleri ve diger Buddistler arasinda olmaq ucun icaze verdi Monqol Yasa mecellesi quvvede qalmaqda idi ve monqol samanlar siyasi olaraq hele de guclerini saxlamaqda idiler Onlarin bu gucleri hem Qazanin hem de onun varisi Olcaytunun dovrunde de davam etmisdi Lakin qedim monqol eneneleri Olcaytunun olumunden sonra enise basladi Qazan xanin hakimiyyeti boyunca dini toqqusmalar Novruz aganin esas emirliyi dovrunde bas vermisdi ve Qazan buna bir muddet sonra son qoymusdu O xususi ferman vererek muselman dovletlerde xristian ehaliden alinan cizye vergisini legv etmis ve 1296 ci ilde III Mar Yabalaxanin xristian patriarxligini berpa etmisdi Qaynaqlarda bildirilir ki Qazan 21 iyul 1298 ci ilde Tebrizde kilse ve sinaqoqlari dagidan dini fanatikleri cezalandirib IslahatlariAilesiQazan xanin 10 arvadi olmusdur Onlardan altisi esas arvadlar biri ise keniz idi Yeddi Kurtka Xatun Sulduz tayfasindan ve Tugluqsah Xatunun qizi qizi idi Bulugan Xatun Xorasani Emir Tasunun Konqratlarin Elcigin tiresinden ve Menqlitiginin Arqun aganin qizi idi Olu dogulmus ogul d 1291 Demavend d 1269 evlenib 1293 Ebher o 1296 Bulugan Xatunun qohumu idi Bulugan Xatun Muazzama evlenib 17 oktyabr 1295 Tebriz olub 5 yanvar 1310 Otman Noyonun Konqrat tayfasindan qizi Keyxatu xanin ve Arqun xanin dul arvadi idi Ulcay Qutluq Xatun ilk once Olcaytunun oglu Bistam ile evlenmis onun olumunden sonra qardasi Ebu Seid ile evlendirilmisdir Alcu d 22 fevral 1298 Aran o 20 avqust 1300 Tebriz Esil Xatun nisanlanib 1293 evlenib 2 iyul 1296 Tebriz Tug Teymir Emir Tumenin Bayatlarin Noqay Yarqusi qolundan qizi idi Dondi Xatun o 9 fevral 1298 Celair tayfasindan qizi ve Keyxatu xanin dul arvadi idi Qaramun Xatun evlenib 17 iyul 1299 o 21 yanvar 1304 Bulugan Xatun Muazzamanin qohumu ve Konqrat tayfasindan Qutluq Teymurun qizi idi Gunciskap Xatun Saday Guregenin neticesi ve Orgudaq Xatunun Cumgurun qizi qizi idi Eyrene Paloyologina evlenib 1302 II Andronikin qizi idi d 1260 ci iller o 1306 hemcinin Aygiarne Ayyuruq Xotol Tsaqaan ve ya Ay Yaruq terc Ayisigi kimi de taninmaqdadir O esilzade ve sahzadelikle birlikde gulesci qadin kimi xeyli meshur olmusdur Qutulun eyni zamanda Kaydunun qizi idi IslahatlarEsas meqale Qazan xanin islahatlariQeydlerPizali Isol Ciolo Bofeti di Anastasio ve ya Zolus Bofeti de Anestasio italiyali tacir diplomat ve herbi lider idi O mueyyen muddetlik Qazan xanin sarayinda yasamis onun Kipr kralligina gonderilmis sefiri kimi fealiyyet gostermisdir Qazan sarayinda onun yuksek statusu onun veftiz zamani Olcaytunun xac atasi olmasindan ireli gele biler Buskarello de Ghizolfi ve ya Gisolfeli Buskarel XIII esrde Elxanli dovletinde meskunlasmis avropali idi O 1289 cu ilden 1305 ci ile qeder Avropada monqol dovletinin sefiri olmusdur O bu muddet erzinde Arqunun Qazanin ve Olcaytunun sefiri kimi xidmet etmisdir Onun sefirliyinin meqsedi monqollar ile avropalilar arasinda muselmanlara qarsi Franko Monqol ittifaqini formalasdirmaq idi Bu istiqametde bezi bu ve ya diger derecede irelileyisler elde edilse de tam olaraq hec bir zaman ugur qazanmaq mumkun olmadi IstinadlarSchein 1979 seh 806 Hamadani 1998 seh 590 Hamadani 1998 Foltz 2010 seh 120 Melville 1990 seh 159 177 Amitai Preiss 2000 Hamadani 1998 seh 596 Hope 2015 seh 451 473 Polo 1852 Jackson 2005 seh 170 Grousset 1970 Hope 2016 seh 148 Hamadani 1998 seh 614 Dashdondog 2010 seh 34 Atiya 1965 seh 195 Adh Dhababi 1948 Foltz 2010 seh 128 Hamadani 1998 seh 623 Hautala 2018 seh 143 Khanbaghi 2006 seh 69 70 Hope 2016 seh 154 155 166 167 Roux 1993 seh 411 Grousset 1970 seh 380 Roux 1996 seh 456 Sinor 1975 seh 535 536 Richard 1990 Roux 1993 seh 410 Demurger 2007 seh 142 Reuven 2007 seh 219 Demurger 2007 seh 142 143 Mazor 2015 seh 116 Demurger 2007 seh 146 Nicolle 2001 seh 80 Waterson 2007 seh 209 210 Boyle 1968 Mazor 2015 seh 123 Waterson 2007 seh 210 Kadri 2012 seh 187MenbeRoman Hautala Comparing the Islamisation of the Jochid and Huleguid Uluses Muslim and Christian Perspectives Revue des mondes musulmans et de la Mediterranee 2018 Aptin Khanbaghi The Fire the Star and the Cross Minority Religions in Medieval and Early Modern Iran I B Tauris 2006 Hope Michael Power Politics and Tradition in the Mongol Empire and the Ilkhanate of Iran Oxford University Press 2016 ISBN 978 0 19 876859 3 Grousset Rene The Empire of the Steppes A History of Central Asia Rutgers University Press 1970 ISBN 978 0 8135 1304 1 Roux Jean Paul Histoire de l Empire Mongol Fayard 1993 ISBN 2 213 03164 9 Richard Jean Histoire des Croisades Fayard 1996 Sinor Denis The Mongols and Western Europe A History of the Crusades III The Fourteenth and Fifteenth Centuries Harry W Hazard University of Wisconsin Press ed Madison Wisconsin 1975 Jean Richard Buscarello de Ghizolfi Encyclopaedia Iranica Vol IV Fasc 6 pg 569 1990 Mazor Amir The Rise and Fall of a Muslim Regiment The Mansuriyya in the First Mamluk Sultanate 678 1279 741 1341 Germany Bonn University Press 2015 ISBN 978 3 8471 0424 7 Demurger Alain Jacques de Molay Paris Editions Payot amp Rivages 2007 ISBN 2 228 90235 7 Boyle J A The Cambridge History of Iran Volume 5 The Saljuq and Mongol Periods Cambridge University Press 1968 ISBN 978 0521069366 Waterson James The Knights of Islam The Wars of the Mamluks Greenhill Books 2007 ISBN 978 1 85367 734 2 Kadri Sadakat Heaven on Earth A Journey Through Shari a Law from the Deserts of Ancient Arabia Macmillan 2012 ISBN 978 0 09 952327 7 Hope Michael The Nawruz King the rebellion of Amir Nawruz in Khurasan 688 694 1289 94 and its implications for the Ilkhan polity at the end of the thirteenth century Bulletin of the School of Oriental and African Studies 78 3 2015 ISBN 0041 977X Hamadani Rashidaddin 1998 OCLC 41120851 Compendium of Chronicles translated by Thackston W M Harvard University Dept of Near Eastern Languages and Civilizations 1998 Richard Foltz Religions of the Silk Road Premodern Patterns of Globalization Palgrave Macmillan 2010 ISBN 978 0 230 62125 1 Charles Melville pp 1 Padshah i Islam the conversion of Sultan Mahmud Ghazan Khan Cambridge Cambridge University Middle East Centre 1990 Marco Polo Giovanni Battista Baldelli Boni Hugh Murray The Travels of Marco Polo Societe de geographie France 1852 R Amitai Preiss ḠAZAN KHAN MAḤMuD Encyclopaedia Iranica 2000 Jackson Peter The Mongols and the West Pearson Education Ltd 2005 414 ISBN 0 582 36896 0 Schein Sylvia October 1979 805 819 doi 10 1093 ehr XCIV CCCLXXIII 805 JSTOR 565554 Gesta Dei per Mongolos 1300 The Genesis of a Non Event The English Historical Review 94 373 1979 805 819 Shams ad Din adh Dhahabi Budapest Translated by Joseph Somogyi 1948 A S Atiya The Crusade in the Later Middle Ages Brill 1965 ISBN 9780527037000 Dashdondog Bayarsaikhan The Mongols and the Armenians 1220 1335 BRILL 2010 ISBN 978 9004186354 empty citation Hemcinin baxSELEF Baydu xan Sultan Mahmud Qazan xan Elxaniler XELEF Sultan Mehemmed Xudabende Olcaytu xan