Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cəlairilər sultanlığı — 1340-cı ildən 1432-ci ilədək Azərbaycanda, İranda və İraqda iqtidarda olmuş eyniadlı monqol əsilli türk xanədanının idarə etdiyi dövlət.
| Sultanlıq | |||
| Cəlairilər sultanlığı | |||
|---|---|---|---|
| آلجلایر | |||
| |||
 | |||
| | |||
| Paytaxt | Bağdad (1335-1358) Təbriz (1359-1388) Bağdad (1388-1411) Bəsrə (1411-1432) | ||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Cəlairilər el, ulus şəklində monqol yürüşləri dövründə Azərbaycana gəlmişlər. Tərkibinə İraqi Ərəb, İraqi Əcəm, Kürdüstan , Gürcüstan, Ermənistan, Deyləm, Xorasan, Cəzirə, Luristan, Xuzistan və digər ərazilər daxil idi. Paytaxtı Bağdad, sonra isə Təbriz şəhərləri olmuşdur. Şeyx Həsən Cəlairi 1341-ci ildə Bağdadda Cahan Teymuru taxtdan salaraq Cəlairilər dövlətinin əsasını qoydu. Onu əvəz edən Şeyx Üveys 1359-cu ildə Azərbaycanı Cəlairilər dövlətinin tərkibinə qatdı və Təbrizi paytaxt etdi.
Sultan Əhməd Cəlairinin dövründə Cəlairilər dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda mübarizə gücləndi, dövlət tənəzzülə uğradı və sonra Teymurun və Qızıl Orda xanı Toxtamışın hücumlarına məruz qaldı. Teymurun yürüşləri dövründə Əlincəqala Cəlairilərin əsas müdafiə istehkamına çevrildi. 1386-cı ildə Teymurun qoşunu Təbrizi tutduqdan sonra Naxçıvan ərazisində onlara qarşı vuruşan Sultan Əhməd Bağdada, onun əmirlərinin bir hissəsi isə Əlincəqalaya çəkildi. Qalada Cəlairilərin xəzinəsi, Sultan Əhmədin ailəsi, oğlu Sultan Tahir və yaxın adamları, 300-ə yaxın cəngavər var idi. Teymurun yürüşləri dövründə Cəlairilərin Azərbaycanda nüfuzu bilavasitə Əlincəqaladakı hökmranlıqları ilə həyata keçirildi. Qalanın müdafiəsinə Xacə Cövhər, Altun və Əhməd Oğulşayi başçılıq etmişlər. Qaladakı cəlairi əmirləri 1386–1391-ci illərdə 6 dəfə Təbrizə yürüş etmiş və hakimiyyətlərinin bərpasına cəhd göstərmişlər. 4 yürüş nəticəsində Təbriz tutulsa da, şəhərdə möhkəmlənmək mümkün olmamışdır. 1405-ci ildə Sultan Əhməd Azərbaycanda hakimiyyətini bərpa etdi. 1410-cu ildə onun ölümü ilə Cəlairilər dövləti süquta uğrasa da, başqa ərazilərdə öz fəaliyyətini bir müddət davam etdirdi.
İlk Cəlairlər
Bağdadın fəthindən sonra İlqa noyon Cəlair və nəvəsi Qarabuğa Cəlair Bağdadın yenidənqurması ilə məşğul olurdular. İlqa noyon 1263-cü ildə Qızıl Ordaya qarşı yürüşdə iştirak etmişdi. 1282-ci ildə Əhməd Təkudarın hakimiyyətə gəlməsini ilk dəstəkləyənlər İlqa noyonun oğlu Şiktur noyon və qardaşı Oğulay Qorçu Cəlairin oğlu Buğa noyon idi. Daha sonra Şiktur Noyon və qardaşı Ağbuğa noyon Əhmədin, Buğa noyon və qardaşı Arıq noyon isə Arqunun tərəfinə keçdilər. Mübarizədən Arqun və Buğa noyon qalib ayrıldı, lakin Buğa hakimiyyəti tək ələ almaq istədiyi üçün oğulları Abaçı, Malik, Tərxan Teymur və Qutluq Teymur 1289-cu ildə edam edildi.
1265-ci ildə İlqa noyonun digər oğlu Tüqu noyon Rum əyalətində bitikçi kimi çalışırdı. 1277-ci ildə Baybars tərəfindən öldürülmüşdü.
Digər bir qardaş Ağbuğa noyon isə Keyxatunun tərəfdarı idi. Öz qardaşı Toğan noyonu belə Keyxatuya tabe olmadığı üçün edam etmişdi.
Ağbuğa noyon və Hüseyn noyon
1295-ci ildə Keyxatu xanın devrilməsindən sonra onun dəstəkçilərindən biri olan Ağbuğa Cəlair də öldürülmüşdü, lakin elə həmin il Baydunun devrilməsi və Qazan xanın hakimiyyətə gəlməsi Cəlairiləri də gücləndirdi. Qazan xan öz bacısı Ulcatay sultanı Ağbuğa noyonun oğlu Əmir Hüseyn Cəlairlə evləndirdi. Hüseyn noyon 1304-cü ildə artıq Olcaytu xanın 4 keşik əmirindən biri idi. 1312–1313-cü ildə Arran hakimliyi ilə məşğul idi. Hüseyn noyonun qızı Soyurqatmış xatun Olcaytu ilə evlənmişdi, lakin 1316-cı ildə Olcaytunun ölümü ilə rəqib keşik əmirlərindən biri — Əmir Çoban üstünlük qazandı. Əmir Çoban həm də Əmir Hüseyn ilə quda idi — oğlu Həsən noyon Çobanın qızı Bağdad Xatunla evli idi. Əmir Hüseyn 1322-ci ildə vəfat etdi.
Həsən noyon
Elxanilər dövlətinin süqutundan sonra Tacəddin Həsən noyon bütövlükdə Azərbaycanda hakimiyyət uğrunda müharibələr aparmış, lakin məğlub olaraq İraq istiqamətinə çəkilmək məcburiyyətində qalmış və orada öz dövlətini qurmuşdur. Əmir Teymurun beşillik yürüşü zamanı Qaraqoyunlularla birlikdə Teymurilərə qarşı müqavimət göstərmiş, lakin məğlub olaraq Bağdadı itirmişlər. Həmin dövrdə hakimiyyətdə olan Sultan Qiyasəddin Əhməd öncə Osmanlıya, sonra isə Məmlüklərə sığınmışdır. Sultan Əhməd Temurun ölümündən sonra, 1405-ci ildən etibarən dövləti yenidən dirçəltmiş və Təbrizi geri almağa çalışmışdır, lakin 1410-cu ildə Qaraqoyunlu sultanı Qara Yusif tərəfindən məğlub edilərək edam edilmişdir.
Hökmdarları
- Tacəddin Həsən noyon (1335–1356)
- Sultan Üveys Cəlayır (1356–1374)
- Sultan Cəlaləddin Hüseyn (1374–1382)
- Sultan Qiyasəddin Əhməd (1382–1410)
- (1382–1383), İraqda
- (1410–1411)
- (1411–1415), (1422)
- (1415–1421)
- (1421–1422)
- (1424–1432)
| Azərbaycan sülalələri Şah sülalələri Knyaz sülalələri Xan sülalələri |
Soyağacı
| Hüseyn noyon Cəlayır | Arqun xanın kürəkəni, əri | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Tacəddin Həsən noyon 1335-1356 | Dilşad xatun | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I Üveys 1356-1374 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şeyx Əli (ö.1382) | I Hüseyn 1374-1382 | Sultan Qiyasəddin Əhməd 1383-1410 | Şeyx Həsən (ö.1374) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şahvələd 1410-1411 | Təndurə xatun | Əlaəddövlə | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Mahmud 1411-1415 | 1415-1421 | Məhəmməd 1421-1422 | II Sultan Hüseyn Cəlayır 1424-1432 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Həmçinin bax
İstinadlar
- Naxçıvan ensiklopediyası. Bakı. 2002. səh. 82.
 | Monarx, sülalə və ya onların nümayəndələri ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Celairiler sultanligi 1340 ci ilden 1432 ci iledek Azerbaycanda Iranda ve Iraqda iqtidarda olmus eyniadli monqol esilli turk xanedaninin idare etdiyi dovlet SultanliqCelairiler sultanligiآلجلایرBayraq 1335 1432Paytaxt Bagdad 1335 1358 Tebriz 1359 1388 Bagdad 1388 1411 Besre 1411 1432 Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiCelairiler el ulus seklinde monqol yurusleri dovrunde Azerbaycana gelmisler Terkibine Iraqi Ereb Iraqi Ecem Kurdustan Gurcustan Ermenistan Deylem Xorasan Cezire Luristan Xuzistan ve diger eraziler daxil idi Paytaxti Bagdad sonra ise Tebriz seherleri olmusdur Seyx Hesen Celairi 1341 ci ilde Bagdadda Cahan Teymuru taxtdan salaraq Celairiler dovletinin esasini qoydu Onu evez eden Seyx Uveys 1359 cu ilde Azerbaycani Celairiler dovletinin terkibine qatdi ve Tebrizi paytaxt etdi Sultan Ehmed Celairinin dovrunde Celairiler dovletinin daxilinde hakimiyyet ugrunda mubarize guclendi dovlet tenezzule ugradi ve sonra Teymurun ve Qizil Orda xani Toxtamisin hucumlarina meruz qaldi Teymurun yurusleri dovrunde Elinceqala Celairilerin esas mudafie istehkamina cevrildi 1386 ci ilde Teymurun qosunu Tebrizi tutduqdan sonra Naxcivan erazisinde onlara qarsi vurusan Sultan Ehmed Bagdada onun emirlerinin bir hissesi ise Elinceqalaya cekildi Qalada Celairilerin xezinesi Sultan Ehmedin ailesi oglu Sultan Tahir ve yaxin adamlari 300 e yaxin cengaver var idi Teymurun yurusleri dovrunde Celairilerin Azerbaycanda nufuzu bilavasite Elinceqaladaki hokmranliqlari ile heyata kecirildi Qalanin mudafiesine Xace Covher Altun ve Ehmed Ogulsayi basciliq etmisler Qaladaki celairi emirleri 1386 1391 ci illerde 6 defe Tebrize yurus etmis ve hakimiyyetlerinin berpasina cehd gostermisler 4 yurus neticesinde Tebriz tutulsa da seherde mohkemlenmek mumkun olmamisdir 1405 ci ilde Sultan Ehmed Azerbaycanda hakimiyyetini berpa etdi 1410 cu ilde onun olumu ile Celairiler dovleti suquta ugrasa da basqa erazilerde oz fealiyyetini bir muddet davam etdirdi Ilk Celairler Bagdadin fethinden sonra Ilqa noyon Celair ve nevesi Qarabuga Celair Bagdadin yenidenqurmasi ile mesgul olurdular Ilqa noyon 1263 cu ilde Qizil Ordaya qarsi yurusde istirak etmisdi 1282 ci ilde Ehmed Tekudarin hakimiyyete gelmesini ilk destekleyenler Ilqa noyonun oglu Siktur noyon ve qardasi Ogulay Qorcu Celairin oglu Buga noyon idi Daha sonra Siktur Noyon ve qardasi Agbuga noyon Ehmedin Buga noyon ve qardasi Ariq noyon ise Arqunun terefine kecdiler Mubarizeden Arqun ve Buga noyon qalib ayrildi lakin Buga hakimiyyeti tek ele almaq istediyi ucun ogullari Abaci Malik Terxan Teymur ve Qutluq Teymur 1289 cu ilde edam edildi 1265 ci ilde Ilqa noyonun diger oglu Tuqu noyon Rum eyaletinde bitikci kimi calisirdi 1277 ci ilde Baybars terefinden oldurulmusdu Diger bir qardas Agbuga noyon ise Keyxatunun terefdari idi Oz qardasi Togan noyonu bele Keyxatuya tabe olmadigi ucun edam etmisdi Agbuga noyon ve Huseyn noyon 1295 ci ilde Keyxatu xanin devrilmesinden sonra onun destekcilerinden biri olan Agbuga Celair de oldurulmusdu lakin ele hemin il Baydunun devrilmesi ve Qazan xanin hakimiyyete gelmesi Celairileri de guclendirdi Qazan xan oz bacisi Ulcatay sultani Agbuga noyonun oglu Emir Huseyn Celairle evlendirdi Huseyn noyon 1304 cu ilde artiq Olcaytu xanin 4 kesik emirinden biri idi 1312 1313 cu ilde Arran hakimliyi ile mesgul idi Huseyn noyonun qizi Soyurqatmis xatun Olcaytu ile evlenmisdi lakin 1316 ci ilde Olcaytunun olumu ile reqib kesik emirlerinden biri Emir Coban ustunluk qazandi Emir Coban hem de Emir Huseyn ile quda idi oglu Hesen noyon Cobanin qizi Bagdad Xatunla evli idi Emir Huseyn 1322 ci ilde vefat etdi Hesen noyon Elxaniler dovletinin suqutundan sonra Taceddin Hesen noyon butovlukde Azerbaycanda hakimiyyet ugrunda muharibeler aparmis lakin meglub olaraq Iraq istiqametine cekilmek mecburiyyetinde qalmis ve orada oz dovletini qurmusdur Emir Teymurun besillik yurusu zamani Qaraqoyunlularla birlikde Teymurilere qarsi muqavimet gostermis lakin meglub olaraq Bagdadi itirmisler Hemin dovrde hakimiyyetde olan Sultan Qiyaseddin Ehmed once Osmanliya sonra ise Memluklere siginmisdir Sultan Ehmed Temurun olumunden sonra 1405 ci ilden etibaren dovleti yeniden dirceltmis ve Tebrizi geri almaga calismisdir lakin 1410 cu ilde Qaraqoyunlu sultani Qara Yusif terefinden meglub edilerek edam edilmisdir HokmdarlariTaceddin Hesen noyon 1335 1356 Sultan Uveys Celayir 1356 1374 Sultan Celaleddin Huseyn 1374 1382 Sultan Qiyaseddin Ehmed 1382 1410 1382 1383 Iraqda 1410 1411 1411 1415 1422 1415 1421 1421 1422 1424 1432 Azerbaycan sulaleleri Sah sulaleleri Mannalar Madaylar Atropatidler Atropatena Arsakileri Saciler Seddadiler Revvadiler Sirvansahlar Selcuqlular Elxanlilar Celayirlar Qaraqoyunlular Agqoyunlular Sefeviler Efsarlar Qacarlar Knyaz sulaleleri Sunik Arransahik Alban Arsakileri Mehraniler Defne sulalesi Xan sulaleleri Cavansirler Ziyadoglular sulalesi Qaradaglilar Muqeddemler Sahsevenler Seqaqiler Dunbililer Kengerliler Xancobanlilar Bakixanovlar Qara Kesis nesli XoyskilerbaxredakteSoyagaci Huseyn noyon Celayir Arqun xanin kurekeni eri Taceddin Hesen noyon 1335 1356 Dilsad xatun I Uveys 1356 1374 Seyx Eli o 1382 I Huseyn 1374 1382 Sultan Qiyaseddin Ehmed 1383 1410 Seyx Hesen o 1374 Sahveled 1410 1411 Tendure xatun Elaeddovle Mahmud 1411 1415 1415 1421 Mehemmed 1421 1422 II Sultan Huseyn Celayir 1424 1432 Hemcinin baxCelayir eliIstinadlarNaxcivan ensiklopediyasi Baki 2002 seh 82 Monarx sulale ve ya onlarin numayendeleri ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin