Cüzcani

Əbu Ömər Minhacəddin Osman ibn Siracəddin əl-Cüzcani (1193–1262) — XIII əsr İran tarixçisi.

Həyatı

XIII əsrin ilk yarısında Dehli Türk sultanlığında ən yüksək dini-qəzai mövqelərə qədər yüksəlmiş və "Təbaqat-i Nasıri" adlı əsəri ilə Hind-İran tarixçiləri arasında mühüm yer tutmuş məşhur bir alim və ədibdir. 1260-cı ildə tamamlanmış olan bu əsər, bilxassə Qurilər və Dehli sultanları haqqında dəyərli bir qaynaq olduğu kimi, Çingiz xanın qərb səfərləri və Monqol istilası haqqında da -bir sıra müasır şəhadətləri ehtiva etməsi baxımından- ilk mühüm qaynaqlardan sayılır.

Əsasən Cuzcanlı olan bu ailə, dədə-babaları İmam Əbdülxaliqin Qəznəyə gəlib yerləşməsindən sonra bir daha dönməmişlərsə də bu nisbəni mühafizə etmişdilər. Qəznəvi sultan İbrahim ibn Məsudun (ölm. 492) qırx qızından birini alaraq Qəznədə yerləşən bu imamın İbrahim adlı bir oğlu olmuşdur ki, bunun oğlu Minhacəddin Osman, müəllifimizin babasıdır. Hacdan dönüşündə, Sistanda yerləşmişdi; bunun oğlu Siracəddin Məhəmmədin, elm və sənət adamı olaraq dövründə böyük bir şöhrət qazanmış olduğu, müəllifimizin onun haqqında işlətdiyi "əfsahül-acəm, ucubatüz-zaman" sifətlərindən anlaşılır.

Qəznəvilər sülaləsi zamanında mümtaz bir mövqe sahibi olan bu ailənin, Orta Çağ Şərq dünyasının umumi ənənəsinə görə, Gurlular dövründə də iqbaldan düşmədiyini, Siracəddinin həyatı haqqında müəllifimizin verdiyi məlumatdan öyrənirik.

Muizzəddin Məhəmməd ibn Sam, zəbt edərək, Qəznəlilərin Hind hakimiyətinə son verdiyi sırada, onu Hindistan qazi-ı ləşkərYığmə təyin edir (582). Sonradan Firuzkuha dönərək, Qiyasəddin Məhəmmədin xidmətində olduğu sırada, özünü vaxtıyla tanımış və çox təqdir etmiş olan sultan Bahaəddin Sam ibn Məhəmməd, 1191-ci ildə Bamiyan taxtına keçincə, onu öz yanına çağırdır. Sultanın vəədlərinə və israrlarına dayanamayan Siracəddin, Qivasəddirdən izin almadan, qalxıb Bamiyana gəlir; məmləkətin baş qazılığı, ordu qazılığı, xətiblik, intisab işləri və iki mədrəsə, bu vəzifələrə aid zəngin iqtalar ilə birlikdə, ona verilir. Müəllifimiz bu sırada üç yaşında olduğuna görə, bu hadisənin 592-ci ildə olduğu anlaşılır.

Siracəddinin sonradan Sultan Qiyasəddinin təkrar təvəccühünü qazandığını və xidmətinə daxil olduğunu görürük.

Abbasi xəlifəsi əl-Nasır Lidinillah tərəfindən səfarətlə göndərilən İbn əl-Xətib ilə birlikdə Bağdada Qiyasəddinin elçisi sifəti ilə ezamı bunu göstərir. Bu səyahət əsnasında yolda quldurlarlar tərəfindən öldürüldüyü haqqında "Təbaqət"in çap olunmuş qismində mövcud olan rəvayətə görə, bu ölümün Qiyasəddinin vəfat tarixi olan (1202/1203)-ci ildən əvvəl olması həqiqət olar. Onun daha əvvəl, Sistan məliklərindən Tacəddin Hərb tərəfindən yenə eyni xəlifəyə səfərətlə göndərildiyi də kitabın Sistan məliklərinə aid çap olunmuş qismində mövcuddur. Siracəddin, Qurlular sarayındakı mühüm mövqeyi sayəsində, yenə bu xanədan ətrafında toplanmış aristokrat bir ailənin qızını almışdı ki, əsasən Tuləkli olan bu qız, Sultan Qiyasəddinin qızı Mah-ı Mülk xatunun süd bacısı və məktəb yoldaşı idi. İstər müəllifimiz, istər bacıları bu anadan doğmuşdular. 589-cu ildə Lahurda doğan Minhacəddin daha 7 yaşında ikən, müəllim İmam Əli Qəznəvidən Quran oxuyub hifz etməyə çalışırdı.