Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azadfikirlilik — dini ehkamların rasional qavranışının qadağan olunması əleyhinə çıxan və həqiqəti axtarmaqda zəkaya sərbəstlik verən ictimai fikir cərəyanı.
Tarixi
Tarixən azadfikirlilik dinin müxtəlif formada tənqidində təzahür edir. "Azadfikirlilik" terminini ilk dəfə ingilis deisti "Azadfikirlilik haqqında mühakimə" (1713) traktatında işlətmişdir.
Quldarlıq cəmiyyətində azadfikirlili Şərq və Qərb mütəfəkkirlərinin materialist təlimlərində, xüsusən Heraklitin, Empedoklun, Demokritin, Epikürün, Lukresi Karın, Lukianın və başqalarının əsərlərində öz ifadəsini tapmışdır. Dini ideologiyanın tam hökmran olduğu orta əsrlərdə azadfikirliliyin formalarından biri elmi həqiqətlərin və dini görüşlərin müstəqil və bərabər hüquqlu əhəmiyyəti haqqında ideyanı təsdiq edən "" nəzəriyyəsi idi ki, İbn Sina, İbn Rüşd və başqaları bu nəzəriyyə ilə çıxış etmişlər. XII əsr gürcü şairi Şota Rustaveli, XVI əsr rus mütəfəkkiri Feodosi Kosoy azadfikirliliyin görkəmli nümayəndələri olmuşlar. , , Rotterdamlı Erazm və başqalar kimi intibah dövründə görkəmli alimlər, filosoflar, yazıçılar azadfikirlilik mövqeyindən çıxış etmişlər. Böyük Fransa inqilabı ərəfəsində azadfikirliliyin ən tanınmış nümayəndələrindən biri dinin tənqidində görkəmli rol oynayan Volter olmuşdur. Həmin dövrdə azadfikirlilik ənənələrini tanrı ideyasını inkişaf etdidən Lametri, Holbax, Didro və başqaları ardıcıl inkişaf etdirmişlər. Sonralar dini məsələri maneəsiz müzakirə etmək cəhdləri XVIII–XIX əsrlər burjua inqilabları ideoloqlarının müxtəlif ölkələrdə irəli sürdükləri vicdan azdlığı tələbində ifadə olunmuşdur. XVIII əsrdə Rusiyada azadfikirlilik ideyalarını Mixail Lomonosov, İvan Tretyakov və başqaları parlaq ifadə etmişlər. Azadfikirlilik Aleksandr Radişevin bütün yaradıcılığına xasdır. Dekabristlərin bir çoxu da, məsələn, , Aleksandr Baryatinski, və başqaları, azadfikirlilik mövqeyində çıxış etmişlər.
XIX əsrin ikinci yarısından Qərbi Avropa ölkələrində və Rusiyada məşhur təbiətşünas alimlər azadfikirlilik prinsiplərini müdafiə etmiş və əsaslandırmışlar. Onların arasında mistikaya və rəsmi dinə qarşı mübarizə aparan alman bioloqu görkəmli yer tutur. XIX–XX əsr Qərb cəmiyyətində bir çox elm və mədəniyyət xadimi dinin qaba formalarına qarşı çıxmış, çox vaxt onun ehkam və mərasimlərini qəbul etməmiş, lakin adətən dini, dünyagörüşü kimi, bütünlükdə rədd etməmişlər. Bəzi kapitalist ölkələrində mütərəqqi və antiklerikal ruhlu ziyalıların bir qismi maarifçiliklə məşğul olan, bu sahədə ədəbiyyat buraxan xüsusi cəmiyyətlərdə birləşərək azadfikirlilik və rasionalizm mövqeyindən çıxış etmişlər. Bir sıra kapitalist ölkəsinin mütərəqqi ziyalıları xüsusi azadfikirlilər cəmiyyətləri yaratmışlar. Bu milli cəmiyyətlər 1880-ci ildə Brüsseldə yaranmış Ümumdünya Azadfikirlilər İttifaqında, 1952-ci ildə Amsterdamda yaradılmış birləşmişdir.
Azərbaycanda azadfikirlilik feodalizmin ilk dövrlərində zərdüştilik və xristianlıq ehkamlarına qarşı çıxan manilik, məzdəkilik, pavlikançılıq və s. təlimlərdə, sonrakı dövrlərdə isə islamın siyasi və nəzəri əsaslarına qarşı mübarizədə təzahür etmişdir. Xürrəmilik, sufilik, ismailik, hürufilik və s. kimi ictimai-fəlsəfi cərəyanlarda, şifahi xalq ədəbiyatında, məsələn, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında və s., Bəhmənyar, Nizami, Xaqani, Məhsəti, Eynəlqüzat, Şəbüstəri, Nəsimi, Füzuli və s.ş kimi şair və mütəfəkkirlərin əsərlərində azadfikirlilik ideyaları qabarıq şəkildə ifadə olunmuşdur. İslam ideoloqları hər cür azadfikirliliyi boğurdular. Eynəlqüzat, Nəimi, Nəsimi və başqaları bu təqibin qurbanı olmuşlar. XIX əsrdə Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy və başqalarının görüşlərində azadfikirlilik mühüm yer tutmuş, Mirzə Fətəli Axundovun yaradıcılğında mübariz ateizm mövqeyinədək yüksəlmişdir.
İstinadlar
- Азадфикирлилик // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 133.
Əlavə ədəbiyyat
- Alexander, Nathan G. (2019). Race in a Godless World: Atheism, Race, and Civilization, 1850-1914. New York/Manchester: New York University Press/Manchester University Press. ISBN
- Alexander Nathan G. "Unclasping the Eagle's Talons: Mark Twain, American Freethought, and the Responses to Imperialism." The Journal of the Gilded Age and Progressive Era 17, no. 3 (2018): 524–545.
- Bury, John Bagnell. (1913). A History of Freedom of Thought. New York: Henry Holt and Company.
- Jacoby, Susan. (2004). Freethinkers: A History of American Secularism. New York: Metropolitan Books. ISBN
- Putnam, Samuel Porter. (1894). Four Hundred Years of Freethought. New York: Truth Seeker Company.
- Royle, Edward. (1974). . Manchester: Manchester University Press. ISBN
- Royle, Edward. (1980). Radicals, Secularists and Republicans: popular freethought in Britain, 1866–1915. Manchester: Manchester University Press. ISBN
- Tribe, David. (1967). 100 Years of Freethought. London: Elek Books.
Xarici keçidlər
- Freethinker Indonesia Arxivləşdirilib 2013-05-10 at Archive.today
- A History of Freethought
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azadfikirlilik dini ehkamlarin rasional qavranisinin qadagan olunmasi eleyhine cixan ve heqiqeti axtarmaqda zekaya serbestlik veren ictimai fikir cereyani Kepenekgulu azadfikirliliyin simvoludur TarixiTarixen azadfikirlilik dinin muxtelif formada tenqidinde tezahur edir Azadfikirlilik terminini ilk defe ingilis deisti Azadfikirlilik haqqinda muhakime 1713 traktatinda isletmisdir Quldarliq cemiyyetinde azadfikirlili Serq ve Qerb mutefekkirlerinin materialist telimlerinde xususen Heraklitin Empedoklun Demokritin Epikurun Lukresi Karin Lukianin ve basqalarinin eserlerinde oz ifadesini tapmisdir Dini ideologiyanin tam hokmran oldugu orta esrlerde azadfikirliliyin formalarindan biri elmi heqiqetlerin ve dini goruslerin musteqil ve beraber huquqlu ehemiyyeti haqqinda ideyani tesdiq eden nezeriyyesi idi ki Ibn Sina Ibn Rusd ve basqalari bu nezeriyye ile cixis etmisler XII esr gurcu sairi Sota Rustaveli XVI esr rus mutefekkiri Feodosi Kosoy azadfikirliliyin gorkemli numayendeleri olmuslar Rotterdamli Erazm ve basqalar kimi intibah dovrunde gorkemli alimler filosoflar yazicilar azadfikirlilik movqeyinden cixis etmisler Boyuk Fransa inqilabi erefesinde azadfikirliliyin en taninmis numayendelerinden biri dinin tenqidinde gorkemli rol oynayan Volter olmusdur Hemin dovrde azadfikirlilik enenelerini tanri ideyasini inkisaf etdiden Lametri Holbax Didro ve basqalari ardicil inkisaf etdirmisler Sonralar dini meseleri maneesiz muzakire etmek cehdleri XVIII XIX esrler burjua inqilablari ideoloqlarinin muxtelif olkelerde ireli surdukleri vicdan azdligi telebinde ifade olunmusdur XVIII esrde Rusiyada azadfikirlilik ideyalarini Mixail Lomonosov Ivan Tretyakov ve basqalari parlaq ifade etmisler Azadfikirlilik Aleksandr Radisevin butun yaradiciligina xasdir Dekabristlerin bir coxu da meselen Aleksandr Baryatinski ve basqalari azadfikirlilik movqeyinde cixis etmisler XIX esrin ikinci yarisindan Qerbi Avropa olkelerinde ve Rusiyada meshur tebietsunas alimler azadfikirlilik prinsiplerini mudafie etmis ve esaslandirmislar Onlarin arasinda mistikaya ve resmi dine qarsi mubarize aparan alman bioloqu gorkemli yer tutur XIX XX esr Qerb cemiyyetinde bir cox elm ve medeniyyet xadimi dinin qaba formalarina qarsi cixmis cox vaxt onun ehkam ve merasimlerini qebul etmemis lakin adeten dini dunyagorusu kimi butunlukde redd etmemisler Bezi kapitalist olkelerinde mutereqqi ve antiklerikal ruhlu ziyalilarin bir qismi maarifcilikle mesgul olan bu sahede edebiyyat buraxan xususi cemiyyetlerde birleserek azadfikirlilik ve rasionalizm movqeyinden cixis etmisler Bir sira kapitalist olkesinin mutereqqi ziyalilari xususi azadfikirliler cemiyyetleri yaratmislar Bu milli cemiyyetler 1880 ci ilde Brusselde yaranmis Umumdunya Azadfikirliler Ittifaqinda 1952 ci ilde Amsterdamda yaradilmis birlesmisdir Azerbaycanda azadfikirlilik feodalizmin ilk dovrlerinde zerdustilik ve xristianliq ehkamlarina qarsi cixan manilik mezdekilik pavlikanciliq ve s telimlerde sonraki dovrlerde ise islamin siyasi ve nezeri esaslarina qarsi mubarizede tezahur etmisdir Xurremilik sufilik ismailik hurufilik ve s kimi ictimai felsefi cereyanlarda sifahi xalq edebiyatinda meselen Kitabi Dede Qorqud dastaninda ve s Behmenyar Nizami Xaqani Mehseti Eynelquzat Sebusteri Nesimi Fuzuli ve s s kimi sair ve mutefekkirlerin eserlerinde azadfikirlilik ideyalari qabariq sekilde ifade olunmusdur Islam ideoloqlari her cur azadfikirliliyi bogurdular Eynelquzat Neimi Nesimi ve basqalari bu teqibin qurbani olmuslar XIX esrde Abbasqulu aga Bakixanov Mirze Kazim bey ve basqalarinin goruslerinde azadfikirlilik muhum yer tutmus Mirze Feteli Axundovun yaradicilginda mubariz ateizm movqeyinedek yukselmisdir IstinadlarAzadfikirlilik Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә I ҹild A Balzak Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1976 S 133 Elave edebiyyatAlexander Nathan G 2019 Race in a Godless World Atheism Race and Civilization 1850 1914 New York Manchester New York University Press Manchester University Press ISBN 978 1526142375 Alexander Nathan G Unclasping the Eagle s Talons Mark Twain American Freethought and the Responses to Imperialism The Journal of the Gilded Age and Progressive Era 17 no 3 2018 524 545 Bury John Bagnell 1913 A History of Freedom of Thought New York Henry Holt and Company Jacoby Susan 2004 Freethinkers A History of American Secularism New York Metropolitan Books ISBN 0 8050 7442 2 Putnam Samuel Porter 1894 Four Hundred Years of Freethought New York Truth Seeker Company Royle Edward 1974 Manchester Manchester University Press ISBN 0 7190 0557 4 Royle Edward 1980 Radicals Secularists and Republicans popular freethought in Britain 1866 1915 Manchester Manchester University Press ISBN 0 7190 0783 6 Tribe David 1967 100 Years of Freethought London Elek Books Xarici kecidlerFreethinker Indonesia Arxivlesdirilib 2013 05 10 at Archive today A History of Freethought