Cəmi ət-Təvarix (مجموعه تاريخ/جامع التواريخ; mənası – Tarix toplusu) — Fəzlullah Rəşidəddinin məşhur tarixi əsəri, Elxanilər dövründə yazılmış ədəbi və tarixi əsərlər toplusu
Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən yazılmış Cəmi ət-Təvarix əhatə dairəsinin genişliyinə görə ilk dünya tarixi əsəri hesab olunur. Əsər türk və monqol tarixi haqqında o dövrdə fars dilində yazılan ən əhəmiyyətli qaynaqlardan biridir. Rəşidəddin bu əsəri Qazan xanın əmri ilə ərsəyə gətirməyə başlamışdır. Qazan xan ondan türk və monqolların tarixi yazmağı xahiş etmişdi.
Əsər İslam tarixi ilə yanaşı monqol, Avropa, Çin və Hindistan tarixlərini də əhatə edən geniş bir məcmuə halındadır. Cəmi ət-Təvarixin ilk hissəsində türk və monqol boyları barədə verilən məlumatlara türk, monqol və qədim Çin qaynaqlarında da rast gəlinməmişdir. Bu baxımdan Cəmi ət-Təvarix xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Orginalının bəzi hissələri fars dilində bəziləri isə monqol dilində yazılaraq sonradan ərəbcəyə tərcümə edilən bu əsərin 2 ayrı versiyası mövcuddur. 1306-1307-ci illlərdə tamamlanan ilk versiya 3 cilddən, 1310-cu ildə tamamlanan digər versiya isə 4 cilddən ibarətdir. Əsərin bilinən ən qədim nüsxəsi ərəb dilindədir. Onun yarısı günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Lakin bu nüsxənin 59 vərəqdən ibarət 2-ci cildi hal-hazırda Xəlili İncəsənət Kolleksiyasında saxlanılır. Bir digər 151 vərəqdən ibarət eyni cildli başqa bir nüsxə isə Edinburq Universiteti Kitabxanasındadır.
İstanbuldakı Topqapı Sarayı Kitabxanasında birinci nəsil əlyazmalardan iki farsca nüsxə günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Erkən illüstrasiyalı bu nüsxələr Elxani sənətinin sağ qalmış ən mühüm nümunələrindən biri hesab olunur və fars miniatürünün erkən nümunələrinin günümüzə qədər gəlib çatmış ən böyük toplusudur.
Fəzlullah Rəşidədin Həmədanı 1247 ya da 1250-ci ildə Həmədan şəhərində yəhudi bir həkim ailəsində dünyaya gəlmişdir. Əsl peşəsi əczaçı və həkim olan Rəşidəddinin tibb sahəsindəki bilikləri onu Abaqa xanın dövründə Elxani sarayına daxil olmasına və Keyxatu xanın yeməklərindən məsul olduğu bir vəzifəyə gətirib çıxardı.30 yaşında İslamı qəbul edən alim 1304-cü ildə Qazan xanın vəziri olaraq siyasi əhəmiyyət qazanır. Rəşidəddin Qazan xanın həkimi və məsləhətçisi olmaqla yanaşı,həm də onun hər mövzuda danışa biləcəyi ən yaxın dostu idi. Rəşidəddin və oğlu İbrahim birlikdə xanın yeməyinə, onun hazırlanmasına və təqdimatına nəzarət edirdilər. O, 1316-cı ilə qədər vəzifəsini qorumuş, üç ardıcıl padşaha vəzirlik etmiş, lakin bu üç xandan ikincisi Olcaytunu zəhərləməkdə mühakimə olunaraq 13 iyul 1318-ci ildə edam edilmişdir.
Fəzlullah Rəşidəddin monqol basqın və dağıntılarından sonra Elxanilər dövlətində sabit sosial və iqtisadi sistemin qurulmasına cavabdeh idi. O, həm də mühüm sənət və memarlıq himayədarı idi. Rəşidəddin Misir və Suriya, Çindən alim və tələbələri cəlb edən o cümlədən bir çox əsərlərini nəşr etdirdiyi Rəb-i Rəşidi kompleksinin qurucusudur. O, həm də məhsuldar müəllif idi. Alimin əsərlərinin bir neçəsi günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən yazılmış Cəmi ət-Təvarix əhatə dairəsinin genişliyinə görə ilk dünya tarixi sayılır. O həmçinin elmin müxtəlif sahələrindən bəhs edən 24 cildlik "Əl-əhya vəl-əsar" adlı ensiklopedik əsərin müəllifidir. Alimin "Ər-risalət əs-Sultaniyyə", "Lətaif əl-həqaiq", "Tovzihat", "Bəyan ül-həqaiq" kimi başqa məşhur əsərləri var. "Tənsuqnamə" əsəri Rəbi-Rəşididə Rəşidəddinin göstərişi ilə Çin dilindənƏrəb dilinə tərcümə etdirilmişdi.
Əsərin məzmun və cildləri
I Cild . Tarix-i Mübarək-i Qazan
Avstriyalı tarixçi Karl Yahn Cami-ət-Təvarixin ilk cildi haqqında yazırdı:
“Rəşidəddinin “Cami ət-Təvarix” adı ilə tanınan tarixi əsərlər toplusu 1306/7-ci ildə öz təsnifatına görə dörd cildə bölünür. “Qazani tarixi”- dünya tarixi, geoloji əsər və coğrafi xülasədir.Mənbələrə görə, 1300/1-ci ildə Qazan xan ona türk və monqol icmasının, yəni Çingiz xanın və ondan sonra gələnlərin tarixini yazmağı tapşırır. 1304-cü ildə Qazan xanın vəfatı zamanı bu hissə hələ tamamlanmamışdı. Lakin onun qardaşı və varisi Olcaytu zamanında əsər tamamlandı. İlk cild Qazan xanın xatirəsinə hörmət əlaməti olaraq "Tarix-i Mübarək-i Qazani" adlandırıldı. Şübhəsiz ki, birinci cild türk və monqol tarixini, mədəniyyətini və dilini araşdıran tədqiqatçı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bunun nəticəsidir ki, bu hissənin bütün mətni və tərcüməsi bu günümüzdə də nəşr olunub. “
Əsər tamamlanmadan Qazan xanın vəfat etdiyinə görə (1304) müəllif əsəri onun varisi Olcaytuya həsr etməyi düşünür, lakin Olcaytu xan bunu qəbul etmir və ondan əsəri Qazan xana həsr etməyi və özü üçün ayrı bir ümumi tarix yazmasını xahiş edir. Buna görə də birinci cild Tarix-i Qazan və ya Tarix-i mübarək-i Qazan adlanır. Bu cildin birinci hissəsində türk və monqol tayfaları, onların müxtəlif qolları və şəcərələri, Qazan xanın nəsli, Arqun xanın (1284-1291) taxta çıxması, Qazan xanın arvadları və uşaqları haqqında məlumat verilir. İkinci hissə Çingiz xandanQazan xan dövrünə qədər Monqolustan tarixindən ibarətdir. Rəşidəddin I cildi yazarkən mövcud mənbələrdən, Xubilay xan (1260-1294) və oğlu Məngü Teymurun (1294-1307) dövründəki rəsmi yazışmalardan, Şərqi Asiyadan gələn tacir və səfirlərlə görüşlərdən də yararlanmışdır. Monqol tarixinin başlanğıcı və Çinlə bağlı yazılarında, eləcə də Xubilayın yürüşlərini təsvir edərkən o, böyük xan Ögedeyin nümayəndəsi Bolad Çinq-sanqın verdiyi məlumatlara əsaslanmış, bilavasitə monqol və Çin mənbələrindən bəhrələnmişdir. Bu mənbələr topoqrafik və xronoloji məlumatlarına əsaslanmaqla yanaşı, bir çox folklor elementlərini özündə ehtiva edirdi. Bundan başqa birinci cildin yazılmasında Elxanilərin xəzinədə gizlətdikləri və hərkəsin istifadəsinə icazə vermədikləri “Altın dəftər” adlı kitabdan yararlanılmışdır. Monqollar tərəfindən müqəddəs hesab edilən bu kitabın Bolad Çing-sanq tərəfindən şifahi şəkildə Rəşidəddinə ötürülməsi faktı da bizə məlumdur.
Bədr döyüşü (1653 nüsxəsi)II Cild
Rəşidəddin 2-ci cildi yazıb bitirdikdən sonra əsərlərə Cəmi-ət-Təvarix adını vermişdir. Olcaytu xanın əmri ilə yazılan və ümumi tarix mahiyyətini daşıyan II cildin original nüsxəsinin əvvəlinə bu cildin birinci hissəsini təşkil edən Olcaytu xanın doğumundan 706-cı ilə (1306-1307) qədər olan dövr əlavə edilmişdir. 1312-ci ildə tamamlanan bu bölmənin bir nüsxəsi Məşhəddə Zəki Vəlidi Toğan tərəfindən tapılmışdır. İkinci cildin birinci hissəsində hicrətin yaranmasından 700-cü ilinə (miladi 1300) qədər dünyada baş verən hadisələrdən danışılır. Burada Adəm və Bəni-İsrail peyğəmbərləri, Hz. Məhəmmədin həyatı, Rəşidi xəlifələri, Əməvilər və Abbasilərin 1258-ci ildə süqutuna qədərki tarixi izah edilir. Bu hissədən sonra dövrün tarixi ənənəsindən başqa yeni bir üsul çərçivəsində dörd böyük türk dövləti, onların qurulması və fəaliyyətlərindən bəhs edilir. Bu dövlətlər: Qəznəvilər, Səlcuqlar, Oğuzlar və Xarəzmşahlardı. Rəşidəddinin bu əsəri ilk sistemli türk tarixi və türk tarixşünaslığının başlanğıcı kimi qəbul edilə bilər. Əsərin bu hissəsi türk monqol tarixi, mədəniyyəti və dili baxımından əhəmiyyətli bir mənbədir. Türklərin milli dastanı kimi tanınan və qəbul edilən Oğuz Xaqan hekayəsi bu əsərdə nəzm və nəsrlə yazılmış və bu yolla Oğuznamələrin ilk qaynağını Cəmi ət-Təvarixə daxil etmişdir. Bu qisim şərti olaraq "Rəşidəddin Oğuznaməsi" kimi tanınır. Farscaya çevrilmə sayılan bu "Oğuznamə"də yüzdən artıq türk mənşəli söz və yer adları işlənmişdir. "Rəşidəddin Oğuznaməsi"ndə elə parçalar var ki, olduğu kimi Dədə Qorqud kitabından götürülmüşdür. Cəmi ət-Təvarixin 2-ci cildində Səlcuqluların tarixindən bəhs edən hissə, tarixin əhəmiyyətini göstərən bir ön sözlə başlayır. Alim burada mövzuları izah edərkən sübut vasitəsilə ifadəyə müraciət etmişdir. Burada yazılır:
” Allahın seçdiyi varlıqlar mələklər, peyğəmbərlər və hökmdarlardır. Onların hər birinin vəzifəsi var. Peyğəmbərlərin vəzifəsi Yaradanla Onun bəndələri arasında vasitəçilik etmək, doğru yolu göstərmək, halalla haramı ayırd etməkdir. Hökmdarların vəzifəsi xalqın çobanı olmaq, onları hər cür fəlakət və bəlalardan qorumaqdır. Bundan əlavə, bu üç qrupda olması lazım olan fərqli xüsusiyyətlər var. Hökmdarlardan hikmət və siyasətə malik olan və elm sahibi olanlar, cahillərdən daha yüksək səviyyədədirlər və bununla da peyğəmbərlərin səviyyəsinə yaxınlaşmışdırlar.”
Nəticədə müqəddimədə hökmdarlar sadə bir mülahizə ilə peyğəmbərlik dərəcəsinə yüksəldilmişlər.
Rəşidəddin əsərində Səlcuqlu hissəsini yazarkən istifadə etdiyi mənbələr haqqında məlumat vermir. Cəmi ət-Təvarixin Səlcuqlar bölməsində Nişapurinin "Səlcuqnamə"si ilə Rəvəndinin "Rahatüs-sudur" və "Ayetus-surur"u tədqiq edildikdə, aralarında çox da fərq olmadığı görülür. Əsərin ikinci hissəsinin yazılmasında məzmun baxımından o zamana qədərki tarixşünaslıq ənənəsinə xas olmayan böyük bir yenilik edilmişdi. Rəşidəddin öz əsərinə İslam tarixində əvvəllər toxunulmayan mövzuları daxil etmişdi. Əsərin bu hissəsində Çin, Avropa, yəhudi və Hindistan tarixlərinə yer verilmişdir. Beləliklə, xanədanlardan başqa mədəniyyətlər tarixçilərin mövzusuna çevrilmiş və müsəlman tarixçiləri arasında ilk dəfə bir tarixçi Qisas-ı Ənbiya istisna olmaqla, İslamdan əvvəlki mədəniyyətlərdən məlumatlar vermişdir. Rəşidəddin bununla İslam tarixşünaslığı ənənəsində böyük dəyişiklik gətirmişdir. Şübhəsiz ki, hələ Elxani tarixşünaslığı formalaşmamışdan əvvəl də müsəlman tarixçiləri Hindistan və Çin haqqında məlumatlar çatdırmışlar. Amma heç bir müsəlman tarixçisi bu xalqların mədəniyyəti və tarixi ilə xüsusi olaraq maraqlanmamışdır. Bu mənada qərb və şərq mədəniyyətlərində Rəşidəddinə qədər ümumi bir tarix anlayışı yox idi. Ümumi tarixşünaslıq Rəşidəddin ilə başlayan yeni bir tarixi anlayışdır. Rəşidəddinin “Hindistan tarixi” əsəri yetərincə tədqiq edilmədiyindən o, Əl-Biruninin Hindistanla bağlı məşhur əsərinin nüsxəsi kimi qiymətləndirilir. Lakin Karl Yahn bu əsərlə bağlı apardığı araşdırmalar nəticəsində müəyyən edib ki, müəllif əsəri yaradarkən müxtəlif qaynaqlardan bəhrələnib. Rəşidəddin Cüzcanidən sitat gətirdiyi bəzi yerlərdə oradakı məlumatları olduğu kimi çatdırmış bəzi yerlərə isə əlavələr etmişdir. Bu əlavələrin mənbəyi alim rəvayətçi Kəlamaşar Bəhşidir. Həyat hekayəsi məlum olmayan bu şəxsin Qazan xan müsəlman olduqdan sonra buarada qalan buddist rahiblərdən biri olduğu və Kəşmirdən gəldiyi bizlərə məlumdur.Əsərdə Franklar başlığı ilə təqdim olunan Avropa tarixi öz xüsusiyyətlərinə və ehtiva etdiyi məlumatlara görə xüsusi yer tutur. Rəşidəddin əsərini yazmaq üçün o dövrün Avropasının mühüm mətnlərini toplamışdı. O ilk əvvəl XIII əsrin ikinci yarısında , yəni Martin Von Troppau (ö. 1278) tərəfindən yazılmış "Dünya Tarixi"ndən istifadə etmişdir. Bu əsər dövrün digər tarixçiləri olan Leo da Orvita və Bernerdo Qoidonusun əsərlərindən daha zəifdir. Buna baxmayaraq Martinin bu əsəri orta əsrlər dünyasında mühüm yer tuturdu. Əsərin bu qədər məşhur olmasının səbəbi onun ictimaiyyətin anlaya biləcəyi üslubda yazılması və orta əsrlərin bütün əfsanələrini özündə ehtiva etməsidir. Bu səbəbdən Martin salnaməsi demək olar ki, bütün Avropa dillərinə tərcümə edilmiş və İslam tarixşünaslığına da daxil olmuşdur. Rəşidəddin əsərinin heç bir yerində Von Troppau salnaməsindən istifadə etdiyini qeyd etmir. Biz bu barədə məşhur avstriyalı tarixçi Karl Yahnın araşdırmalarından öyrənirik. İslam dünyasında Avropa tarixindən bəhs edən bu əsər bəzi müasir hadisələri, eləcə də qədim ərəb ənənələrini özündə əks etdirən coğrafi-siyasi müqəddimə ilə başlayır. Sonra əsərin əsas hissəsini təşkil edən Papalıq və İmperatorların tarixi gəlir. Rəşidəddin Martinin salnaməsindən istifadə edərək Peterdən I Albertə qədər- 1298-1303-cü illəri ümumiləşdirdi. O, ən mühüm hadisələri verməklə yanaşı, çox sistemli şəkildə dini və siyasi səlahiyyətləri, onların xronoloji cədvəllərini də vermişdir.
III Cild
Bəzi mənbələrdə Rəşidəddinin coğrafiyaya dair “el-məsalik vəl-məmalik” üslubunda müstəqil bir əsərinin olduğu qeyd edilsə də, bir digər mənbələrə görə bu əsər Cəmi ət-Təvarixin III cildidir. Suvərül-əḳalim adlanan bu cilddə Monqol İmperatorluğunun yol sistemi, yollardakı məsafə daşları və poçt yerləri haqqında məlumatlar var. Bu cildin heç bir nüsxəsi günümüzə gəlib çatmamışdır.
IV Cild
Əsl adı "Şuab-ı Pəncganə" olan IV cilddə ərəb, türk, yəhudi, frank, çin kimi dövlət idarəçiliyində söz sahibi olan beş böyük sülalənin, türk və monqol xanlarının ailə üzvlərinin, yüksək rütbəli məmurların və ordunun şəcərəsindən bəhs edilir. Bu cild də 1927-ci ildə Topqapı Saray Muzeyi Kitabxanasında (III Əhməd, nr. 2937) Zəki Vəlidi Toğan tərəfindən aşkar edilmişdir. Bu cildin bir hissəsi Məcmua-i Rəşidiyyə adlı əsərdə yer alır.
Əsərin dili
Rəşidəddin Cəmi ət-Təvarix əsərinin ədəbi baxımından diqqət çəkən məqamı onun sadə dildə və fərqli nəsrlə yazılmasıdır. Mətnin öz daxilində ritm var və bu ritm şeirdə istifadə olunan qafiyəyə bənzəyir. Ümumiyyətlə, hər fəslin birinci abzasında ritorika işlədilmişdir. Əsərin girişində istifadə olunan dil son dərəcə səlis və sadədir. Onun “Tarix-i Cahanqoşa”dan sitat gətirdiyi yerlərdə daha ağır dildən istifadə olunmuşdur. Bu çətin hissələrə mətndə çox rast gəlinmir. Mətndə istifadə edilən sadə dil insanda belə təsürrat yaradır ki, əsər daha çox xalqa xitab edir. Cahaqoşaya nəzərən daha az ərəbcə, monqolca və türkcə kəlimədən istifadə olunmuşdur. Mətndə əsasən Ərəb və Fars dillərində beytlər var. Əsərdə hökmdarlara tərif və dualara yer verilmişdir. Bununla belə, “Cəmi ət-Təvarix”də bəzi xronoloji xətalar da vardır. Hadisələr üçün verilən gün adları bəzi yerlərdə yanlışdır. Bəzən hətta ziddiyyət təşkil edir. Lakin bu vəziyyət yalnız sözü gedən əsərə aid deyil. Orta əsrlərdə yazılmış tarixi mənbələrin əksəriyyətində rast gəlinən xətalardır. Müəllif, əsərini zaman-zaman ədəbi sitatlarla bəzəməyə çalışmış, bəzən “Şahnamə”yə istinadlar etmiş, bəzi ədəbi dastanlara müraciət etmişdir. O hətta bəzi qoşmaların Şahnamədən götürüldüyünü də qeyd etmişdir. Mətndə ayə və hədislərdə ərəb və fars şerləri var. Bəzi ayələrdə kiçik dəyişikliklər edilib. Onun əsərləri üçün sadə dil seçməsinin səbəblərindən biri də monqol hökmdarlarının fars və ya ərəbcə ifadələri anlamaqda çətinlik çəkməsi idi. İkinci səbəb isə müəllifin bu əsəri ictimaiyyətə təqdim etməsidir. Yəni xalqın dilinə yaxın bir dildən istifadə etməkdir. Rəşidəddinin yazdığı əsərlər orta ərslərdə nəsrə fərqli bir üslub gətirmişdir.
Cəmi ət-Təvarixin nüsxələri
Farsca nüsxələr
Xəzinə 1653. Cəmi ət-Təvarixin miniatürlü iki nüsxəsi Topqapı Sarayı Kitabxanasının Xəzinədarlıq bölməsində qorunur. Bu nüsxələrdən birincisi 1653 nömrədə qeydiyyatdadır və fars dilində yazılmışdır. 820-ci ildə (1417) Teymuri hökmdarı Şahrux (1405-1447) Hafiz Əbruya dünya tarixinə dair ən mühüm salnamələri bir kitabda toplamağı tapşırmışdı. Hafiz ƏbruTəbərinin “Tarixi”nin farsca variantını, Cəmi ət-Təvarixin böyük bir qismini və Nizaməddin Şaminin “Zəfərnaməsi”ni məcmuə halında toplanmışdır. Hafiz Əbru 1427-ci ildə Şahruxun əmri ilə İslamdan əvvəlki dövrü əhatə edən "Məcmuətüt-təvarix" əsərini yazmağa başlamışdır.
O, işini davam etdirərkən sultan Hafiz Əbrudan Rəşidəddin əsərinin çatışmayan hissələrini tamamlamağı xahiş etdi. Hafiz hökmdardan təsdiq alaraq öz əsərindən bəzi hissələri Cəmi ət-Təvarixə əlavə etdi. Beləliklə, Rəşidəddin sağlığında yazdığı fəsillər və Hafiz Əbrunun öz əsərindən etdiyi əlavələrlə yeni bir əsər ortaya çıxdı. Rəşidəddin dövründən qalan bölmələrin mövzular , Hz. Məhəmməd dövrü, Xəlifələr, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Xarəmzşahlar, İsmaililər və Türk tarixinə aid bəzi hissələr idi.
Fars əlyazması
Əlyazmanın xarici qırmızı rəngli dəri ilə örtülmüşdür. Səhifələrinin ölçüsü 55,6x38 smdir. Üzqabığında II Əbdülhəmidin monoqramı var. Monoqramın üzərində isə aypara və ulduz titulları yerləşir. Monoqramın alt qismində isə yerləşdiyi kitabxananın adı- "Zülvəceyni-i Kitabxanə-i Humayun" yazısı görünür. Bu yazı kitabın Topqapı Sarayında olmasının sübutudur. Cildin üzqabığının künclərində bitki mənşəli ornamentlər çəkilmiş, bütün yazılar və bəzəklər qəliblənmiş və sonra qızılla boyanmışdır.
Kitabda mətnlə vassal kağız arasında açıq tünd qırmızı, narıncı, qara, açıq yaşıl, qızılı və ağ rənglərdə cədvəl çəkilmişdir. Kitabın b səhifələrində mətn sahələrinin aşağı sol küncündə növbəti səhifənin ilk sözləri yazılır. Kitabın səhifələrinin bir-birini izləməsinə imkan verən "rəddadə" və ya muşir adlanan bu təcrübə çox köhnədir və ümumiyyətlə ilk sözlər səhifə kənarının sol altındakı b səhifəsindədir.
Xəzinə 1654. Bu nüsxədə bəşəriyyətin yaradılması, ilk peyğəmbərlər, İslamdan əvvəlki dövr, Məhəmməd peyğəmbər və xəlifələr, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Xarəzmşahlar, Oğuzlar, Çinlilər, İsrail oğulları, Frenk (Frank) və Hindistan tarixləri daxildir. Demək olar ki, bütün fəsillər 14-cü əsrin əvvəllərində Rəşidəddin dövründə yazılmışdır.
Ölçüləri: 58 x 39 sm. Əsərin qabığı 1653 kimi tərtib edilib. Buna baxmayaraq 1653-dən fərqli olaraq əlyazmanın arxa üz qabığındakı iki üçbucaq bəzək arasında əsərin adına işarə edən ifadə farsca “Farsi el-ibarə tarix-i cevami” kimi yazılmışdır və “ altında 35" (əsərin nömrəsi) qeyd edilmişdir. Nüsxənin günümüzə gəlib çatmış halı 350 vərəqdən ibarətdir. Amma əlyazmanın kitabəsində onun 375 vərəqdən ibarət olduğu yazılmışdır. Burdan belə anlaşılır ki, əsərin 25 vərəqi itgindir. Açıq bənövşəyi, narıncı, qara, açıq-yaşıl, qızılı və ağ rəngli mətnin ölçüləri 36,2 x 25,4 sm-dir. Boş səhifələr də daxil olmaqla bütün səhifələrdə cədvəllər var. Mətn krem rəngli kağız üzərində nəsx xətti ilə 31 sətirdən ibarətdir. Nəsx xətti bəzi səhiflərdə fərqli şəkildədir. Bu yazının müxtəlif şəxslər tərəfindən yazıldığını göstərir. Qırmızı mürəkkəbli başlıqların bəzilərinin XV əsrdə yazıldığı güman edilir.
Ərəbcə nüsxələr
Edinburq nüsxəsindən miniatür
Cəmi ət-Təvarixin günümüzə qədər gəlib çatmış ən qədim nüsxələri ərəbcədir. Nüsxələr 1300-cü illərin əvvələrinə aiddir. Əslində bəzi alimlərə görə 2 ayrı nüsxə olduğu qeyd edilsə də hər iki nüsxə 2-ci cildin hissələridir. Edinburq nüsxəsi 151, Xəlili nüsxəsi isə 59 vərəqdən ibarətdir.
Edinburq nüsxəsi
Cəmi ət-Təvarixin ərəbcə nüsxələrindən biri Teymurilər vasitəsilə Moğol sarayına keçmişdi. Hindistanda olduğu müddətdə iki hissəyə ayrılan nüsxənin bir hissəsi ingilis alim Con Beylin əlinə keçmişdi. Daha sonra Bleyl Hindistandan topladığı bütün qiymətli əlyazmaları özü ilə Edinburq Universitetinin Kitabxanasına gətirmişdir. Bu əlyazmanın səhifə ölüçüsü 41,5x34,2 sm, hər səhifədə yazı yazılan hissə isə 37x25 sm ölçüsündədir. Hər səhifədə 35 sətr var və bunlar Nəsx xətti ilə yazılmışdır. Əlyazmanın bəzi vərəqləri yoxdur. Bunlar 1,2,70-170 və sonluqdur. Mətn dörd hissədən ibarətdir: Fars və İslamdan əvvəlki Ərəbistan tarixi, Peyğəmbər və xəlifələrin hekayəsi, Qəznəvilər, Səlcuqlar, Atabəylər və Xarəzm sultanlarının tarixi.
Əlyazmanı 70 ədəd düzbucaqlı miniatür bəzəyir ki, bu da Təbrizin hazırlandığı dövrdəki kosmopolit təbiətini əks etdirir. Ticarət yollarının kəsişdiyi bu ticarət şəhərində çinli, xristian, buddist və başqa dinlərə mənsub bir çox rəssam yaşayırdı.
Xəlili kolleksiyasındakı nüsxədən miniaturaXəlili Kolleksiyası nüsxəsindən bir səhifə
Xəlili kolleksiyası nüsxəsi
Cəmi ət-Təvarixin digər hissəsi Con Staples Herriot tərəfindən aşkar edilərək İngiltərəyə gətirilmişdi. Daha sonra Tomas Qordonun şəxsi kolleksiyasına köçürülən bu əlyazma Qordon tərəfindən 1834-cü ildə Kral Asiya Cəmiyyətinə hədiyyə edilmişdir. Əvvəllər Kral Asiya Cəmiyyəti tərəfindən qorunan bu ikinci əsər 1990-cı ildən Xəlili Kolleksiyasındadır. Bundan əlavə, Xəlili və Edinburq nüsxələri Təbriz yaxınlığında Rəşidəddin tərəfindən əsası qoyulmuş Rəb-i-Rəşididə yazıldığı üçün mühüm əhəmiyyətə malikdirlər.
Xəlili İslam İncəsənəti Kolleksiyasında MSS727 nömrədə qeydiyyatda olan bu əlyazma 35 illustrasiya da daxil olmaqla ümumilikdə 59 vərəqdir. Hər səhifənin ölçüsü 43,5x30 smdir. Ş.Bleyrin tədqiqatlarına əsasən nüsxələr bölündükdən sonra 2 hissə itmişdir. Bunlar peyğəmbərin həyatından bəhs edən 35 vərəqlik bölmə ilə, Xarəzmşahların sonu və Çinə aid məlumatları ehtiva edən 30 vərəqlik bölmələrdir. Mətn İslam tarixi, Çin tarixinin son dövrlərini, Hindistan və yəhudilərin tarixindən bir hissəni əhatə edir. Vərəqlər 1314-cü ilə aiddir və Rəşidəddinin şəxsən özünün nəzarəti ilə Rəb-i Rəşididə hazırlanmışdır.
Digər nüsxələr
1430-cu ilə aid bir digər nüsxə Təbrizdə hazırlanmışdır və günümüzdə Paris Milli Kitabxanasında saxlanılır. Bu nüsxədə 113 miniatur var.
XIV aid başqa bir nüsxə Nyu-Yorkda H. Kevorkian kolleksiyasındadır. Ernst Künhel Paris və Nyu-York əlyazmalarındakı təəccüblü oxşarlığa diqqət çəkmişdir.
Teymurilər dövründə, Rəşidəddinin ölümündən bir əsr sonra kopyalanan əlyazmalardan biri də Türküstanda təsbit edilmişdir. Zəki Vəlidi Toğanın verdiyi məlumata əsasən bu nüsxə hal -hazırda Səmərqənd Xalq Kitabxanasında saxlanılır.
Basil Qrey 1947-ci ildə Kəlküttəyə səfər edərkən, Benqal Asiya Cəmiyyətinin qiymətləndirmə üçün onlara bəzi tarixi əsərlər göstərdiyini qeyd edir. Qrey bu əlyazmalar arasında Rəşidəddin Cəmi ət-Təvarixinin natamam farsca nüsxəsinin olduğunu yazır. Əlyazmanın yuxarıda adı çəkilən qurumda saxlandığını qeyd edən Qrey, nüsxənin 1890 № D. 31 nömrəli yerdə qeydiyyatda olduğunu söyləyir. Əsərdə 21 miniatür var.Miniatürlərin tarixi Qrey tərəfindən 1430-cu ildən sonrası olaraq göstərilmişdir. Bununla belə, Barbara Brend araşdırmalarından birində miniatür üslubunu nəzər salaraq, bu nüsxənin Moğol hökmdarları Nəsirəddin Humayun və ya Cəlaləddin Əkbərşahın adına hazırlanmış ola biləcəyi fikrini irəli sürmüşdür.
Yael Rays bir məqaləsində yazır ki, başqa bir Cəmi ət-Təvarix nüsxəsi Raypurda tapılmışdır. Bu nüsxə hal-hazırda Raypur Raza kitabxanasında P.1820. Nömrədə qeydiyyatdadır. Əlyazmada monqol tarixinə aid bəzi bölümlər vardır.
Tərcümə və nəşrləri
Edvard G. Brovn-nin 1908-ci ildə nəşr etdiyi məqaləsində qeyd etdiyi kimi, Monqolustan tarixini ehtiva edən birinci cild diqqəti cəlb etdiyi üçün ilk Cəmi ət-Təvarixin tərcümələri bu bölmə ilə başlamışdır. Buna əsaslanaraq ilk dəfə E. M. Quatremere əsərin birinci cildinin birinci hissəsini- Çingiz xanın hakimiyyətinin sonuna qədər olan monqollarla bağlı hissəni fransızca tərcüməsi ilə birlikdə “Histoire Mongols de la Perse” başlığı altında 1836-cu ildə Parisdə nəşr etdirmişdir. Bu tərcümə Seyid Cəlaləddin Tehrani tərəfindən 1313-cü ildə Tehranda nəşr edilmişdir.
Əsərin girişi ilə birlikdə türk və monqol tayfalarını (Çingiz xan dövrü də bura daxildir) ehtiva edən bölmələr rus alimlərindən İlya Nikolayeviç Brez tərəfindən rus dilinə tərcümə edilmiş və Sankt-Peterburqda nəşr edilmişdir.
G. J. E. Bloşe 1911-ci ildə Londonda Ögedey ilə Teymur xan arasındakı dövrü əhatə edən Cəmi ət-Təvarixin birinci cildinin ikinci hissəsini qeyd və izahatlarla birlikdə nəşr etdirdi. Bloşenin hazırladığı mətn Tehranda yenidən nəşr edilmişdir (1313 hicri). Əsas qaynaqlarla işləyən Bloşe, həmçinin Cəmi ət- Təvarix və Monqol tarixi mənbələri haqqında "Introduction à l'Histoire des Mongols de Rachideddin" adlı kitabını da qələmə almışdır.
Cəmi ət-Təvarix əsərindən miniatür, 1596-cı il, David kolleksiyası
Cəmi ət-Təvarixin Çingiz xan dövrü və sonrasına aid bəzi hissələri 1952-ci ildə O. I Smirnova tərəfindən rus dilinə, Hülakü və Keyxatu xana qədər olan hissələr Məhəmməd Sadıq Neşet və Fuad Abdülmuti əs-Səyyad tərəfindən ərəb dilinə tərcümə edilmişdir.
Əsərin Ögedeydən Teymur xaqana qədər olan hissəsini Con Endryu Boyl ingilis dilinə “Çingiz xanın xələfləri” başlığı ilə tərcümə etmişdir. Vilır Takston Cəmi ət-Təvarixin monqollar haqqında bütün fəslinin ingilis dilinə tərcüməsini “Cami'u't-Tawarikh Chronicles Compendium: A History of Mongols" adı ilə üç cilddə nəşr etdirmişdir.
Əbdülkərim Əlioğlu əsərinin altı nüsxəsini müqayisə edərək Elxani hökmdarı HülaküdənQazan xana qədər olan hissəni farsca orginalı və rusca tərcüməsi ilə birlikdə 1957-ci ildə Bakıda nəşr etdirdi. Lakin bu nəşrdə Elxanilərə aid bölmələri nəşr edilərkən Süleymaniyyə kitabxanasındakı ərəb nüsxəsi və Topqapı Muzey kitabxanasındakı nüsxələr nəzərə alınmamışdır. Bu cild tam olaraq 1960-cı ildə Tehranda yayımlanmışdı. Cəmi ət-Təvarixin monqolların tarixinə aid olan bölməsi 1934-cü ildə, İsmaililər bölməsi isə 1959-cu ildə Tehranda Bəhmən Kərimi tərəfindən nəşr edilmişdir. , L. A. Xetagurov və A. A. Romaskevitz 1965-ci ildə Moskvada əsərin birinci cildinin ilk fəsillərini çap etdirirlər. 1986-88 və 1992-94-cü illər arasında Abaqa xan və Keyxatu xan arasındakı dövrün bir hissəsi A. P. Martinez tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilmişdir. Bu əsərin Çin tarixinə aid hissəsi 2000-ci ildə Tehranda Van Yidan tərəfindən nəşr edilmişdir. Daha sonra 2005 və 2006-cı illərdə müvafiq olaraq Əbdülkərim Əlioğlu, L. A. Xetaqurov və A. A. Romaskevitz əsərin Hindistan, Franklar, Papalar və Çin tarixini ehtiva edən hissələrini nəşr etdirdilər.
1940-cı ildə Londonda Karl Yahn tərəfindən “Geschichte Gâzâni Hanın aus dem Târih-i Mubarek-i Gâzani des Resid al-Din Fadlallah b.'İmad al-Daula Abu'l-Hair” adı ilə nəşr edilmişdir. Karl Yahn 1941-ci ildə əsərin Abaqa xan, Əhməd Təkudar xan, Arqun xan və Keyxatu xan haqqında hissələrini Vyana da , daha sonra isə “Tâ‘rih-i Mubârek-i Gâzânî des Rasid al-Din Fadllâh Abi‘l-Hair Geschichte der Ilhâne Abâga bis Gaihâtû” adı ilə Haaqada nəşr etdirdi. “Birinci cildin mətni və tərcüməsi 1946-1960-ci illər arasında Rusiya Elmlər Akademiyası tərəfindən dörd cilddə yayımlanmışdı. Əsərin Frank tarixinə aid hissəsini “Histoire universelle de Rasid al-Din Fadl Allah Abul-Khair Histoire des Francs” adı ilə tərcümə edən Karl Yahn, eyni bölmənin Almanca tərcüməsini “Die Frankengeschichte des Rasid ad-Dîn” adı ilə nəşr etdirdi. Cəmi ət-Təvarixin Hindistan tarixinə aid hissəsi Karl Yahn tərəfindən “Rasid al-Dinin History of India” (Hindistan Tarixi) (Haaqa,1965) başlığı ilə ingilis dilinə tərcümə edilmişdir. O, həmçinin “Die Indiengeschichte des Rasîd ad-Dîn” (Vyana 1980) başlıqlı alman tərcüməsini də çap etdirmişdir. Yahn əsərin yəhudilər haqqında olan hissəni alman dilinə “Die Geschichte der Kinder Israels des Rasid ad-Dîn” (Vyana 1973) adı altında tərcümə etdi. Əsərin Oğuzlarla bağlı hissəsini isə “ Die Geschichte der Oguzen des Rasid ad-Dîn” adı ilə qeydlərlə nəşr etdirmiş və burada Topqapı Sarayı nüsxəsindəki 25 miniatürdən də istifadə etmişdir. Karl Yahn Sinalog Herbert Franke ilə birlikdə Çin tarixinə aid bölməsini “ Die Chinageschichte des Rasîd ad-Dîn” adı ilə tərcümə etmiş və bu tərcümədə Topqapı Sarayı nüsxələrinin müvafiq hissələrindən miniatürləri əlavə etmişdir.
Məhəmməd Təki Danışpejuh və Məhəmməd Müdərris Zəncani Cəmi ət-Təvarixin Fatimilər, Nizarilər və Rafizilər bölmələrini Tehranda 1960-cı ildə nəşr etdirmişdilər. Bundan başqa kitabın Hindistan tarixi ilə bağlı bölməsinə isə “Bibliographical Index of the Historians of Muhammedan India” adlı məqalənin 1-ci cildində yer verilmişdir. Əsərin Səlçuqlu, Qəznəvi, Frank, Papalar, oğuzlar, yəhudilər, İsmaililər, Hindistan və Çin tarixi ilə bağlı bölmələri Məhəmməd Ruşən tərəfindən Tehranda çap edilmişdir. Əsərin Səlçuqlu tarixinə aid hissələri isə Erkan Göksu və Hüseyn Atəş tərəfindən türkcəyə, Kenneth Allin Luther tərəfindən isə ingilis dilinə tərcümə edilmişdir. Elxanilər bölməsi İsmayıl Aka, Məhəmməd Ərsan və Əhməs Həşəmpur Xələcani tərəfindən türk dilinə tərcümə edilmiş, Oğuzlar qismi isə Zəki Vəlidi Toğan tərəfindən tərcümə və təhlil edilərək çap etdirilmişdir.
Edinburq nüsxəsinin miniatürləri səhifədə düzbucaqlı formada mətnin arasına yerləşdirilib.Bu nüsxədə 70 ədəd minitür var. Bəzi səhifələrdə şəkillər səhifənin əvvəlində və sonunda görünür. Miniatürlərdə xətt üslubunda hazırlanmış fiqurlar diqqəti çəkir. Fiqurları ilə seçilən bu miniatürlərdə fiqurların haşiyəsi tünd rənglə verilmiş, rəngin tonu içəriyə doğru getdikcə açılır. Səhnələrdə dekorativ elementlərə yer verilməmişdir. Daha açıq tonlardan istifadə edilərək çəkilən bu şəkillərdə hadisələr təsvir edilərkən fiqurların görünüş və hərəkətləri ön plana çıxarılmışdır. Bu miniatürlərdən bəziləri aşağıdakılardır:
Peyğəmbərə aid miniatürlərdə onun müqəddəsliyinin plana çıxaracaq bəzi elementlərdən istifadə edilmişdir. Peyğəmbərə ilk vəhy gəlişini təsvir edən miniatürdə Peyğəmbər daşların arasında təsvir edilmişdir. Cəbrayılın ayaqüstə əlini uzatmış halda təsviri "Sən Allahın rəsulusan" cümləsi ilə əlaqəlidir.
Hz.Peyğəmbərin doğuşunu təsvir edən minitürün yerləşdiyi səhifə qırmızı rənglə çərçivələnmişdir. Düzbucaqlı şəkildəki təsvirin üzərində qırmızı xətt ilə "“Nəbi Aleyhissalatü Vesselamın doğuşu” cümləsi yazılmışdır.
Mənuçöhrin yüksəlişi:Elxanilər dövrü üçün tipik taxta çıxma səhnəsi kimi təsvir edilmişdir. Miniatürün mərkəzində taxt və taxtda oturan sultan görünür. Sultanın arxasında iki gözətçinin qarşısında ayaqaltı, qarşısında isə qənd qabı kimi bir əşya dayanır. Sağ tərəfdə stullarda oturmuş iki nəfər bir-biri ilə söhbət edir. Saqqalı fiqurlar dövrün filosoflarıdır. Onların arxasında daha iki mühafizəçi var. Sol tərəfdə dövrün vəziri Rüstəm görünür. O bığlı, saqqalı və xəz ilə təsvir edilmişdir. Onun solunda və ətrafında iki mühafizəçi var. Bu detal sultanın yaxşı mühafizə edildiyinin göstəricisidir. Miniatürdə tünd qırışlar və yuxarı hissədəki asma lentlər bu yerin çadır olması ehtimalından xəbər verir. Rəsmdə taxt vurğulansa da buradakı mövzular bir-birindən fərqlidir. Beləki taxt və göztçilər iqtidarın simvoludur. Sağda əyləşən filosoflar isə biliyə verilən dəyəri göstərir. Mühafizəçilərin geyimi çin təsirlərini göstərsə də üz quruluşu uyğur üz tipindədir.
Qəzvinli Mahmudun döyüşlərindən biri. Kompozisyanın mərkəzində fil və onun üzərində hökmdar təsvir edilmişdir. Əsgərlərin düzülüşü və döyüş səhnəsinin canlandırılma şəkili diqqət çəkir. Aşağıda tüstüyə toz qatmaq, alov qıvılcımları kimi müharibə zorakılığını simvolik şəkildə təsvir edən mühüm motivlər görünür. Miniatür nazik zolaqla çərçivələnmişdir.
Dehli sultanı Hilcinin əmisi Firuzşahı öldürtməsi. Kompozisya 2 hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Sultan və gözətçilər gücün simvolu kimi qarşımıza çıxır. Onun yanındaki 3 nəfər şəxs Firuzşahın edamını izləyir. İkinci hissədə isə Firuzşah, cəllad və gözətçi təsvir edilmişdir. Firuzşah əlləri arxasına bağlanaraq ölümü gözləyən şəkildə, onun arxasında isə cəlladın qılıncını qaldıraraq görünür. Sultanın bir əlinin ürəyində bir əlinin isə göydə təsvir edilməsi verdiyi qərardan peşman olmasını göstərir. Onun məyusluğu üz ifadəsindən də hiss edilir. Minitürdə digər minitürlərdə olduğu kimi dekorativ elementlər nəzərə çarpmır.
İnsansız mənzərə təsviri. Əlyazmada bir çox mənzərə təsvirinə yer verilmişdir. Mənzərələr Çin mənzərə üslubunda çəkilmişdir.
Xəzinə 1653 və 1654 nüsxələrinin miniatürləri
Xəzinə 1653 nüsxəsində 143 təsvir vardır. Çəkildiyi əraziyə və zamana görə bu illustrasiyaları 4 qrupa bölmək olar.
Bu qrupun rəsmlərini çəkən rəssamların bəziləri nazik qırmızı çərçivəli dar rəsm sahəsinə nisbətən çox böyük insan və heyvan fiqurlarını təsvir ediblər. Rəsmlərin əksəriyyətinin xaricdən geniş qızılı çərçivəyə daxil edildiyi, bəzi rəsmlərdə bu çərçivənin fiqurların ayaqlarının üstündən keçdiyi görünür. Bəzi rəsmlərdə qırmızı çərçivə ilə onun xaricindəki geniş qızılı çərçivə arasında dar boşluq var. İnsan geyimləri bənövşəyi, mavi, yaşıl, tünd qırmızı və qəhvəyi rənglərdə təsvir edilmişdir. Taxt və tabut kimi əşyalar isə iri naxışlar və xətai çiçəklərlə bəzədilmiş haldadır. Bu qrupa daxil olan rəsmlər güman edilir ki, 1314-ci illərdə Rəb-i Rəşididə çəkilmişdir.
367b-372b səhifələri arasındaki rəsmlərdir. Bu qrupa daxil olan rəsmlərdəki şəxslərin üzləri ya qəsdən ya da pis şəraitlərdə qaldığına görə korlanmışdır.
Bu qrupda boyalar tonlama olmadan düz şəkildə tətbiq edilmişdir. Çöldə mavi səma, çılpaq dağlar və yarpaqlı, çiçəkli bitkilərin salxımları var. Fiqurlar mədəni kimliyini göstərən baş geyimləri taxırlar. Bəzi rəsmlərdə döşəmədə konturu düyünlü kvadratlarla bəzədilmiş xalça təsvir edilib. 3-cü qrupa daxil olan miniatürlər güman ki, 1426-1430-cu illər arasında çəkilmişdirlər.
Bu qrupdakı rəsmlərin çoxu Çin tarixi bölməsindədir. Haşiyə xəttindən başlayaraq tünddən açığa doğru olan geyimlərdə qırmızı, mavi, yaşıl, bənövşəyi, firuzəyi və sarı tonlarından istifadə olunub. Çin modasını əks etdirən geyimlər örtüyü vurğulamaq üçün daha bol və genişdir. İncə, hündür zərif fiqurlarda papaqlar, ayaqqabılar, saçlar qaradır. Bu qrupu təsvirləri 1426-30-cu illər arasında Heratda Elxanilər dövrünə aid rəsmlərdən ilhamlanaraq və ya onların surətləri çıxarılaraq hazırlanmış olması ehtimal edilir.
Xəzinə 1654 nüsxəsində 204 ədəd təsvir var. Bu təsvirlər də bəzən səhifədə bir, bəzən isə yuxarıda və aşağıda iki ədəd olmaqla yerləşdirilmişdir. İllustrasiyalara nəzər salqdıqda müxtəlif tərz və üslublarda çəkildikləri beləliklə eyni rəssam əlindən çıxmadıqları məlum olur. Eyni üslubda çəkilən rəsmlər əsasən ard arda səhifələrdə yerləşir. 1654 nüsxəsinin miniatürlərini aşağıdakı qruplara bölmək olar:
Bu qrupa əsərin ilk 3 təsviri daxildir. Fiqur və sütun kimi memarlıq elementləri rəsm sahəsinə uyğun olaraq böyük ölçülərdə çəkilmişdir. Pərdə, paltar kimi parçalar tonlama ilə boyanmış və onların tökmələri qalın xətlərlə işarələnmişdir. Əl hərəkətləri, duruşlar, üzlər ifadəli bir anlayışla təsvir edilmişdir. Üç rəsm zamanla köhnəlmişdir və buradan da bizə rəssamın işinin yarımçıq qaldığı aydın olur. Bu rəsmləri, şübhəsiz ki, ustad rəssam çəkmişdir. Rəsmlər güman ki, 1317-ci illərdə Təbriz ətrafında emalatxanalarda hazırlanmışdır.Qazan xanın İslamı qəbul etməsi
Bu qrupuna aid rəsmlərin bəzilərinin naxışları Cəlayiri və Müzəffəri torpaqlarında, bir qismi isə XV əsrin əvvəllərində Teymurilər dövründə Şirazda çəkilmiş olması ehtimal edilir. Lakin onlar qeyri peşəkarlar tərəfindən boyanmış və orijinallığını itirmişdir.
Bu şəkillər qrupunda boya tonlama olmadan tətbiq edilmişdir. Fiqurların paltarlarını rəngləmək üçün mavi, qəhvəyi, tünd göy, açıq və tünd yaşıl rənglərdən istifadə olunub. Bəzi interyerlərdə, rəsmin yuxarı kənarı boyunca uzanan yarım pərdələr var. Çöldə isə yerdə kiçik ölçülü otlar və bəzən salxımlar şəklində çiçəkli bitkilər görünür. Fiqurlar zərif, incə və hündürdür. Bu rəsmlərlə 1653 nüsxəsinin 3-cü qrup rəsmləri gümanki eyni sənətkar tərəfindən çəkilmişdir. Miniatürlər 1426-1430-cu illərə aiddir.
Bu qrupa daxil olan rəsmlər 1-ci qrupun rəsmlərinə bənzəyir. Çərçivə xəttindən başlayaraq geyimlərdə qırmızı, mavi, yaşıl, bənövşəyi, firuzəyi, sarı rəngin tünddən açığa doğru tonlarından istifadə olunmuşdur. Papa və İmperator rəsmlərində yer rəngsizdir və təbiət elementlərinə rast gəlinmir. Bu qrupun miniatürləri də 1426-1430-cu illərə aiddir.
Fiqurların yuvarlaq üzləri, qabarıq yanaqları və yastı burunları var. Monarx fiquru huniyə bənzər baş geyimindədir və onun geyimi çox incəliklə təsvir edilmişdir. Bəzi rəsmlərdə üzlər açıq boz rəngə boyanmışdır. Sultanın ətrafında olanlar, ehtimal ki, hərbi sinifdən olanlar qulaq səviyyəsində üçbucaqlı çıxıntılı baş örtüyü taxırlar. Çöldə, yarpaqları və çiçəkli salxımlarda seyrək bitkilər var. Bu qrupa daxil olan rəsmlər XV əsrin əvvəllərində Şirazda çəkilməyə başlamış daha sonra 1425-ci ildə isə Heratda tamamlanmışdır.
"Folios from the Jami' al-tavarikh". Timeline of Art History. Metropolitan Museum of Art. May 26, 2009 tarixində . İstifadə tarixi: January 15, 2012. Today only two early-fourteenth-century Persian copies of the Compendium and part of one Arabic copy survive. (#redundant_parameters); (#redundant_parameters); (#redundant_parameters)
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər)). Bakı: Elm nəşriyyat. Nailə Vəlixanlı. 2007. səh. 592.
Melville, Charles. JĀMEʿ AL-TAWĀRIḴ // Encyclopædia Iranica. Columbia University. İstifadə tarixi: 2 February 2012.
Blair, Sheila. A compendium of chronicles: Rashid al-Din's illustrated history of the world. Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press. 1995. ISBN .
Petruşevski, İ.P. "Rash𝑖̅d al-d𝑖̅n's Conception of State". Central Asiatic Journal. No. 1\3. səh. 148-162.
Toqan, Z.V. "The composition of the History of the Mongols by Rashīd al-Dīn". Central Asiatic Journal. No. 7. səh. 60-72.
Karl Jahn. Cihan Tarihçisi Olarak Reşidüddin,. 3. İstanbul: İslam Tetkikleri Dergisi. 2012.
Herbert Franke. Some Sinological Remarks Ra𝑠̌𝑖̅d ad-D𝑖̅n’s History of China. IV. Oriens. 1951. 21–26.
Ramazan Şeşen. Câmiʿu’t-tevârîḫ. VII. TDV İslâm Ansiklopedisi. 132–134.
M.Şemseddin Günaltay. Türk tarihinin ana kaynaklarından Camiüttevarih ve Fazlullah Reşiduddin. 1937. 165–179. * Zeki Velidi Togan. Reşiduddin-i Tabib. İA. 705–712.
Boyle,John Andrew. Juvaynî and Râshîd al-din as Sources on the History of the Mongols. London: Oxford University Press. 1962. 133–137.
Turgay Şafak. "Letâyifü’l-hakāyik". İslam Araşdırmaları Dergisi. 2019. 166–172.
Gamze Akbaş. REŞÎDÜDDÎN FAZLULLAH-I HEMEDÂNÎ’NİN CÂMİ’U’T-TEVÂRÎH ADLI ESERİNİN SELÇUKLU TARİHİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ. İstanbul: İSTANBUL ÜNİVERİSTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ. 2017.
Karl Jahn. “The Still Missing Works of Rash𝑖̅d al-D𝑖̅n”,Central. Central Asiatic Journal. 1964. səh. 113-122.
MERYEM YAŞAR. REŞÎDU’D-DÎN FAZLULLÂH’IN CÂMİ‘U’TTEVÂRÎH İSİMLİ ESERİNİN HÂREZMŞÂHLAR KISMININ TERCÜME VE DEĞERLENDİRİLMESİ. İstanbul: İSTANBUL ÜNiVERSİTESİ SOSYAL BİLiMLER ENSTİTÜSÜ. 2018.
Güner İnal. Some miniatures of the Jāmiʻ al-Tavārīkh in Istanbul, Topkapi Museum, Hazine Library no. 1654. 5. İstanbul: Ars Orientalis. 1963.
Cemi et Tevarix مجموعه تاريخ جامع التواريخ menasi Tarix toplusu Fezlullah Resideddinin meshur tarixi eseri Elxaniler dovrunde yazilmis edebi ve tarixi eserler toplusuCemi et Tevarixمجموعه تاريخ جامع التواريخCemi et Tevarix eserinden illustrasiyaJanr tarixiMuellif Fezlullah ResideddinOrijinal dili erebYazilma ili XIII XIV esrlerNesr ili XIV esrTercume fars Azerbaycan turk ingilis alman ve bir cox dillere Vikianbarda elaqeli mediafayllar Fezlullah Resideddin terefinden yazilmis Cemi et Tevarix ehate dairesinin genisliyine gore ilk dunya tarixi eseri hesab olunur Eser turk ve monqol tarixi haqqinda o dovrde fars dilinde yazilan en ehemiyyetli qaynaqlardan biridir Resideddin bu eseri Qazan xanin emri ile erseye getirmeye baslamisdir Qazan xan ondan turk ve monqollarin tarixi yazmagi xahis etmisdi Eser Islam tarixi ile yanasi monqol Avropa Cin ve Hindistan tarixlerini de ehate eden genis bir mecmue halindadir Cemi et Tevarixin ilk hissesinde turk ve monqol boylari barede verilen melumatlara turk monqol ve qedim Cin qaynaqlarinda da rast gelinmemisdir Bu baximdan Cemi et Tevarix xususi ehemiyyete malikdir Orginalinin bezi hisseleri fars dilinde bezileri ise monqol dilinde yazilaraq sonradan erebceye tercume edilen bu eserin 2 ayri versiyasi movcuddur 1306 1307 ci illlerde tamamlanan ilk versiya 3 cildden 1310 cu ilde tamamlanan diger versiya ise 4 cildden ibaretdir Eserin bilinen en qedim nusxesi ereb dilindedir Onun yarisi gunumuze qeder gelib catmamisdir Lakin bu nusxenin 59 vereqden ibaret 2 ci cildi hal hazirda Xelili Incesenet Kolleksiyasinda saxlanilir Bir diger 151 vereqden ibaret eyni cildli basqa bir nusxe ise Edinburq Universiteti Kitabxanasindadir Istanbuldaki Topqapi Sarayi Kitabxanasinda birinci nesil elyazmalardan iki farsca nusxe gunumuze qeder gelib catmisdir Erken illustrasiyali bu nusxeler Elxani senetinin sag qalmis en muhum numunelerinden biri hesab olunur ve fars miniaturunun erken numunelerinin gunumuze qeder gelib catmis en boyuk toplusudur MuellifEsas meqale Fezlullah ResideddinMonqol esgeleri 1305 Cemi et Tevarix Fezlullah Residedin Hemedani 1247 ya da 1250 ci ilde Hemedan seherinde yehudi bir hekim ailesinde dunyaya gelmisdir Esl pesesi eczaci ve hekim olan Resideddinin tibb sahesindeki bilikleri onu Abaqa xanin dovrunde Elxani sarayina daxil olmasina ve Keyxatu xanin yemeklerinden mesul oldugu bir vezifeye getirib cixardi 30 yasinda Islami qebul eden alim 1304 cu ilde Qazan xanin veziri olaraq siyasi ehemiyyet qazanir Resideddin Qazan xanin hekimi ve meslehetcisi olmaqla yanasi hem de onun her movzuda danisa bileceyi en yaxin dostu idi Resideddin ve oglu Ibrahim birlikde xanin yemeyine onun hazirlanmasina ve teqdimatina nezaret edirdiler O 1316 ci ile qeder vezifesini qorumus uc ardicil padsaha vezirlik etmis lakin bu uc xandan ikincisi Olcaytunu zeherlemekde muhakime olunaraq 13 iyul 1318 ci ilde edam edilmisdir Fezlullah Resideddin monqol basqin ve dagintilarindan sonra Elxaniler dovletinde sabit sosial ve iqtisadi sistemin qurulmasina cavabdeh idi O hem de muhum senet ve memarliq himayedari idi Resideddin Misir ve Suriya Cinden alim ve telebeleri celb eden o cumleden bir cox eserlerini nesr etdirdiyi Reb i Residi kompleksinin qurucusudur O hem de mehsuldar muellif idi Alimin eserlerinin bir necesi gunumuze qeder gelib catmisdir Fezlullah Resideddin terefinden yazilmis Cemi et Tevarix ehate dairesinin genisliyine gore ilk dunya tarixi sayilir O hemcinin elmin muxtelif sahelerinden behs eden 24 cildlik El ehya vel esar adli ensiklopedik eserin muellifidir Alimin Er risalet es Sultaniyye Letaif el heqaiq Tovzihat Beyan ul heqaiq kimi basqa meshur eserleri var Tensuqname eseri Rebi Residide Resideddinin gosterisi ile Cin dilinden Ereb diline tercume etdirilmisdi Eserin mezmun ve cildleriI Cild Tarix i Mubarek i Qazan Avstriyali tarixci Karl Yahn Cami et Tevarixin ilk cildi haqqinda yazirdi Resideddinin Cami et Tevarix adi ile taninan tarixi eserler toplusu 1306 7 ci ilde oz tesnifatina gore dord cilde bolunur Qazani tarixi dunya tarixi geoloji eser ve cografi xulasedir Menbelere gore 1300 1 ci ilde Qazan xan ona turk ve monqol icmasinin yeni Cingiz xanin ve ondan sonra gelenlerin tarixini yazmagi tapsirir 1304 cu ilde Qazan xanin vefati zamani bu hisse hele tamamlanmamisdi Lakin onun qardasi ve varisi Olcaytu zamaninda eser tamamlandi Ilk cild Qazan xanin xatiresine hormet elameti olaraq Tarix i Mubarek i Qazani adlandirildi Subhesiz ki birinci cild turk ve monqol tarixini medeniyyetini ve dilini arasdiran tedqiqatci ucun boyuk ehemiyyet kesb edir Bunun neticesidir ki bu hissenin butun metni ve tercumesi bu gunumuzde de nesr olunub Eser tamamlanmadan Qazan xanin vefat etdiyine gore 1304 muellif eseri onun varisi Olcaytuya hesr etmeyi dusunur lakin Olcaytu xan bunu qebul etmir ve ondan eseri Qazan xana hesr etmeyi ve ozu ucun ayri bir umumi tarix yazmasini xahis edir Buna gore de birinci cild Tarix i Qazan ve ya Tarix i mubarek i Qazan adlanir Bu cildin birinci hissesinde turk ve monqol tayfalari onlarin muxtelif qollari ve secereleri Qazan xanin nesli Arqun xanin 1284 1291 taxta cixmasi Qazan xanin arvadlari ve usaqlari haqqinda melumat verilir Ikinci hisse Cingiz xandan Qazan xan dovrune qeder Monqolustan tarixinden ibaretdir Resideddin I cildi yazarken movcud menbelerden Xubilay xan 1260 1294 ve oglu Mengu Teymurun 1294 1307 dovrundeki resmi yazismalardan Serqi Asiyadan gelen tacir ve sefirlerle goruslerden de yararlanmisdir Monqol tarixinin baslangici ve Cinle bagli yazilarinda elece de Xubilayin yuruslerini tesvir ederken o boyuk xan Ogedeyin numayendesi Bolad Cinq sanqin verdiyi melumatlara esaslanmis bilavasite monqol ve Cin menbelerinden behrelenmisdir Bu menbeler topoqrafik ve xronoloji melumatlarina esaslanmaqla yanasi bir cox folklor elementlerini ozunde ehtiva edirdi Bundan basqa birinci cildin yazilmasinda Elxanilerin xezinede gizletdikleri ve herkesin istifadesine icaze vermedikleri Altin defter adli kitabdan yararlanilmisdir Monqollar terefinden muqeddes hesab edilen bu kitabin Bolad Cing sanq terefinden sifahi sekilde Resideddine oturulmesi fakti da bize melumdur Bedr doyusu 1653 nusxesi II Cild Resideddin 2 ci cildi yazib bitirdikden sonra eserlere Cemi et Tevarix adini vermisdir Olcaytu xanin emri ile yazilan ve umumi tarix mahiyyetini dasiyan II cildin original nusxesinin evveline bu cildin birinci hissesini teskil eden Olcaytu xanin dogumundan 706 ci ile 1306 1307 qeder olan dovr elave edilmisdir 1312 ci ilde tamamlanan bu bolmenin bir nusxesi Meshedde Zeki Velidi Togan terefinden tapilmisdir Ikinci cildin birinci hissesinde hicretin yaranmasindan 700 cu iline miladi 1300 qeder dunyada bas veren hadiselerden danisilir Burada Adem ve Beni Israil peygemberleri Hz Mehemmedin heyati Residi xelifeleri Emeviler ve Abbasilerin 1258 ci ilde suqutuna qederki tarixi izah edilir Bu hisseden sonra dovrun tarixi enenesinden basqa yeni bir usul cercivesinde dord boyuk turk dovleti onlarin qurulmasi ve fealiyyetlerinden behs edilir Bu dovletler Qezneviler Selcuqlar Oguzlar ve Xarezmsahlardi Resideddinin bu eseri ilk sistemli turk tarixi ve turk tarixsunasliginin baslangici kimi qebul edile biler Eserin bu hissesi turk monqol tarixi medeniyyeti ve dili baximindan ehemiyyetli bir menbedir Turklerin milli dastani kimi taninan ve qebul edilen Oguz Xaqan hekayesi bu eserde nezm ve nesrle yazilmis ve bu yolla Oguznamelerin ilk qaynagini Cemi et Tevarixe daxil etmisdir Bu qisim serti olaraq Resideddin Oguznamesi kimi taninir Farscaya cevrilme sayilan bu Oguzname de yuzden artiq turk menseli soz ve yer adlari islenmisdir Resideddin Oguznamesi nde ele parcalar var ki oldugu kimi Dede Qorqud kitabindan goturulmusdur Cemi et Tevarixin 2 ci cildinde Selcuqlularin tarixinden behs eden hisse tarixin ehemiyyetini gosteren bir on sozle baslayir Alim burada movzulari izah ederken subut vasitesile ifadeye muraciet etmisdir Burada yazilir Allahin secdiyi varliqlar melekler peygemberler ve hokmdarlardir Onlarin her birinin vezifesi var Peygemberlerin vezifesi Yaradanla Onun bendeleri arasinda vasitecilik etmek dogru yolu gostermek halalla harami ayird etmekdir Hokmdarlarin vezifesi xalqin cobani olmaq onlari her cur felaket ve belalardan qorumaqdir Bundan elave bu uc qrupda olmasi lazim olan ferqli xususiyyetler var Hokmdarlardan hikmet ve siyasete malik olan ve elm sahibi olanlar cahillerden daha yuksek seviyyededirler ve bununla da peygemberlerin seviyyesine yaxinlasmisdirlar Neticede muqeddimede hokmdarlar sade bir mulahize ile peygemberlik derecesine yukseldilmisler Resideddin eserinde Selcuqlu hissesini yazarken istifade etdiyi menbeler haqqinda melumat vermir Cemi et Tevarixin Selcuqlar bolmesinde Nisapurinin Selcuqname si ile Revendinin Rahatus sudur ve Ayetus surur u tedqiq edildikde aralarinda cox da ferq olmadigi gorulur Eserin ikinci hissesinin yazilmasinda mezmun baximindan o zamana qederki tarixsunasliq enenesine xas olmayan boyuk bir yenilik edilmisdi Resideddin oz eserine Islam tarixinde evveller toxunulmayan movzulari daxil etmisdi Eserin bu hissesinde Cin Avropa yehudi ve Hindistan tarixlerine yer verilmisdir Belelikle xanedanlardan basqa medeniyyetler tarixcilerin movzusuna cevrilmis ve muselman tarixcileri arasinda ilk defe bir tarixci Qisas i Enbiya istisna olmaqla Islamdan evvelki medeniyyetlerden melumatlar vermisdir Resideddin bununla Islam tarixsunasligi enenesinde boyuk deyisiklik getirmisdir Subhesiz ki hele Elxani tarixsunasligi formalasmamisdan evvel de muselman tarixcileri Hindistan ve Cin haqqinda melumatlar catdirmislar Amma hec bir muselman tarixcisi bu xalqlarin medeniyyeti ve tarixi ile xususi olaraq maraqlanmamisdir Bu menada qerb ve serq medeniyyetlerinde Resideddine qeder umumi bir tarix anlayisi yox idi Umumi tarixsunasliq Resideddin ile baslayan yeni bir tarixi anlayisdir Resideddinin Hindistan tarixi eseri yeterince tedqiq edilmediyinden o El Biruninin Hindistanla bagli meshur eserinin nusxesi kimi qiymetlendirilir Lakin Karl Yahn bu eserle bagli apardigi arasdirmalar neticesinde mueyyen edib ki muellif eseri yaradarken muxtelif qaynaqlardan behrelenib Resideddin Cuzcaniden sitat getirdiyi bezi yerlerde oradaki melumatlari oldugu kimi catdirmis bezi yerlere ise elaveler etmisdir Bu elavelerin menbeyi alim revayetci Kelamasar Behsidir Heyat hekayesi melum olmayan bu sexsin Qazan xan muselman olduqdan sonra buarada qalan buddist rahiblerden biri oldugu ve Kesmirden geldiyi bizlere melumdur Eserde Franklar basligi ile teqdim olunan Avropa tarixi oz xususiyyetlerine ve ehtiva etdiyi melumatlara gore xususi yer tutur Resideddin eserini yazmaq ucun o dovrun Avropasinin muhum metnlerini toplamisdi O ilk evvel XIII esrin ikinci yarisinda yeni Martin Von Troppau o 1278 terefinden yazilmis Dunya Tarixi nden istifade etmisdir Bu eser dovrun diger tarixcileri olan Leo da Orvita ve Bernerdo Qoidonusun eserlerinden daha zeifdir Buna baxmayaraq Martinin bu eseri orta esrler dunyasinda muhum yer tuturdu Eserin bu qeder meshur olmasinin sebebi onun ictimaiyyetin anlaya bileceyi uslubda yazilmasi ve orta esrlerin butun efsanelerini ozunde ehtiva etmesidir Bu sebebden Martin salnamesi demek olar ki butun Avropa dillerine tercume edilmis ve Islam tarixsunasligina da daxil olmusdur Resideddin eserinin hec bir yerinde Von Troppau salnamesinden istifade etdiyini qeyd etmir Biz bu barede meshur avstriyali tarixci Karl Yahnin arasdirmalarindan oyrenirik Islam dunyasinda Avropa tarixinden behs eden bu eser bezi muasir hadiseleri elece de qedim ereb enenelerini ozunde eks etdiren cografi siyasi muqeddime ile baslayir Sonra eserin esas hissesini teskil eden Papaliq ve Imperatorlarin tarixi gelir Resideddin Martinin salnamesinden istifade ederek Peterden I Alberte qeder 1298 1303 cu illeri umumilesdirdi O en muhum hadiseleri vermekle yanasi cox sistemli sekilde dini ve siyasi selahiyyetleri onlarin xronoloji cedvellerini de vermisdir III Cild Bezi menbelerde Resideddinin cografiyaya dair el mesalik vel memalik uslubunda musteqil bir eserinin oldugu qeyd edilse de bir diger menbelere gore bu eser Cemi et Tevarixin III cildidir Suverul eḳalim adlanan bu cildde Monqol Imperatorlugunun yol sistemi yollardaki mesafe daslari ve poct yerleri haqqinda melumatlar var Bu cildin hec bir nusxesi gunumuze gelib catmamisdir IV Cild Esl adi Suab i Pencgane olan IV cildde ereb turk yehudi frank cin kimi dovlet idareciliyinde soz sahibi olan bes boyuk sulalenin turk ve monqol xanlarinin aile uzvlerinin yuksek rutbeli memurlarin ve ordunun seceresinden behs edilir Bu cild de 1927 ci ilde Topqapi Saray Muzeyi Kitabxanasinda III Ehmed nr 2937 Zeki Velidi Togan terefinden askar edilmisdir Bu cildin bir hissesi Mecmua i Residiyye adli eserde yer alir Eserin diliResideddin Cemi et Tevarix eserinin edebi baximindan diqqet ceken meqami onun sade dilde ve ferqli nesrle yazilmasidir Metnin oz daxilinde ritm var ve bu ritm seirde istifade olunan qafiyeye benzeyir Umumiyyetle her feslin birinci abzasinda ritorika isledilmisdir Eserin girisinde istifade olunan dil son derece selis ve sadedir Onun Tarix i Cahanqosa dan sitat getirdiyi yerlerde daha agir dilden istifade olunmusdur Bu cetin hisselere metnde cox rast gelinmir Metnde istifade edilen sade dil insanda bele tesurrat yaradir ki eser daha cox xalqa xitab edir Cahaqosaya nezeren daha az erebce monqolca ve turkce kelimeden istifade olunmusdur Metnde esasen Ereb ve Fars dillerinde beytler var Eserde hokmdarlara terif ve dualara yer verilmisdir Bununla bele Cemi et Tevarix de bezi xronoloji xetalar da vardir Hadiseler ucun verilen gun adlari bezi yerlerde yanlisdir Bezen hetta ziddiyyet teskil edir Lakin bu veziyyet yalniz sozu geden esere aid deyil Orta esrlerde yazilmis tarixi menbelerin ekseriyyetinde rast gelinen xetalardir Muellif eserini zaman zaman edebi sitatlarla bezemeye calismis bezen Sahname ye istinadlar etmis bezi edebi dastanlara muraciet etmisdir O hetta bezi qosmalarin Sahnameden goturulduyunu de qeyd etmisdir Metnde aye ve hedislerde ereb ve fars serleri var Bezi ayelerde kicik deyisiklikler edilib Onun eserleri ucun sade dil secmesinin sebeblerinden biri de monqol hokmdarlarinin fars ve ya erebce ifadeleri anlamaqda cetinlik cekmesi idi Ikinci sebeb ise muellifin bu eseri ictimaiyyete teqdim etmesidir Yeni xalqin diline yaxin bir dilden istifade etmekdir Resideddinin yazdigi eserler orta erslerde nesre ferqli bir uslub getirmisdir Cemi et Tevarixin nusxeleriFarsca nusxeler Xezine 1653 Cemi et Tevarixin miniaturlu iki nusxesi Topqapi Sarayi Kitabxanasinin Xezinedarliq bolmesinde qorunur Bu nusxelerden birincisi 1653 nomrede qeydiyyatdadir ve fars dilinde yazilmisdir 820 ci ilde 1417 Teymuri hokmdari Sahrux 1405 1447 Hafiz Ebruya dunya tarixine dair en muhum salnameleri bir kitabda toplamagi tapsirmisdi Hafiz Ebru Teberinin Tarixi nin farsca variantini Cemi et Tevarixin boyuk bir qismini ve Nizameddin Saminin Zefernamesi ni mecmue halinda toplanmisdir Hafiz Ebru 1427 ci ilde Sahruxun emri ile Islamdan evvelki dovru ehate eden Mecmuetut tevarix eserini yazmaga baslamisdir O isini davam etdirerken sultan Hafiz Ebrudan Resideddin eserinin catismayan hisselerini tamamlamagi xahis etdi Hafiz hokmdardan tesdiq alaraq oz eserinden bezi hisseleri Cemi et Tevarixe elave etdi Belelikle Resideddin sagliginda yazdigi fesiller ve Hafiz Ebrunun oz eserinden etdiyi elavelerle yeni bir eser ortaya cixdi Resideddin dovrunden qalan bolmelerin movzular Hz Mehemmed dovru Xelifeler Qezneviler Selcuqlar Xaremzsahlar Ismaililer ve Turk tarixine aid bezi hisseler idi Fars elyazmasi Elyazmanin xarici qirmizi rengli deri ile ortulmusdur Sehifelerinin olcusu 55 6x38 smdir Uzqabiginda II Ebdulhemidin monoqrami var Monoqramin uzerinde ise aypara ve ulduz titullari yerlesir Monoqramin alt qisminde ise yerlesdiyi kitabxananin adi Zulveceyni i Kitabxane i Humayun yazisi gorunur Bu yazi kitabin Topqapi Sarayinda olmasinin subutudur Cildin uzqabiginin kunclerinde bitki menseli ornamentler cekilmis butun yazilar ve bezekler qeliblenmis ve sonra qizilla boyanmisdir Kitabda metnle vassal kagiz arasinda aciq tund qirmizi narinci qara aciq yasil qizili ve ag renglerde cedvel cekilmisdir Kitabin b sehifelerinde metn sahelerinin asagi sol kuncunde novbeti sehifenin ilk sozleri yazilir Kitabin sehifelerinin bir birini izlemesine imkan veren reddade ve ya musir adlanan bu tecrube cox kohnedir ve umumiyyetle ilk sozler sehife kenarinin sol altindaki b sehifesindedir Xezine 1654 Bu nusxede beseriyyetin yaradilmasi ilk peygemberler Islamdan evvelki dovr Mehemmed peygember ve xelifeler Qezneviler Selcuqlar Xarezmsahlar Oguzlar Cinliler Israil ogullari Frenk Frank ve Hindistan tarixleri daxildir Demek olar ki butun fesiller 14 cu esrin evvellerinde Resideddin dovrunde yazilmisdir Olculeri 58 x 39 sm Eserin qabigi 1653 kimi tertib edilib Buna baxmayaraq 1653 den ferqli olaraq elyazmanin arxa uz qabigindaki iki ucbucaq bezek arasinda eserin adina isare eden ifade farsca Farsi el ibare tarix i cevami kimi yazilmisdir ve altinda 35 eserin nomresi qeyd edilmisdir Nusxenin gunumuze gelib catmis hali 350 vereqden ibaretdir Amma elyazmanin kitabesinde onun 375 vereqden ibaret oldugu yazilmisdir Burdan bele anlasilir ki eserin 25 vereqi itgindir Aciq benovseyi narinci qara aciq yasil qizili ve ag rengli metnin olculeri 36 2 x 25 4 sm dir Bos sehifeler de daxil olmaqla butun sehifelerde cedveller var Metn krem rengli kagiz uzerinde nesx xetti ile 31 setirden ibaretdir Nesx xetti bezi sehiflerde ferqli sekildedir Bu yazinin muxtelif sexsler terefinden yazildigini gosterir Qirmizi murekkebli basliqlarin bezilerinin XV esrde yazildigi guman edilir Erebce nusxeler Edinburq nusxesinden miniatur Cemi et Tevarixin gunumuze qeder gelib catmis en qedim nusxeleri erebcedir Nusxeler 1300 cu illerin evvelerine aiddir Eslinde bezi alimlere gore 2 ayri nusxe oldugu qeyd edilse de her iki nusxe 2 ci cildin hisseleridir Edinburq nusxesi 151 Xelili nusxesi ise 59 vereqden ibaretdir Edinburq nusxesi Cemi et Tevarixin erebce nusxelerinden biri Teymuriler vasitesile Mogol sarayina kecmisdi Hindistanda oldugu muddetde iki hisseye ayrilan nusxenin bir hissesi ingilis alim Con Beylin eline kecmisdi Daha sonra Bleyl Hindistandan topladigi butun qiymetli elyazmalari ozu ile Edinburq Universitetinin Kitabxanasina getirmisdir Bu elyazmanin sehife olucusu 41 5x34 2 sm her sehifede yazi yazilan hisse ise 37x25 sm olcusundedir Her sehifede 35 setr var ve bunlar Nesx xetti ile yazilmisdir Elyazmanin bezi vereqleri yoxdur Bunlar 1 2 70 170 ve sonluqdur Metn dord hisseden ibaretdir Fars ve Islamdan evvelki Erebistan tarixi Peygember ve xelifelerin hekayesi Qezneviler Selcuqlar Atabeyler ve Xarezm sultanlarinin tarixi Elyazmani 70 eded duzbucaqli miniatur bezeyir ki bu da Tebrizin hazirlandigi dovrdeki kosmopolit tebietini eks etdirir Ticaret yollarinin kesisdiyi bu ticaret seherinde cinli xristian buddist ve basqa dinlere mensub bir cox ressam yasayirdi Xelili kolleksiyasindaki nusxeden miniaturaXelili Kolleksiyasi nusxesinden bir sehife Xelili kolleksiyasi nusxesi Cemi et Tevarixin diger hissesi Con Staples Herriot terefinden askar edilerek Ingiltereye getirilmisdi Daha sonra Tomas Qordonun sexsi kolleksiyasina kocurulen bu elyazma Qordon terefinden 1834 cu ilde Kral Asiya Cemiyyetine hediyye edilmisdir Evveller Kral Asiya Cemiyyeti terefinden qorunan bu ikinci eser 1990 ci ilden Xelili Kolleksiyasindadir Bundan elave Xelili ve Edinburq nusxeleri Tebriz yaxinliginda Resideddin terefinden esasi qoyulmus Reb i Residide yazildigi ucun muhum ehemiyyete malikdirler Xelili Islam Inceseneti Kolleksiyasinda MSS727 nomrede qeydiyyatda olan bu elyazma 35 illustrasiya da daxil olmaqla umumilikde 59 vereqdir Her sehifenin olcusu 43 5x30 smdir S Bleyrin tedqiqatlarina esasen nusxeler bolundukden sonra 2 hisse itmisdir Bunlar peygemberin heyatindan behs eden 35 vereqlik bolme ile Xarezmsahlarin sonu ve Cine aid melumatlari ehtiva eden 30 vereqlik bolmelerdir Metn Islam tarixi Cin tarixinin son dovrlerini Hindistan ve yehudilerin tarixinden bir hisseni ehate edir Vereqler 1314 cu ile aiddir ve Resideddinin sexsen ozunun nezareti ile Reb i Residide hazirlanmisdir Diger nusxeler 1430 cu ile aid bir diger nusxe Tebrizde hazirlanmisdir ve gunumuzde Paris Milli Kitabxanasinda saxlanilir Bu nusxede 113 miniatur var XIV aid basqa bir nusxe Nyu Yorkda H Kevorkian kolleksiyasindadir Ernst Kunhel Paris ve Nyu York elyazmalarindaki teeccublu oxsarliga diqqet cekmisdir Teymuriler dovrunde Resideddinin olumunden bir esr sonra kopyalanan elyazmalardan biri de Turkustanda tesbit edilmisdir Zeki Velidi Toganin verdiyi melumata esasen bu nusxe hal hazirda Semerqend Xalq Kitabxanasinda saxlanilir Basil Qrey 1947 ci ilde Kelkutteye sefer ederken Benqal Asiya Cemiyyetinin qiymetlendirme ucun onlara bezi tarixi eserler gosterdiyini qeyd edir Qrey bu elyazmalar arasinda Resideddin Cemi et Tevarixinin natamam farsca nusxesinin oldugunu yazir Elyazmanin yuxarida adi cekilen qurumda saxlandigini qeyd eden Qrey nusxenin 1890 D 31 nomreli yerde qeydiyyatda oldugunu soyleyir Eserde 21 miniatur var Miniaturlerin tarixi Qrey terefinden 1430 cu ilden sonrasi olaraq gosterilmisdir Bununla bele Barbara Brend arasdirmalarindan birinde miniatur uslubunu nezer salaraq bu nusxenin Mogol hokmdarlari Nesireddin Humayun ve ya Celaleddin Ekbersahin adina hazirlanmis ola bileceyi fikrini ireli surmusdur Yael Rays bir meqalesinde yazir ki basqa bir Cemi et Tevarix nusxesi Raypurda tapilmisdir Bu nusxe hal hazirda Raypur Raza kitabxanasinda P 1820 Nomrede qeydiyyatdadir Elyazmada monqol tarixine aid bezi bolumler vardir Tercume ve nesrleriEdvard G Brovn nin 1908 ci ilde nesr etdiyi meqalesinde qeyd etdiyi kimi Monqolustan tarixini ehtiva eden birinci cild diqqeti celb etdiyi ucun ilk Cemi et Tevarixin tercumeleri bu bolme ile baslamisdir Buna esaslanaraq ilk defe E M Quatremere eserin birinci cildinin birinci hissesini Cingiz xanin hakimiyyetinin sonuna qeder olan monqollarla bagli hisseni fransizca tercumesi ile birlikde Histoire Mongols de la Perse basligi altinda 1836 cu ilde Parisde nesr etdirmisdir Bu tercume Seyid Celaleddin Tehrani terefinden 1313 cu ilde Tehranda nesr edilmisdir Eserin girisi ile birlikde turk ve monqol tayfalarini Cingiz xan dovru de bura daxildir ehtiva eden bolmeler rus alimlerinden Ilya Nikolayevic Brez terefinden rus diline tercume edilmis ve Sankt Peterburqda nesr edilmisdir G J E Blose 1911 ci ilde Londonda Ogedey ile Teymur xan arasindaki dovru ehate eden Cemi et Tevarixin birinci cildinin ikinci hissesini qeyd ve izahatlarla birlikde nesr etdirdi Blosenin hazirladigi metn Tehranda yeniden nesr edilmisdir 1313 hicri Esas qaynaqlarla isleyen Blose hemcinin Cemi et Tevarix ve Monqol tarixi menbeleri haqqinda Introduction a l Histoire des Mongols de Rachideddin adli kitabini da qeleme almisdir Cemi et Tevarix eserinden miniatur 1596 ci il David kolleksiyasi Cemi et Tevarixin Cingiz xan dovru ve sonrasina aid bezi hisseleri 1952 ci ilde O I Smirnova terefinden rus diline Hulaku ve Keyxatu xana qeder olan hisseler Mehemmed Sadiq Neset ve Fuad Abdulmuti es Seyyad terefinden ereb diline tercume edilmisdir Eserin Ogedeyden Teymur xaqana qeder olan hissesini Con Endryu Boyl ingilis diline Cingiz xanin xelefleri basligi ile tercume etmisdir Vilir Takston Cemi et Tevarixin monqollar haqqinda butun feslinin ingilis diline tercumesini Cami u t Tawarikh Chronicles Compendium A History of Mongols adi ile uc cildde nesr etdirmisdir Ebdulkerim Elioglu eserinin alti nusxesini muqayise ederek Elxani hokmdari Hulakuden Qazan xana qeder olan hisseni farsca orginali ve rusca tercumesi ile birlikde 1957 ci ilde Bakida nesr etdirdi Lakin bu nesrde Elxanilere aid bolmeleri nesr edilerken Suleymaniyye kitabxanasindaki ereb nusxesi ve Topqapi Muzey kitabxanasindaki nusxeler nezere alinmamisdir Bu cild tam olaraq 1960 ci ilde Tehranda yayimlanmisdi Cemi et Tevarixin monqollarin tarixine aid olan bolmesi 1934 cu ilde Ismaililer bolmesi ise 1959 cu ilde Tehranda Behmen Kerimi terefinden nesr edilmisdir L A Xetagurov ve A A Romaskevitz 1965 ci ilde Moskvada eserin birinci cildinin ilk fesillerini cap etdirirler 1986 88 ve 1992 94 cu iller arasinda Abaqa xan ve Keyxatu xan arasindaki dovrun bir hissesi A P Martinez terefinden ingilis diline tercume edilmisdir Bu eserin Cin tarixine aid hissesi 2000 ci ilde Tehranda Van Yidan terefinden nesr edilmisdir Daha sonra 2005 ve 2006 ci illerde muvafiq olaraq Ebdulkerim Elioglu L A Xetaqurov ve A A Romaskevitz eserin Hindistan Franklar Papalar ve Cin tarixini ehtiva eden hisselerini nesr etdirdiler 1940 ci ilde Londonda Karl Yahn terefinden Geschichte Gazani Hanin aus dem Tarih i Mubarek i Gazani des Resid al Din Fadlallah b Imad al Daula Abu l Hair adi ile nesr edilmisdir Karl Yahn 1941 ci ilde eserin Abaqa xan Ehmed Tekudar xan Arqun xan ve Keyxatu xan haqqinda hisselerini Vyana da daha sonra ise Ta rih i Mubarek i Gazani des Rasid al Din Fadllah Abi l Hair Geschichte der Ilhane Abaga bis Gaihatu adi ile Haaqada nesr etdirdi Birinci cildin metni ve tercumesi 1946 1960 ci iller arasinda Rusiya Elmler Akademiyasi terefinden dord cildde yayimlanmisdi Eserin Frank tarixine aid hissesini Histoire universelle de Rasid al Din Fadl Allah Abul Khair Histoire des Francs adi ile tercume eden Karl Yahn eyni bolmenin Almanca tercumesini Die Frankengeschichte des Rasid ad Din adi ile nesr etdirdi Cemi et Tevarixin Hindistan tarixine aid hissesi Karl Yahn terefinden Rasid al Dinin History of India Hindistan Tarixi Haaqa 1965 basligi ile ingilis diline tercume edilmisdir O hemcinin Die Indiengeschichte des Rasid ad Din Vyana 1980 basliqli alman tercumesini de cap etdirmisdir Yahn eserin yehudiler haqqinda olan hisseni alman diline Die Geschichte der Kinder Israels des Rasid ad Din Vyana 1973 adi altinda tercume etdi Eserin Oguzlarla bagli hissesini ise Die Geschichte der Oguzen des Rasid ad Din adi ile qeydlerle nesr etdirmis ve burada Topqapi Sarayi nusxesindeki 25 miniaturden de istifade etmisdir Karl Yahn Sinalog Herbert Franke ile birlikde Cin tarixine aid bolmesini Die Chinageschichte des Rasid ad Din adi ile tercume etmis ve bu tercumede Topqapi Sarayi nusxelerinin muvafiq hisselerinden miniaturleri elave etmisdir Mehemmed Teki Danispejuh ve Mehemmed Muderris Zencani Cemi et Tevarixin Fatimiler Nizariler ve Rafiziler bolmelerini Tehranda 1960 ci ilde nesr etdirmisdiler Bundan basqa kitabin Hindistan tarixi ile bagli bolmesine ise Bibliographical Index of the Historians of Muhammedan India adli meqalenin 1 ci cildinde yer verilmisdir Eserin Selcuqlu Qeznevi Frank Papalar oguzlar yehudiler Ismaililer Hindistan ve Cin tarixi ile bagli bolmeleri Mehemmed Rusen terefinden Tehranda cap edilmisdir Eserin Selcuqlu tarixine aid hisseleri ise Erkan Goksu ve Huseyn Ates terefinden turkceye Kenneth Allin Luther terefinden ise ingilis diline tercume edilmisdir Elxaniler bolmesi Ismayil Aka Mehemmed Ersan ve Ehmes Hesempur Xelecani terefinden turk diline tercume edilmis Oguzlar qismi ise Zeki Velidi Togan terefinden tercume ve tehlil edilerek cap etdirilmisdir IllustrasiyalarCemi et tevarixin muxtelif nusxeleri ucun tesvirlerin coxu Reb i Residi kompleksinde cekilmisdir Edinburq nusxesinin miniaturleri sehifede duzbucaqli formada metnin arasina yerlesdirilib Bu nusxede 70 eded minitur var Bezi sehifelerde sekiller sehifenin evvelinde ve sonunda gorunur Miniaturlerde xett uslubunda hazirlanmis fiqurlar diqqeti cekir Fiqurlari ile secilen bu miniaturlerde fiqurlarin hasiyesi tund rengle verilmis rengin tonu iceriye dogru getdikce acilir Sehnelerde dekorativ elementlere yer verilmemisdir Daha aciq tonlardan istifade edilerek cekilen bu sekillerde hadiseler tesvir edilerken fiqurlarin gorunus ve hereketleri on plana cixarilmisdir Bu miniaturlerden bezileri asagidakilardir Hz Yunus ve BaliqHz Mehemmedin movludu Yunus peygember ve Baliq Ibrahim peygember Zemzem quyusu Hz Mehemmed ve Bahira Ilk vehy Kebede Hecer dasi Mekke dovrunde isgence Hebes Krali Hz Mehemmed ve Ebubekr Hz Musa ve Asiye Musa peygember ve FironHz Mehemmedin Bahirayla tanis olmasi Edinburq nusxesi Peygembere aid miniaturlerde onun muqeddesliyinin plana cixaracaq bezi elementlerden istifade edilmisdir Peygembere ilk vehy gelisini tesvir eden miniaturde Peygember daslarin arasinda tesvir edilmisdir Cebrayilin ayaquste elini uzatmis halda tesviri Sen Allahin resulusan cumlesi ile elaqelidir Hz Peygemberin dogusunu tesvir eden miniturun yerlesdiyi sehife qirmizi rengle cercivelenmisdir Duzbucaqli sekildeki tesvirin uzerinde qirmizi xett ile Nebi Aleyhissalatu Vesselamin dogusu cumlesi yazilmisdir Menucohrin yukselisi Elxaniler dovru ucun tipik taxta cixma sehnesi kimi tesvir edilmisdir Miniaturun merkezinde taxt ve taxtda oturan sultan gorunur Sultanin arxasinda iki gozetcinin qarsisinda ayaqalti qarsisinda ise qend qabi kimi bir esya dayanir Sag terefde stullarda oturmus iki nefer bir biri ile sohbet edir Saqqali fiqurlar dovrun filosoflaridir Onlarin arxasinda daha iki muhafizeci var Sol terefde dovrun veziri Rustem gorunur O bigli saqqali ve xez ile tesvir edilmisdir Onun solunda ve etrafinda iki muhafizeci var Bu detal sultanin yaxsi muhafize edildiyinin gostericisidir Miniaturde tund qirislar ve yuxari hissedeki asma lentler bu yerin cadir olmasi ehtimalindan xeber verir Resmde taxt vurgulansa da buradaki movzular bir birinden ferqlidir Beleki taxt ve goztciler iqtidarin simvoludur Sagda eylesen filosoflar ise biliye verilen deyeri gosterir Muhafizecilerin geyimi cin tesirlerini gosterse de uz qurulusu uygur uz tipindedir Nisapurun Qazan xan terefinden isgali 1294 Qezvinli Mahmudun doyuslerinden biri Kompozisyanin merkezinde fil ve onun uzerinde hokmdar tesvir edilmisdir Esgerlerin duzulusu ve doyus sehnesinin canlandirilma sekili diqqet cekir Asagida tustuye toz qatmaq alov qivilcimlari kimi muharibe zorakiligini simvolik sekilde tesvir eden muhum motivler gorunur Miniatur nazik zolaqla cercivelenmisdir Dehli sultani Hilcinin emisi Firuzsahi oldurtmesi Kompozisya 2 hisseden ibaretdir Birinci hissede Sultan ve gozetciler gucun simvolu kimi qarsimiza cixir Onun yanindaki 3 nefer sexs Firuzsahin edamini izleyir Ikinci hissede ise Firuzsah cellad ve gozetci tesvir edilmisdir Firuzsah elleri arxasina baglanaraq olumu gozleyen sekilde onun arxasinda ise celladin qilincini qaldiraraq gorunur Sultanin bir elinin ureyinde bir elinin ise goyde tesvir edilmesi verdiyi qerardan pesman olmasini gosterir Onun meyuslugu uz ifadesinden de hiss edilir Miniturde diger miniturlerde oldugu kimi dekorativ elementler nezere carpmir Insansiz menzere tesviri Elyazmada bir cox menzere tesvirine yer verilmisdir Menzereler Cin menzere uslubunda cekilmisdir Xezine 1653 ve 1654 nusxelerinin miniaturleri Xezine 1653 nusxesinde 143 tesvir vardir Cekildiyi eraziye ve zamana gore bu illustrasiyalari 4 qrupa bolmek olar Bu qrupun resmlerini ceken ressamlarin bezileri nazik qirmizi cerciveli dar resm sahesine nisbeten cox boyuk insan ve heyvan fiqurlarini tesvir edibler Resmlerin ekseriyyetinin xaricden genis qizili cerciveye daxil edildiyi bezi resmlerde bu cercivenin fiqurlarin ayaqlarinin ustunden kecdiyi gorunur Bezi resmlerde qirmizi cercive ile onun xaricindeki genis qizili cercive arasinda dar bosluq var Insan geyimleri benovseyi mavi yasil tund qirmizi ve qehveyi renglerde tesvir edilmisdir Taxt ve tabut kimi esyalar ise iri naxislar ve xetai ciceklerle bezedilmis haldadir Bu qrupa daxil olan resmler guman edilir ki 1314 ci illerde Reb i Residide cekilmisdir 367b 372b sehifeleri arasindaki resmlerdir Bu qrupa daxil olan resmlerdeki sexslerin uzleri ya qesden ya da pis seraitlerde qaldigina gore korlanmisdir Bu qrupda boyalar tonlama olmadan duz sekilde tetbiq edilmisdir Colde mavi sema cilpaq daglar ve yarpaqli cicekli bitkilerin salximlari var Fiqurlar medeni kimliyini gosteren bas geyimleri taxirlar Bezi resmlerde dosemede konturu duyunlu kvadratlarla bezedilmis xalca tesvir edilib 3 cu qrupa daxil olan miniaturler guman ki 1426 1430 cu iller arasinda cekilmisdirler Bu qrupdaki resmlerin coxu Cin tarixi bolmesindedir Hasiye xettinden baslayaraq tundden aciga dogru olan geyimlerde qirmizi mavi yasil benovseyi firuzeyi ve sari tonlarindan istifade olunub Cin modasini eks etdiren geyimler ortuyu vurgulamaq ucun daha bol ve genisdir Ince hundur zerif fiqurlarda papaqlar ayaqqabilar saclar qaradir Bu qrupu tesvirleri 1426 30 cu iller arasinda Heratda Elxaniler dovrune aid resmlerden ilhamlanaraq ve ya onlarin suretleri cixarilaraq hazirlanmis olmasi ehtimal edilir Xezine 1654 nusxesinde 204 eded tesvir var Bu tesvirler de bezen sehifede bir bezen ise yuxarida ve asagida iki eded olmaqla yerlesdirilmisdir Illustrasiyalara nezer salqdiqda muxtelif terz ve uslublarda cekildikleri belelikle eyni ressam elinden cixmadiqlari melum olur Eyni uslubda cekilen resmler esasen ard arda sehifelerde yerlesir 1654 nusxesinin miniaturlerini asagidaki qruplara bolmek olar Bu qrupa eserin ilk 3 tesviri daxildir Fiqur ve sutun kimi memarliq elementleri resm sahesine uygun olaraq boyuk olculerde cekilmisdir Perde paltar kimi parcalar tonlama ile boyanmis ve onlarin tokmeleri qalin xetlerle isarelenmisdir El hereketleri duruslar uzler ifadeli bir anlayisla tesvir edilmisdir Uc resm zamanla kohnelmisdir ve buradan da bize ressamin isinin yarimciq qaldigi aydin olur Bu resmleri subhesiz ki ustad ressam cekmisdir Resmler guman ki 1317 ci illerde Tebriz etrafinda emalatxanalarda hazirlanmisdir Qazan xanin Islami qebul etmesi Bu qrupuna aid resmlerin bezilerinin naxislari Celayiri ve Muzefferi torpaqlarinda bir qismi ise XV esrin evvellerinde Teymuriler dovrunde Sirazda cekilmis olmasi ehtimal edilir Lakin onlar qeyri pesekarlar terefinden boyanmis ve orijinalligini itirmisdir Bu sekiller qrupunda boya tonlama olmadan tetbiq edilmisdir Fiqurlarin paltarlarini renglemek ucun mavi qehveyi tund goy aciq ve tund yasil renglerden istifade olunub Bezi interyerlerde resmin yuxari kenari boyunca uzanan yarim perdeler var Colde ise yerde kicik olculu otlar ve bezen salximlar seklinde cicekli bitkiler gorunur Fiqurlar zerif ince ve hundurdur Bu resmlerle 1653 nusxesinin 3 cu qrup resmleri gumanki eyni senetkar terefinden cekilmisdir Miniaturler 1426 1430 cu illere aiddir Bu qrupa daxil olan resmler 1 ci qrupun resmlerine benzeyir Cercive xettinden baslayaraq geyimlerde qirmizi mavi yasil benovseyi firuzeyi sari rengin tundden aciga dogru tonlarindan istifade olunmusdur Papa ve Imperator resmlerinde yer rengsizdir ve tebiet elementlerine rast gelinmir Bu qrupun miniaturleri de 1426 1430 cu illere aiddir Fiqurlarin yuvarlaq uzleri qabariq yanaqlari ve yasti burunlari var Monarx fiquru huniye benzer bas geyimindedir ve onun geyimi cox incelikle tesvir edilmisdir Bezi resmlerde uzler aciq boz renge boyanmisdir Sultanin etrafinda olanlar ehtimal ki herbi sinifden olanlar qulaq seviyyesinde ucbucaqli cixintili bas ortuyu taxirlar Colde yarpaqlari ve cicekli salximlarda seyrek bitkiler var Bu qrupa daxil olan resmler XV esrin evvellerinde Sirazda cekilmeye baslamis daha sonra 1425 ci ilde ise Heratda tamamlanmisdir Qalereya Ibrahim ve 3 Melek Cemi et Tevarix Nizammulmulkun sui qesdi Xezine 1653 nusxesi Budda Seytana meyve verir Xelili Kolleksiyasi nusxesi Buddanin muqeddes agaci Edinburq nusxesi 1314 Hz Mehemmedin miraci Edinburq nusxesi 1307 Qi ve Liang sulalesinin 2 imperatoru Edinburq nusxesi 1306 Monqol muhasiresi Edinburq nusxesi Hz Mehemmeddin Qara dasi dasimasi Edinburq nusxesi 1306 1314 Hz Mehemmedin movludu Edinburq nusxesi 1314 Asiyenin Musani tapmasi Edinburq nusxesi 1310 Hebesistan hicreti 1314 Genc Mehemmed ve Bahira Edinburq nusxesi 1307 Qazan xanin dogusu 1596 Xelili kolleksiyasi nusxesi Nuhun gemisi Xelili kolleksiyasi nusxesi 1314 1315 Musa olum yataginda Xelili Kolleksiyasi nusxesi 1314 Cemi et Tevarix elyazmasi Aga xan muzeyi Toronto Xelili kolleksiyasi nusxesinden bir sehife 1314 1315 Hindistan daglari Xelili kolleksiyasi nusxesi 1314 15 Xelili kolleksiyasi nusxesinden bir sehife 1314 1315 Xelili kolleksiyasi nusxesinden bir sehife 1314 1315 MenbeIstinadlar Melville Tanindi 2021 seh 189 Minovi 1350 seh 15 Petrusevski 1970 seh 158 III Cild 2007 seh 148 Jahn 2012 Sesen 1993 seh 132 Sesen 1993 seh 133 Akbas 2017 seh 23 Franke 1951 seh 21 Togan seh 710 Eliyarli 2007 seh 38 Gunaltay 1937 seh 168 Sesen 2016 seh 81 Sesen 2016 seh 83 Gunaltay 1937 seh 171 Safak 2019 seh 170 Bahar 1349 seh 175 Bahar 1349 seh 176 Tanindi 2021 seh 188 Tanindi 2021 seh 193 Tanindi 2021 seh 194 Tanindi 2021 seh 198 Tanindi 2021 seh 199 Folios from the Jami al tavarikh Timeline of Art History Metropolitan Museum of Art May 26 2009 tarixinde Istifade tarixi January 15 2012 Today only two early fourteenth century Persian copies of the Compendium and part of one Arabic copy survive redundant parameters redundant parameters redundant parameters Inal 1982 seh 846 Inal 1982 seh 848 Inal 1982 seh 847 Blair 1995 seh 34 Akbas 2017 seh 27 Toqan 1962 seh 63 Gray 1978 seh 220 Gray 1978 seh 221 Akbas 2017 seh 28 Sakiroglu seh 246 Arends 1970 seh 41 Boyle 1971 seh 41 Elizade 1957 Akbas 2017 seh 31 Akbas 2017 seh 32 Buyuksofuoglu 2022 seh 79 Buyuksofuoglu 2022 seh 81 Buyuksofuoglu 2022 seh 84 Buyuksofuoglu 2022 seh 88 Inal 1963 seh 65 Buyuksofuoglu 2022 seh 80 Buyuksofuoglu 2022 seh 82 Tanindi 2021 seh 197 Inal 1963 seh 71 Inal 1963 seh 78 Tanindi 2021 seh 200 Inal 1963 seh 72 Tanindi 2021 seh 201 Inal 1963 seh 73 Tanindi 2021 seh 202 Inal 1963 seh 74 Tanindi 2021 seh 203 Edebiyyat Azerbaycan tarixi Yeddi cildde III cild XIII XVIII esrler Baki Elm nesriyyat Naile Velixanli 2007 seh 592 Melville Charles JAMEʿ AL TAWARIḴ Encyclopaedia Iranica Columbia University Istifade tarixi 2 February 2012 Blair Sheila A compendium of chronicles Rashid al Din s illustrated history of the world Nour Foundation in association with Azimuth Editions and Oxford University Press 1995 ISBN 978 0 19 727627 3 Petrusevski I P Rash𝑖 d al d𝑖 n s Conception of State Central Asiatic Journal No 1 3 seh 148 162 Toqan Z V The composition of the History of the Mongols by Rashid al Din Central Asiatic Journal No 7 seh 60 72 Karl Jahn Cihan Tarihcisi Olarak Residuddin 3 Istanbul Islam Tetkikleri Dergisi 2012 Herbert Franke Some Sinological Remarks Ra𝑠 𝑖 d ad D𝑖 n s History of China IV Oriens 1951 21 26 Ramazan Sesen Camiʿu t tevariḫ VII TDV Islam Ansiklopedisi 132 134 M Semseddin Gunaltay Turk tarihinin ana kaynaklarindan Camiuttevarih ve Fazlullah Residuddin 1937 165 179 Zeki Velidi Togan Residuddin i Tabib IA 705 712 Boyle John Andrew Juvayni and Rashid al din as Sources on the History of the Mongols London Oxford University Press 1962 133 137 Turgay Safak Letayifu l hakayik Islam Arasdirmalari Dergisi 2019 166 172 Gamze Akbas RESIDUDDIN FAZLULLAH I HEMEDANI NIN CAMI U T TEVARIH ADLI ESERININ SELCUKLU TARIHI ACISINDAN DEGERLENDIRILMESI Istanbul ISTANBUL UNIVERISTESI SOSYAL BILIMLER ENSTITUSU 2017 Karl Jahn The Still Missing Works of Rash𝑖 d al D𝑖 n Central Central Asiatic Journal 1964 seh 113 122 MERYEM YASAR RESIDU D DIN FAZLULLAH IN CAMI U TTEVARIH ISIMLI ESERININ HAREZMSAHLAR KISMININ TERCUME VE DEGERLENDIRILMESI Istanbul ISTANBUL UNiVERSITESI SOSYAL BILiMLER ENSTITUSU 2018 Guner Inal Some miniatures of the Jamiʻ al Tavarikh in Istanbul Topkapi Museum Hazine Library no 1654 5 Istanbul Ars Orientalis 1963 Guner Inal SBerlin Diez Albumlerindeki Bazi Daginik Cami el Tevarikh Minyaturleri Uzerine XLVI Belleten 1982 845 859 K Arends The Study of Rashid ad Din s Jami u t Tawarikh in the Soviet Union XIV No 1 3 Central Asiatic Journal 1970 40 45 A Mahmut H Sakiroglu Blochet DIA 246 John Andrew Boyle Rash𝑖 d al D𝑖 n The Successors of Genghis Khan New York London Columbia University Press 1971 Elave edebiyyatFezlullah Resideddin tercume Zeki Velidi Togan Cami ut tevarih Oguzlarin ve Turklerin Tarihi Istanbul Ahmet Sait Matbaasi 1972 Fezlullah Resideddin tercume Kenneth Allin Luther The History of the Seljuq Turks from the Jami al Tawarikh London Curzon Press 2001 Fezlullah Resideddin tercume Ismail Aka Mehmet Ersan Ahmad Hesamipour Khelejani Cami u t tevarih Ilhanlilar Kismi Ankara TTK 2013 Xarici kecidlerCemi ut Tevarih in UNESCO da kayda alinmasi uzerine Folios from the Jami al tavarikh Timeline of Art History Metropolitan Museum of Art Edinburgh pages in an exhibition at Cambridge Online scan of the Edinburgh manuscript Khalili Collection The Jami al Tawarikh of Rashid al Din Devatasutra in the Arabic Compendium of Chronicles of Rashid al Din Illustrations in the 1305 14 Jami al Tawarikh by Rashid al Din Edinburgh Or 20 amp Khalili 727
Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
