Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Alman klassik fəlsəfəsi — İmmanuel Kantdan başlayaraq Alman klassik fəlsəfəsi ənənəvi metafizikadan subyektin öyrənilməsinə doğru uğurlu addımlar atmağa başlamışdır.
Haqqında
Yenə də Kantdan başlayaraq fəlsəfi bilik sahəsində çox böyük dəyişikliklər, o cümlədən ağırlıq mərkəzinin subyektin və onun fəaliyyətdə olan təbiətinin öyrənilməsinə yönəldilməsi ilə bağlı olmuşdur. Alman klassik fəlsəfəsinin inkişafının kuliminasiya momenti Hegel (1770– 1831) fəlsəfəsi olmuşdur. Hegelin Kantı tez– tez tənqid etməsinə baxmayaraq, onun sistemi Kantın fəlsəfi sistemi olmadan meydana gələ bilməzdi. Ümumiyyətlə, XIX əsr fəlsəfəsinə Hegelin təsiri olduqca böyük olmuşdur. XIX əsrin sonunda Amerika, İngiltərə, ümumiyyətlə Avropanın bütün aparıcı filosoflarının əksəriyyəti, demək olar ki, hegelçi olmuşlar. Hegel fəlsəfəsi siyasi nəzəriyyələrə də böyük təsir göstərmişdir. Məlum olduğu kimi, Karl Marks gəncliyində hegelçi olmuş və bütün ömrü boyu öz yaradıcılığında hegelçilik cizgilərini saxlamışdır. Təsadüfi deyildir ki, hegel fəlsəfəsi Marksizmin əsas mənbələrindən biri olmuşdur. "Hegel fəlsəfəsini əsl əhəmiyyəti və inqilabi xarakteri də məhz ondan ibarətdir ki, o, insan təfəkkürü və hərəkəti nəticələrinin son– qəti xarakteri haqqındakı hər cür təsəvvürə birdəfəlik son qoydu. Fəlsəfənin dərk etməli olduğu həqiqəti Hegel daha, birdəfəlik kəşf edildiyinə görə ancaq əzbərlənməsi lazım gələn dəyişilməz hazır müddəalar yığını şəklində təsəvvür etmirdi; indi həqiqət idrak prosesini özündən, elmin uzun tarixi inkişafından ibarət idi ki, burada elmi biliyin aşağı pillələrindən getdikcə daha yüksək pillələrinə qalxır, lakin heç vaxt elə bir nöqtəyə çatmır ki, burada mütləq həqiqət deyilən şeyi taparaq, daha irəli gedə bilməsi və burada elm üçün ancaq əllərini qoyub tapdığı bu mütləq həqiqəti seyr etməkdən başqa bir iş qalmasın. Həm də təkcə fəlsəfi idrakda deyil, hər bir başqa idrak da həmçinin əməli hərəkət sahəsində də iş belədir. İdrak kimi tarix də heç zaman bəşəriyyətin müəyyən bir mükəmməl və ideal vəziyyətində qəti başa çata bilməyəcəkdir; mükəmməl cəmiyyət, mükəmməl "dövlət",– bunlar ancaq xəyalda mövcud ola bilən şeylərdir. Əksinə tarixin gedişindən bir– birini əvəz edən bütün ictimai qaydalar ancaq bəşər cəmiyyətinin aşağı pillədən yüksək pilləyə sonsuz inkişafının keçici pillələrindən ibarətdir. Hər bir pillə zəruridir və beləliklə, onun həmin pilləni doğurmuş olan zaman və şərait üçün bəraəti vardır. Lakin bu pillə onun öz içərisində tədriciliyini itirir və öz bəraətindən məhrum olur. Bu pillə öz yerini daha yüksək pilləyə tərk etməyə məcburdur, o da habelə öz növbəsində süqut edir və məhv olur". Hegel akademik filosof olmuşdur və ömrü boyu fəlsəfəni tədris etmişdir. Hegel belə hesab edirdi ki, dünyanın əsasında təkcə deyil, bütöv, tam durur. Həm də dünya təkcələrin, atomların, yaxud ruhların məcmusu deyildir. Bu cür məcmunu yalnız illüziya hesab etmək lazımdır. Dünyada bütövdən, tamdan başqa real heç nə yoxdur. Lakin bu bütöv Hegeldə Parmeniddəki və Spinozadakı varlıqdan fərqlənirdi. Çünki o, bunu sadə substansiya hesab etmirdi, əksinə mürəkkəb sistem (orqanizm) sayırdı. Məkan və zaman (təkcə predmetlər kimi) real deyil, ancaq bütövün tərəfləridir. Hegelin "gerçək olan hər şey əqlə uyğundur, əqlə uyğun olan hər şey gerçəkdir" kimi məşhur müddəasına görə, inkişaf səviyyəsində əvvəllər gerçək olan hər şey qeyri– gerçək olur, öz zəruriliyini yaşamaq hüququnu və əqlə uyğunluğunu itirir. Ölüb getməkdə olan gerçəkliyin yerini yeni, yaşamağa qadir gerçəklik tutur,– əgər köhnə kifayət qədər dərrakəli olub müqavimət göstərməsə, dinc yolla tutur. Bu zərurətə qarşı müqavimət göstərsə zorla tutur" (F.Engels). Hegelə görə bütöv, tam nədir? Hegel özü onu Mütləq adlandırır. Mütləq– ruhdur. (xatırladaq ki, mütləq Spinozada materiya xassəsinə malik idi. Hegel mütləqin bu xassəsini inkar edir). Hegelin metafizikası iki mühüm momentlə fərqlənir. Bunlar onun məntiqi və dialektikasıdır. Məntiq Hegelin sistemi deməkdir. Hegelin sisteminin klassik şərhini F. Engels özünün "L. Feyerbax və klassik alman fəlsəfəsinin sonu" əsərində vermişdir. Biz də burada həmin şərhlə kifayətlənirik."… Hegel sistem qurmalı idi, fəlsəfə sistemi isə, qərarlaşmış adətə görə, bu və ya başqa cür mütləq həqiqətlə başa çatmalı idi. Hegelin özü,– bu əbədi həqiqətin məntiqi (müvafiq surətdə– tarixi) prosesinin özündən başqa bir şey olmadığının xüsusilə özünün "Məntiq" əsərində qeyd edən həmin Hegelin özü– bu prosesə son qoymağa məcbur olur, çünki Hegel gərək öz sistemini nəhayət bir şeylə qurtaraydı. "Məntiq"də bu sonu Hegel yenə də başlanğıc edə bilər, çünki orada son nöqtə, mütləq ideya– o qədər mütləqdir ki, Hegel onun haqqında əsla heç bir şey deyə bilmir,– özünü təbiətə "özgəninləşdirir" (yəni çevrilir), sonra isə ruhda– yəni təfəkkürdə və tarixdə,– yenidən öz– özünə qayıdır. Lakin bütün fəlsəfənin sonunda başlanğıca bu cür qayıtmaq üçün yalnız bircə yol qalırdı. Tarixin sonunu məhz belə təsəvvür etmək lazım idi: bəşəriyyət lap bu mütləq ideyanı dərk etməyə gəlib çıxır və elan edir ki, mütləq ideyanın həmin dərk edilməsi Hegel fəlsəfəsində əldə edilmişdi". Mütləqin mahiyyətini məşhur rus filosofu V. A. Solovyov belə şərh edirdi: "Hegelə görə allah ancaq filosofluq edən əqldir. Bu əql yalnız mükəmməl fəlsəfədə özünün mütləq kamilliyinə çatır". Sxematik olaraq mütləq ideya prosesini belə vermək olar:
- Mütləq ideya — özünü özgələşdirərək, yaradır
- Təbiət
- Ruh — (fəlsəfi əql, idrak)
Qeyd etmək lazımdır ki, Hegelə görə, təbiət və ruh mütləq ideyanın, bütövün özünü özgələşdirməsi olsa da belə eyni zaman əksliklər kimi mövcuddur. Materiyanın mahiyyəti onun ağırlığıdır. Onun məqsədi isə ondan kənardadır; ruhun mahiyyəti– azadlıqdır: onun məqsədi isə özündədir. "Ruh özündə varlıqdır". Ruhun tarixi inkişafında üç mərhələ olmuşdur. Bunlar Şərq, yunan– roma və alman mərhələləridir.
Xarici keçidlər
- Adil Əsədov "Zəka nuru" proqramı üzrə "Dahilər" seriyasından İmmanuel Kantla bağlı çıxış etmişdir 1. 2. 3. 4. 5.6.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Alman klassik felsefesi Immanuel Kantdan baslayaraq Alman klassik felsefesi enenevi metafizikadan subyektin oyrenilmesine dogru ugurlu addimlar atmaga baslamisdir Alman idealist filosoflar yuxaridan asagiya Kant Fixte Sellinq HegelHaqqindaYene de Kantdan baslayaraq felsefi bilik sahesinde cox boyuk deyisiklikler o cumleden agirliq merkezinin subyektin ve onun fealiyyetde olan tebietinin oyrenilmesine yoneldilmesi ile bagli olmusdur Alman klassik felsefesinin inkisafinin kuliminasiya momenti Hegel 1770 1831 felsefesi olmusdur Hegelin Kanti tez tez tenqid etmesine baxmayaraq onun sistemi Kantin felsefi sistemi olmadan meydana gele bilmezdi Umumiyyetle XIX esr felsefesine Hegelin tesiri olduqca boyuk olmusdur XIX esrin sonunda Amerika Ingiltere umumiyyetle Avropanin butun aparici filosoflarinin ekseriyyeti demek olar ki hegelci olmuslar Hegel felsefesi siyasi nezeriyyelere de boyuk tesir gostermisdir Melum oldugu kimi Karl Marks gencliyinde hegelci olmus ve butun omru boyu oz yaradiciliginda hegelcilik cizgilerini saxlamisdir Tesadufi deyildir ki hegel felsefesi Marksizmin esas menbelerinden biri olmusdur Hegel felsefesini esl ehemiyyeti ve inqilabi xarakteri de mehz ondan ibaretdir ki o insan tefekkuru ve hereketi neticelerinin son qeti xarakteri haqqindaki her cur tesevvure birdefelik son qoydu Felsefenin derk etmeli oldugu heqiqeti Hegel daha birdefelik kesf edildiyine gore ancaq ezberlenmesi lazim gelen deyisilmez hazir muddealar yigini seklinde tesevvur etmirdi indi heqiqet idrak prosesini ozunden elmin uzun tarixi inkisafindan ibaret idi ki burada elmi biliyin asagi pillelerinden getdikce daha yuksek pillelerine qalxir lakin hec vaxt ele bir noqteye catmir ki burada mutleq heqiqet deyilen seyi taparaq daha ireli gede bilmesi ve burada elm ucun ancaq ellerini qoyub tapdigi bu mutleq heqiqeti seyr etmekden basqa bir is qalmasin Hem de tekce felsefi idrakda deyil her bir basqa idrak da hemcinin emeli hereket sahesinde de is beledir Idrak kimi tarix de hec zaman beseriyyetin mueyyen bir mukemmel ve ideal veziyyetinde qeti basa cata bilmeyecekdir mukemmel cemiyyet mukemmel dovlet bunlar ancaq xeyalda movcud ola bilen seylerdir Eksine tarixin gedisinden bir birini evez eden butun ictimai qaydalar ancaq beser cemiyyetinin asagi pilleden yuksek pilleye sonsuz inkisafinin kecici pillelerinden ibaretdir Her bir pille zeruridir ve belelikle onun hemin pilleni dogurmus olan zaman ve serait ucun beraeti vardir Lakin bu pille onun oz icerisinde tedriciliyini itirir ve oz beraetinden mehrum olur Bu pille oz yerini daha yuksek pilleye terk etmeye mecburdur o da habele oz novbesinde suqut edir ve mehv olur Hegel akademik filosof olmusdur ve omru boyu felsefeni tedris etmisdir Hegel bele hesab edirdi ki dunyanin esasinda tekce deyil butov tam durur Hem de dunya tekcelerin atomlarin yaxud ruhlarin mecmusu deyildir Bu cur mecmunu yalniz illuziya hesab etmek lazimdir Dunyada butovden tamdan basqa real hec ne yoxdur Lakin bu butov Hegelde Parmeniddeki ve Spinozadaki varliqdan ferqlenirdi Cunki o bunu sade substansiya hesab etmirdi eksine murekkeb sistem orqanizm sayirdi Mekan ve zaman tekce predmetler kimi real deyil ancaq butovun terefleridir Hegelin gercek olan her sey eqle uygundur eqle uygun olan her sey gercekdir kimi meshur muddeasina gore inkisaf seviyyesinde evveller gercek olan her sey qeyri gercek olur oz zeruriliyini yasamaq huququnu ve eqle uygunlugunu itirir Olub getmekde olan gercekliyin yerini yeni yasamaga qadir gerceklik tutur eger kohne kifayet qeder derrakeli olub muqavimet gostermese dinc yolla tutur Bu zerurete qarsi muqavimet gosterse zorla tutur F Engels Hegele gore butov tam nedir Hegel ozu onu Mutleq adlandirir Mutleq ruhdur xatirladaq ki mutleq Spinozada materiya xassesine malik idi Hegel mutleqin bu xassesini inkar edir Hegelin metafizikasi iki muhum momentle ferqlenir Bunlar onun mentiqi ve dialektikasidir Mentiq Hegelin sistemi demekdir Hegelin sisteminin klassik serhini F Engels ozunun L Feyerbax ve klassik alman felsefesinin sonu eserinde vermisdir Biz de burada hemin serhle kifayetlenirik Hegel sistem qurmali idi felsefe sistemi ise qerarlasmis adete gore bu ve ya basqa cur mutleq heqiqetle basa catmali idi Hegelin ozu bu ebedi heqiqetin mentiqi muvafiq suretde tarixi prosesinin ozunden basqa bir sey olmadiginin xususile ozunun Mentiq eserinde qeyd eden hemin Hegelin ozu bu prosese son qoymaga mecbur olur cunki Hegel gerek oz sistemini nehayet bir seyle qurtaraydi Mentiq de bu sonu Hegel yene de baslangic ede biler cunki orada son noqte mutleq ideya o qeder mutleqdir ki Hegel onun haqqinda esla hec bir sey deye bilmir ozunu tebiete ozgeninlesdirir yeni cevrilir sonra ise ruhda yeni tefekkurde ve tarixde yeniden oz ozune qayidir Lakin butun felsefenin sonunda baslangica bu cur qayitmaq ucun yalniz birce yol qalirdi Tarixin sonunu mehz bele tesevvur etmek lazim idi beseriyyet lap bu mutleq ideyani derk etmeye gelib cixir ve elan edir ki mutleq ideyanin hemin derk edilmesi Hegel felsefesinde elde edilmisdi Mutleqin mahiyyetini meshur rus filosofu V A Solovyov bele serh edirdi Hegele gore allah ancaq filosofluq eden eqldir Bu eql yalniz mukemmel felsefede ozunun mutleq kamilliyine catir Sxematik olaraq mutleq ideya prosesini bele vermek olar Mutleq ideya ozunu ozgelesdirerek yaradir Tebiet Ruh felsefi eql idrak Qeyd etmek lazimdir ki Hegele gore tebiet ve ruh mutleq ideyanin butovun ozunu ozgelesdirmesi olsa da bele eyni zaman ekslikler kimi movcuddur Materiyanin mahiyyeti onun agirligidir Onun meqsedi ise ondan kenardadir ruhun mahiyyeti azadliqdir onun meqsedi ise ozundedir Ruh ozunde varliqdir Ruhun tarixi inkisafinda uc merhele olmusdur Bunlar Serq yunan roma ve alman merheleleridir Xarici kecidlerAdil Esedov Zeka nuru proqrami uzre Dahiler seriyasindan Immanuel Kantla bagli cixis etmisdir 1 2 3 4 5 6