Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çay – Çay bitkisinin dəmlənməsi ilə əldə olunan isti içki. Çay bitkisi, bugünkü Cənub-Qərbi Çin, Tibet, Şimali Myanma və Hindistanın şimal-şərqini əhatə edən bölgədə meydana gəldi və burada müxtəlif etnik qruplar tərəfindən dərman içkisi olaraq istifadə edilməyə başlanıldı.
Çayın tarixi
Öz tarixi təkamülündə müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalan çay içkisi qədim Çində tez həlledilən formada istifadədən tutmuş dövrümüzdə kofeinsizləşdirilmiş‚ soyuq çay, hətta üzvi çay (ekoloji cəhətdən təmiz ərazilərdə becərilən bitki ibtidai dövrlərdə olduğu kimi emal edilir) formalarına qədər inkişaf etmişdir. Çayın tarixində daha maraqlı rəqəm 1908-ci ildə geniş yayılmış paket (birdəfəlik) çayların ABŞ-də istehsalıdır.
Çay ağacının vətəni Çin hesab edilir. Məhz çinlilər yarpaqdan hazırlanmış həlimin insan orqanizmi üçün tonlaşdırıcı təsirinə diqqət yetirmiş və bu bitkinin becərilməsinə başlamışlar. Çayla bağlı ilk xatirələrə təxminən 5000 il bundan əvvəl Çin əlyazmalarında rast gəlinir.
Miflər və rəvayətlər
Çin mədəniyyətinə görə, çay (mədəniyyət qəhrəmanı, əkinçilik və tibbin himayəçisi, bütün sənətkarlıq və incəsənət sahələrini yaradan, Üç Böyükdən biri) tərəfindən kəşf edilmişdir. Rəvayətə görə, İmperator Şen-nun, dərman bitkiləri tapmaq üçün içərisində su qaynatdığı üçayaqlı qazanıyla birlikdə səyahət edirmiş. Miladdan əvvəl 2737-ci ildə çay ağacının bir neçə yarpağı qaynar su qabına düşür. Dəm həm dadlı olur və həm də gümrahlıq gətirir. O vaxtdan bəri Şen-nun başqa heç bir içki içməyir.
Sonralar yaranan başqa bir mifə görə, çayı məşhur Buddist vaiz, Çan-buddizmin banisi Bodhidharma icad etmişdir. Rəvayətə görə, eramızın 519-cu ilində Bodhidharma meditasiya edərkən yuxuya gedir. Ayılanda, qəzəblənərək kirpiklərini yolub (və ya göz qapaqlarını kəsir) yerə atır. Səhəri gün həmin yerdə çay ağacı pöhrələri böyüyür. Bodhidharma, yarpaqlardan dəmlənən çayın yuxunu qovduğunu aşkar edir.
Çində çay
Çayı ilk dəfə məhz Çində əvvəl dərman vasitəsi kimi, sonra içki kimi istifadə edilmişdir.
Hələ Xan sülaləsi dövründə çay dərman kimi istifadə olunurdu. Eramızın V əsrində çay əvvəlcə imperator sarayında və monastırlarda, daha sonra qonaqevlərində və şəxsi evlərdə içki kimi istifadə olunmağa başlandı. Tan sülaləsi dövründə (VII–IX əsrlər) çayı türk xalqlarına satmağa başladılar. Birinci minilliyin ikinci yarısına qədər çay içmək qaydaları müəyyənləşdirildi, Çinlilər çayı dəmləməkdən və çaya duz qatmaqdan imtina etdilər. 778-ci ildə Lu Yuy "Çay Kanonu"-nu yazdı. O dövrdə çay, adətən briket şəklində hazırlanırdı, dəmlənməzdən əvvəl həvəngdəstə xırdalanırdı. Sun imperiyası dövründə yarpaq çayı və toz şəklində (bir az su ilə çırpılırdı) çaydan istifadə edilirdi və çay içmək isə, ən pik həddi Sun çay mərsaimi olan zərif bir əyləncəyə çevrildi. Yaponlar məhz bu üsulla çay hazırlamağı mənimsəmiş və daha sonralar öz çay mərasimlərinə daxil etmişlər.
XIII əsrdə Çində çay mədəniyyətinin yox olması, Monqol istilası ilə əlaqələndirilir. Monqol istilası, nəticəsində bir çox mədəni nailiyyətlər unudulmuşdur. Yalnız Min sülaləsi dövründə çay mədəniyyəti dirçəlmişdir, ancaq fərqli bir əsasda: Çinlilər tamamilə yarpaq çaya keçdilər. Bu əsasən isti suda dəmlədikləri yaşıl çay idi. Avropalılar həmçinində Ruslar ilk dəfə məhz bu çayla və onun hazırlanma üsulu ilə tanış oldular. Çay və çay mədəniyyətinin tanınmış bilicisi, Çinin güclü mancur imperatoru Hongli (1736–1795) idi.
XVIII—XIX əsrlərdə baş verən siyasi təlatümlər, tiryək müharibələri, daha sonra XX əsrin birinci yarısındakı müharibələr və inqilablar ümumilikdə Çin mədəniyyətinə və xüsusən çay üçün ciddi bir zərbə oldu. Bütün bu hadisələr XIX əsrin birinci yarısına qədər dünya bazarına çıxarılan çayın demək olar ki hamısını istehsal edən Çinin öz mövqeyini tamamilə itirməsinə və bəzi dövrlərdə ümumiyyətlə çay ixrac etməməsinə səbəb oldu. 1949-cu ildən sonra sosialistlərin on illik hakimiyyəti ərzində vəziyyət yaxşılaşmağa başladı, lakin Mədəni inqilab çay ənənələrini lazımsız və artıq elan etdi. Nəticədə, Çinin ənənəvi çay mədəniyyəti demək olar ki məhv oldu, nisbətən digər dövlətlərin Çin diasporalarında və Tayvanda qorunub saxlanıldı. 1970-ci illərin ortalarından etibarən Çin və Tayvanda çay ənənələri yenidən canlanır, odur ki, Çinin müasir çay mədəniyyətinin yaşı 40 ildən çox deyil və tamamilə oturuşmuş hesab edilə bilməz. Məsələn, demək olar ki, hər çay klubunda Çin çay mərasi fərqli qaydada tətbiq olunur.
Hal-hazırda Çində çox sayda sadə və ətirli çay növüləri istehlak və istehsal olunur. Çinin çay ixracatındakı payı yenidən artır. 1980-ci illərdə bir neçə faizdən dünya çay istehsalının dörddə birinə və ya daha çoxuna yüksəlib.
Çay (chai) və ti (tea) sözlərinin mənşəyi və yayılma etimologiyası
Dünyanın müxtəlif dillərində çayı təmsil edən sözlərin əsasən iki fərqli tələffüzü var: çay (chai) və ti (tea). XVI əsrin müstəmləkəçilik tarixinin əvvəlində Avropaya ilk dəfə məhz Portuqaliya çay və çay içmə vərdişini gətirmişdir. O vaxt Portuqallar Çjunvan bölgəsi və Quandun əyaləti ilə ticarət edirdilər. Çay orada cha kimi tələffüz olunurdu, bu səbəbdən "çay" (chai) tələffüzü Portuqaliyalılar tərəfindən qəbul edilir və Cənubi Amerikadakı bir çox ölkə kimi digər müstəmləkələrə gətirilir. Bundan əlavə, bu təyinat ərəb ölkələri və Rusiyaya da quruyolla ticarətin inkişafı ilə daxil olmuşdur.
On altıncı əsrin sonlarında Tzin sülaləsi dövründə Çin (və Yaponiya) dəniz embarqo siyasəti tətbiq edir. Xarici ticarətə nəzarət çox sərt idi. O dövrdə Tayvan hələ Çjen Çen tərəfindən işğal edilməmişdi, İspan və Hollandiyalı müstəmləkəçilər adada yerləşdirilmişdi. Fucyen (Fujian) əyaləti Tayvana yaxın olduğundan və Fucyen özü əkinçilik üçün uyğun olmadığından əhali qaçaq çay ticarəti ilə məşğul olurdu. Çay Amoy ləhcəsində "te" kimi tələffüz edildiyi üçün Holland və İspan müstəmləkəçiləri bu tələffüzü qəbul etdilər. 16-cı və 17-ci əsrin əvvəllərində Hollandiyalılar Cənubi və Cənub-Şərqi Asiyada ticarətdə üstünlük təşkil etdikləri üçün "te" sözü İspaniya, Fransa, Almaniya, İtaliya, Böyük Britaniya və digər ölkələrə və onların müstəmləkələrinə yayılır.
Yetişdirilməsi və yığımı
Çay hazırlamaq üçün xammal kimi, xüsusi əkin sahələrində çox miqdarda yetişdirilən çay kolunun yarpaqlarından istifadə edirlər. Bu bitkinin böyüməsi üçün, kifayət qədər rütubətli isti bir iqlim tələb olunur. Çay sahələrinin əksəriyyəti tropik və ya subtropik iqlimi olan ərazilərdəki dağ yamaclarında yerləşir. Çayın ən çox istehsal olunduğu Çin, Hindistan və Afrikada ildə dörd dəfəyə qədər çay yığımı həyata keçirilir. Ən çox ilk iki məhsulun çayları bəyənilir. Çay becərilməsinin iqtisadi cəhətdən əsaslandırıldığı ərazinin şimal sərhədi təqribən Azərbaycan, Gürcüstan və ya Rusiyanın Krasnodar ərazisinin enliyində uzanır. Çay kolu daha yüksək enliklərdə də böyüyə bilər, ancaq çay hazırlanması üçün onu becərmək faydasızdır.
Çay yarpaqları əl ilə toplanır və çeşidlənir. Əla növ çaylar üçün ya açmamış, ya təzə açan tumurcuqlar ya da ən gənc yarpaqlar istifadə olunur, daha "qaba" çaylar yetişmiş yarpaqlardan hazırlanır. Yığıcıların işi olduqca ağır və monotondur: hazır qara çay və xam yarpağın kütlə nisbəti təxminən 1/4 qədərdir, yəni 1 kiloqram çay almaq üçün 4 kiloqram yarpaq yığmaq lazımdır. Yığıcılar üçün, keyfiyyət standartlarına riayət etmək və kollardan yalnız lazımi yarpaqları götürmək şərtilə, gündə 30–35 kq yarpaq istehsal normasıdır. Yüksək keyfiyyətli çay üçün xammal əsasən kiçik sahələrdə becərilir (təxminən 0,5 hektar). Bu kiçik sahələr dağ yamaclarında səpələnmiş şəkildə yerləşdiyindən, yarpağın yığılması üçün bir əkin sahəsindən digərinə getmək lazım gəlir. Müasir sənaye əkinləri ümumiyyətlə məhsul yığımının davamlılığını təmin etmək və məhsuldarlığı artırmaq üçün kifayət qədər böyükdür, bu əkin sahələrində yığılmış yarpaqlar çayın kütləvi istehsalı üçün istifadə olunur.
Əl ilə yığılması çayın becərilmə imkanlarını məhdudlaşdırır. Çayın becərilməsi yalnız kifayət qədər yüksək məhsuldarlığa malik və yığıcıların əl əməyinin kifayət qədər ucuz olduğu bölgələrdə məntiqlidir. Çay yarpaqlarının toplanmasını və çeşidlənməsini mexanikləşdirilməsi üçün bir neçə dəfə cəhdlər edilmişdir. Xüsusən, SSRİ-də, hələ 1958-ci ildə mexanikləşdirilmiş çay yığan kombayn yaradıldı, lakin mexanikləşdirilmiş yığma texnologiyası bu günəcən işlənib tamamlanmayıb. Kombaynlar tərəfindən toplanan yarpaqlar (əsasən qurumuş yarpaqlar, zibil, budaq qırıntıları düşməsi səbəbindən) çox aşağı keyfiyyətə malikdir. Odur ki, bu cür çay ya ən aşağı keyfiyyətli çay istehsalı üçün, ya da əczaçılıq sənayesində (kofein və çayda olan digər maddələrin təcrid edilməsi məqsədilə sonrakı emal üçün) istifadə olunur.
Adi ev şəraitində də çay yetişdirmək mümkündür.
Təsnifatı
Çay bitkisinin növünə görə
- Çin çeşidi (Thea sinensis var. sinensis): Çin (məsələn, Yunnan çayı, ulun çayı və s.), Yapon (Sença), Darcilinq, Formoza, Vyetnam, İndoneziya, Gürcü və s.
- Assam çeşidi (Thea sinensis var. assamica): Hindistan (Assam, və s.), Seylon, Keniya, Uqanda və s.,
- Kamboca çeşidi (yuxarıda göstərilənlərin təbii hibrididir): Hind-Çininin bəzi bölgələrində yetişdirilir.
Qara çay (ing. black, çin hun ça) güclü oksidləşib. (Avropada, Amerika, Hindistan və Şri-Lankada "qara" adlandırılır. Çində və Cənub-Şərqi Asiyanın digər ölkələrində bu çaya "qırmızı" deyilir.) Yarpaqlar uzun müddət — iki həftədən bir aya qədər oksidləşməyə məruz qalır. Çayın, digər texnoloji əməliyyatlar zamanı oksidləşdiyi qısaldılmış proseslər də var. Ancaq proses üzərində nəzarətin çətinliyi səbəbindən daha aşağı keyfiyyətli məhsul alınır. Yarpaq demək olar ki, tamamilə oksidləşir (80%). Quru halda tünd qəhvəyi və ya demək olar ki, qara rəngdə olur. Dəm narıncıdan tünd qırmızıya qədər rəng alır. Çayın ətrində çiçək və ya bal çalarları hiss oluna bilər, tünd və xarakterik dadı var, acı deyil.
- Qara çay nümunələri: Kimun (ing: Keemun, simp. chinese: 祁门红茶), qara/qırmızı Yunnan, Assam, Darcilinq, Tyen xun (Chinese: 滇紅茶) , Erl Qrey.
Digər çaylar oksidləşmə dərəcəsinə görə qara ilə yaşıl çay arasında yer tutur və ya hər hansı texnoloji hazırlanma xüsusiyyətləri ilə seçilir. Aşağıda adları sadalanan çay növlərinin hamısı əsasən Çin və ya Tayvanda istehsal olunur.
Çayın tərkibi və xüsusiyyətləri
V. V. Poxlebkinin fikrinə görə, çayın saxlanma dərəcəsi bağlamanın germetiklik və mikrobsuzluğu ilə proporsional olmalıdır. Pis bağlanmış bağlamada faydalı xüsusiyyətlərini və ilkin keyfiyyətini tezliklə itirir. Çayın dad keyfiyyətinin uzun müddət saxlanması üçün havanın daxil olmasına mane olan ağzı kip bağlanmış çini qabda saxlanmalıdır. İstifadə zamanı qabı təmiz yuyub qurulamaq lazımdır.
Çayın xüsusiyyətinə həmçinin onun saxlandığı yer də təsir edir. Uzun müddət qalması üçün çayı quru, sərin və havası təmizlənmiş yerdə saxlamaq lazımdır. Dəmlənmiş çayı digər məhsullarla birlikdə saxlamaq doğru deyil. Saxlanma şərtlərinə riayət etdikdə, çay illərlə daha möhkəm, içki isə dadlı və ətirli olur.
Səmərəli istifadə üçün müxtəlif çay növlərinin xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır. İriyarpaqlı çay daha tez işlənir, bir kiloqram çaydan 300 fincan çay dəmləmək olur. Bu ən qənaətsiz çaydır, belə ki, bir fincan çay dəmləmək üçün bir qaşıq quru çay tələb olunur.
Əgər qutunun üzərində yarpağın ölçüsü göstərilməyibsə, bu orta yarpaqlı çaydır. Bu növdən olan çayın bir kiloqramından 500 fincan çay dəmləmək mümkündür. Kiçik dənəli çay tez dəmlənir, şəffaf rəng verir, qənaətli istifadə edilir, lakin kiçik bir səhv acı bir içkinin alınmasına səbəb olur.
Əhəmiyyəti
Çay son dərəcə faydalı və əvəzolunmaz məhsuldu. Əgər XIX -cu əsrin əvvəllərində çayın tərkibinin yalnız dörd-beş maddədən ibarət olduğu düşünülürdü, hazırda sübut edilib ki çayda onlarla kimyəvi qrupa aid olan maddələrin elementləri mövcuddur. Buraya efirli yağlar, taninlər, alkaloidlər,flavonoidlər vitaminlər və sairləri aiddir.
Çay dünyada ən çox içilən içkilər siyahısında, sudan sonra ikincidir. Qədimdə Şərq aləmində çayı içki kimi deyil dərman kimi istifadə ediblər, o vaxtdan bəri dünyanın aparıcı tədqiqatçıları bu maraqlı bitki üzərində elmi araşdırmalar aparır.
Çinlilər çayın insanın görmə qabiliyyətinə təsirindən hələ qədim zamanlarda yazıblar, müasir dövrdə bu cür təsir çayın tərkibində olan provitamin A ilə izah edilir. Yaxınlarda bir sıra alimlər çayın allergiyaya qarşı təsiri mövzusunda tədqiqatlar aparıblar, bu tədqiqatların nəticəsində çayın histaminin, yani allergiya simptomlarına cavabdeh maddənin qanda azalmasında rolu olduğu araşdırılıb. Tokio Universitetinin alimləri çayın xolera kimi infeksion xəstəliyinə qarşı və ümumiyyətcə antibakterial təsirə malik olduğunu sübut ediblər.
Alimlər çayın tərkibindəki flavonoidlərin çayın antioksidant xassələrinin səbəbkarı olmağını bildirir, digər sözlərlə desək flavonoidlər insan hüceyrələrinin oksidləşməsinə yol verməyərək, azad radikalların çoxalmasının qarşısını alır.
Bir sıra çay mütəxəssisləri yaşıl çayın qara çaya nisbətən daha faydalı olduğunu qeyd edir. Yaşıl çay daha az emala məruz qaldığından lazımlı elementləri itirmir və insana çox xeyir verir. Lakin Azərbaycan və bütün postsovet (Orta Asiyanı və bir sıra regionları çıxmaq şərtilə) məkanında əsasən qara çaydan istifadə olunur.
Çayın hansı regionda yetişdirilməsinin onun keyfiyyətinə və xassəsinə təsiri böyükdü. İki əsas çay növü var: Çin çayı və Hindistan-Seylon çayı. Çin çayının daha incə təravəti olur. Dəmlənmiş çayın rəngi açıq sarıya çalır, amma əsil çay biliciləri bu növ çayların qiymətini yaxşı bilirlər. Elə bizim Lənkəran çayı da Çin növlüdü. Nəinki Lənkəran, hətta Gürcüstanda və Rusiyanın Krasnodar vilayətində yetişdirilən çaylar da bu növdən sayıla bilər. Uzun illər dünya bazarında Çin növlü çaylar azlıq təşkil edib, çünki elə Çinin özündə yetişdirilən çay sortları yerli əhalinin tələbatını güclə ödəyib.
Çay haqqında faydalı məsləhət
Tədqiqatlar nəticəsində məlum olub ki, çayın tərkibində olan ftorid xüsusən uşaqlarda diş və sümüklərə pis təsir edir, yaşlı insanlarda isə sümüklərin daha tez əriməsinə səbəb olur.[Mənbə yoxdur Tədqiqat harda aparılıb məlum deyil] Saglamolun.az medicina.az-a istinadla xəbər verir ki, normadan artıq çay içən insanın sümüklərində flyuoroz, uşaqların isə dişlərində fluoroz yaranır. Əgər çay qaynadılan su da ftorla zəngindirsə, o zaman məsələ lap qəlizləşir. Professorlar qeyd edir ki, çayın tərkibindəki ftorid haqqında çox az adam bilir. 47 növ adi və bitki çayı üzərində aparılan araşdırma göstərir ki, bu çaylarda ftorid normadan 2–3 dəfə artıqdır. Amma ftorid həm də su və başqa ərzaqlarla da orqanizmə daxil olur. Alimlər gündə 2–3 stəkandan artıq çay içməməyi məsləhət görür. Gün ərzində 6 mq-dan artıq ftor qəbul edən insanın sümükləri təhlükə altındadır.
Məlumat üçün bildirək ki, hazırda bütün dünyada ən çox istifadə olunan içki çaydır.
Bu məqalə . |
- Mary Lou Heiss; Robert J. Heiss. The Story of Tea: A Cultural History and Drinking Guide.
Camellia sinensis originated in southeast Asia, specifically around the intersection of 29th parallel and 98th meridian, the point of confluence of the lands of southwest China and Tibet
, north Burma, and northeast India, citing Mondal (2007) p. 519 - "Çay haqqında". 2009-12-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-11-01.
- "Mapping the migration of words: Infographic reveals the roots of Europe's languages and how countries are linked to the wider world". 2021-09-17 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-12.
- "Tea if by sea, cha if by land: Why the world only has two words for tea". 2020-05-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-03-12.
- "Превращение в чаинку" 2009-12-12 at the Wayback Machine
- Венедикт Дадыкин. Чай с подоконника // (rus). № 8. 2018. 130—134.
- Иванов Ю. Г.. Энциклопедия чая. Энциклопедия домашнего хозяйства. Смоленск: Русич. 2001.
- Söhbət çaydan gedirsə…[ölü keçid]
Saglamolun.Az 12.03.21
2005-ci ildə çay yığımı üzrə göstəricilər
| Yer | Ölkə | min. ton | % |
|---|---|---|---|
| 1. | Çin | 885 | 27,7 |
| 2. | Hindistan | 789 | 24,7 |
| 3. | Şri-Lanka | 303 | 9,5 |
| 4. | Keniya | 290 | 9,1 |
| 5. | İndoneziya | 159 | 5,0 |
| 6. | Türkiyə | 131 | 4,1 |
| 7. | Vyetnam | 94,5 | 3,0 |
| 8. | Yaponiya | 92 | 2,9 |
| Cəmi | 3197 | 100,0 |
Hazırlanma qaydaları
Min illərdən bəri, dünyanın bütün xalqları tərəfindən bir içki kimi istifadə olunan çayı hərə bir cürə dəmləyir. Ayrı-ayrı xalqlar sozsüz ki, yaşadıqları regionların iqlim şəraitindən, sürdükləri həyat tərzindən asılı olaraq, çayı müxtəlif üsullarnan dəmləyirlər:
- Çinlilər əvvəlcədən qızdırılmış çaynikə çayı atıb, üstünə qaynar suyu tökürlər, 3 dəqiqədən sonra, farfordan hazırlanmış fincanlara süzüb, qaynar-qaynar, özü də qəndsiz içirlər.
- Yaponlar çayı, əvvəlcə, xüsusi hazırlanmış həvəngdəstədə əzib, toz halına salırlar. Sonra, əvvəlcədən qızdırılmış çaynikə atıb, üstünə hərarəti 70 selsidən yuxarı olmayan qaynamış su töküb, 2–3 dəqiqədən sonra içirlər. Yaponların dediklərinə görə, bu cürə dəmlənmiş çay, öz müalicəvi əhəmiyyətini saxlamaqla yanaşı, həm də çox ətirli olurlar. Yaponlar əsasən, çayın ətrindən daha çox feyzyab olurlar. Belə ki, onlar da çayı 40–50 qr.-lıq kiçik fincanlarda içirlər.
- İsveçrəlilər qaynayan südə qaynaya-qaynaya əvvəlcə qənd atırlar, onun ardınca, quru çayı atıb, odu söndürürlər. Tam soyudub, sonra içirlər.
- Kalmıklar bir balaca suyu çaynikdə qızdırıb, həmin çaynikə yaşıl çayı atıb, qoyurlar odun üstünə. Su qaynağa düşəndən sonra, qaynar süd, ərinmiş yağ, duz əlavə edib, qarışdıra-qarışdıra 15 dəqiqə qaynadırlar. Qaynama müddətinin başa çatmasına 7–8 dəqiqə qalmış, çaynikə dəfnə yarpağı və mixək əlavə edib, odu söndürürlər. Və nəhayət, süzgəcdən süzüb içirlər.
- Azərbaycanlılar çayı adətən, şüşə və ya saxsı çayniklərdə dəmləyirlər. Əvvəlcə, çayı çaynikə töküb və sonra üstünə qaynamış suyu əlavə edib, asta odda dəmləyirlər. Təxminən 5 dəqiqədən sonra çay hazır olur.
Həmçinin bax
Mənbə
Знание – сила. 2018, №6, NKPİ nun saytı,2018–09-01
İstinadlar
- . 2010-02-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-11-01.
Xarici keçidlər
- Çay reseptləri
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cay deqiqlesdirme Cay Cay bitkisinin demlenmesi ile elde olunan isti icki Cay bitkisi bugunku Cenub Qerbi Cin Tibet Simali Myanma ve Hindistanin simal serqini ehate eden bolgede meydana geldi ve burada muxtelif etnik qruplar terefinden derman ickisi olaraq istifade edilmeye baslanildi Fincanda cayCay kolunun budagiCayin tarixiOz tarixi tekamulunde muxtelif deyisikliklere meruz qalan cay ickisi qedim Cinde tez helledilen formada istifadeden tutmus dovrumuzde kofeinsizlesdirilmis soyuq cay hetta uzvi cay ekoloji cehetden temiz erazilerde becerilen bitki ibtidai dovrlerde oldugu kimi emal edilir formalarina qeder inkisaf etmisdir Cayin tarixinde daha maraqli reqem 1908 ci ilde genis yayilmis paket birdefelik caylarin ABS de istehsalidir Cay agacinin veteni Cin hesab edilir Mehz cinliler yarpaqdan hazirlanmis helimin insan orqanizmi ucun tonlasdirici tesirine diqqet yetirmis ve bu bitkinin becerilmesine baslamislar Cayla bagli ilk xatirelere texminen 5000 il bundan evvel Cin elyazmalarinda rast gelinir Mifler ve revayetlerCin medeniyyetine gore cay medeniyyet qehremani ekincilik ve tibbin himayecisi butun senetkarliq ve incesenet sahelerini yaradan Uc Boyukden biri terefinden kesf edilmisdir Revayete gore Imperator Sen nun derman bitkileri tapmaq ucun icerisinde su qaynatdigi ucayaqli qazaniyla birlikde seyahet edirmis Miladdan evvel 2737 ci ilde cay agacinin bir nece yarpagi qaynar su qabina dusur Dem hem dadli olur ve hem de gumrahliq getirir O vaxtdan beri Sen nun basqa hec bir icki icmeyir Sonralar yaranan basqa bir mife gore cayi meshur Buddist vaiz Can buddizmin banisi Bodhidharma icad etmisdir Revayete gore eramizin 519 cu ilinde Bodhidharma meditasiya ederken yuxuya gedir Ayilanda qezeblenerek kirpiklerini yolub ve ya goz qapaqlarini kesir yere atir Seheri gun hemin yerde cay agaci pohreleri boyuyur Bodhidharma yarpaqlardan demlenen cayin yuxunu qovdugunu askar edir Cinde cayCayi ilk defe mehz Cinde evvel derman vasitesi kimi sonra icki kimi istifade edilmisdir Hele Xan sulalesi dovrunde cay derman kimi istifade olunurdu Eramizin V esrinde cay evvelce imperator sarayinda ve monastirlarda daha sonra qonaqevlerinde ve sexsi evlerde icki kimi istifade olunmaga baslandi Tan sulalesi dovrunde VII IX esrler cayi turk xalqlarina satmaga basladilar Birinci minilliyin ikinci yarisina qeder cay icmek qaydalari mueyyenlesdirildi Cinliler cayi demlemekden ve caya duz qatmaqdan imtina etdiler 778 ci ilde Lu Yuy Cay Kanonu nu yazdi O dovrde cay adeten briket seklinde hazirlanirdi demlenmezden evvel hevengdeste xirdalanirdi Sun imperiyasi dovrunde yarpaq cayi ve toz seklinde bir az su ile cirpilirdi caydan istifade edilirdi ve cay icmek ise en pik heddi Sun cay mersaimi olan zerif bir eylenceye cevrildi Yaponlar mehz bu usulla cay hazirlamagi menimsemis ve daha sonralar oz cay merasimlerine daxil etmisler XIII esrde Cinde cay medeniyyetinin yox olmasi Monqol istilasi ile elaqelendirilir Monqol istilasi neticesinde bir cox medeni nailiyyetler unudulmusdur Yalniz Min sulalesi dovrunde cay medeniyyeti dircelmisdir ancaq ferqli bir esasda Cinliler tamamile yarpaq caya kecdiler Bu esasen isti suda demledikleri yasil cay idi Avropalilar hemcininde Ruslar ilk defe mehz bu cayla ve onun hazirlanma usulu ile tanis oldular Cay ve cay medeniyyetinin taninmis bilicisi Cinin guclu mancur imperatoru Hongli 1736 1795 idi XVIII XIX esrlerde bas veren siyasi telatumler tiryek muharibeleri daha sonra XX esrin birinci yarisindaki muharibeler ve inqilablar umumilikde Cin medeniyyetine ve xususen cay ucun ciddi bir zerbe oldu Butun bu hadiseler XIX esrin birinci yarisina qeder dunya bazarina cixarilan cayin demek olar ki hamisini istehsal eden Cinin oz movqeyini tamamile itirmesine ve bezi dovrlerde umumiyyetle cay ixrac etmemesine sebeb oldu 1949 cu ilden sonra sosialistlerin on illik hakimiyyeti erzinde veziyyet yaxsilasmaga basladi lakin Medeni inqilab cay enenelerini lazimsiz ve artiq elan etdi Neticede Cinin enenevi cay medeniyyeti demek olar ki mehv oldu nisbeten diger dovletlerin Cin diasporalarinda ve Tayvanda qorunub saxlanildi 1970 ci illerin ortalarindan etibaren Cin ve Tayvanda cay eneneleri yeniden canlanir odur ki Cinin muasir cay medeniyyetinin yasi 40 ilden cox deyil ve tamamile oturusmus hesab edile bilmez Meselen demek olar ki her cay klubunda Cin cay merasi ferqli qaydada tetbiq olunur Hal hazirda Cinde cox sayda sade ve etirli cay novuleri istehlak ve istehsal olunur Cinin cay ixracatindaki payi yeniden artir 1980 ci illerde bir nece faizden dunya cay istehsalinin dordde birine ve ya daha coxuna yukselib Cay chai ve ti tea sozlerinin menseyi ve yayilma etimologiyasiDunyanin muxtelif dillerinde cayi temsil eden sozlerin esasen iki ferqli teleffuzu var cay chai ve ti tea XVI esrin mustemlekecilik tarixinin evvelinde Avropaya ilk defe mehz Portuqaliya cay ve cay icme verdisini getirmisdir O vaxt Portuqallar Cjunvan bolgesi ve Quandun eyaleti ile ticaret edirdiler Cay orada cha kimi teleffuz olunurdu bu sebebden cay chai teleffuzu Portuqaliyalilar terefinden qebul edilir ve Cenubi Amerikadaki bir cox olke kimi diger mustemlekelere getirilir Bundan elave bu teyinat ereb olkeleri ve Rusiyaya da quruyolla ticaretin inkisafi ile daxil olmusdur On altinci esrin sonlarinda Tzin sulalesi dovrunde Cin ve Yaponiya deniz embarqo siyaseti tetbiq edir Xarici ticarete nezaret cox sert idi O dovrde Tayvan hele Cjen Cen terefinden isgal edilmemisdi Ispan ve Hollandiyali mustemlekeciler adada yerlesdirilmisdi Fucyen Fujian eyaleti Tayvana yaxin oldugundan ve Fucyen ozu ekincilik ucun uygun olmadigindan ehali qacaq cay ticareti ile mesgul olurdu Cay Amoy lehcesinde te kimi teleffuz edildiyi ucun Holland ve Ispan mustemlekecileri bu teleffuzu qebul etdiler 16 ci ve 17 ci esrin evvellerinde Hollandiyalilar Cenubi ve Cenub Serqi Asiyada ticaretde ustunluk teskil etdikleri ucun te sozu Ispaniya Fransa Almaniya Italiya Boyuk Britaniya ve diger olkelere ve onlarin mustemlekelerine yayilir Yetisdirilmesi ve yigimiCay hazirlamaq ucun xammal kimi xususi ekin sahelerinde cox miqdarda yetisdirilen cay kolunun yarpaqlarindan istifade edirler Bu bitkinin boyumesi ucun kifayet qeder rutubetli isti bir iqlim teleb olunur Cay sahelerinin ekseriyyeti tropik ve ya subtropik iqlimi olan erazilerdeki dag yamaclarinda yerlesir Cayin en cox istehsal olundugu Cin Hindistan ve Afrikada ilde dord defeye qeder cay yigimi heyata kecirilir En cox ilk iki mehsulun caylari beyenilir Cay becerilmesinin iqtisadi cehetden esaslandirildigi erazinin simal serhedi teqriben Azerbaycan Gurcustan ve ya Rusiyanin Krasnodar erazisinin enliyinde uzanir Cay kolu daha yuksek enliklerde de boyuye biler ancaq cay hazirlanmasi ucun onu becermek faydasizdir Cay yarpaqlari el ile toplanir ve cesidlenir Ela nov caylar ucun ya acmamis ya teze acan tumurcuqlar ya da en genc yarpaqlar istifade olunur daha qaba caylar yetismis yarpaqlardan hazirlanir Yigicilarin isi olduqca agir ve monotondur hazir qara cay ve xam yarpagin kutle nisbeti texminen 1 4 qederdir yeni 1 kiloqram cay almaq ucun 4 kiloqram yarpaq yigmaq lazimdir Yigicilar ucun keyfiyyet standartlarina riayet etmek ve kollardan yalniz lazimi yarpaqlari goturmek sertile gunde 30 35 kq yarpaq istehsal normasidir Yuksek keyfiyyetli cay ucun xammal esasen kicik sahelerde becerilir texminen 0 5 hektar Bu kicik saheler dag yamaclarinda sepelenmis sekilde yerlesdiyinden yarpagin yigilmasi ucun bir ekin sahesinden digerine getmek lazim gelir Muasir senaye ekinleri umumiyyetle mehsul yigiminin davamliligini temin etmek ve mehsuldarligi artirmaq ucun kifayet qeder boyukdur bu ekin sahelerinde yigilmis yarpaqlar cayin kutlevi istehsali ucun istifade olunur El ile yigilmasi cayin becerilme imkanlarini mehdudlasdirir Cayin becerilmesi yalniz kifayet qeder yuksek mehsuldarliga malik ve yigicilarin el emeyinin kifayet qeder ucuz oldugu bolgelerde mentiqlidir Cay yarpaqlarinin toplanmasini ve cesidlenmesini mexaniklesdirilmesi ucun bir nece defe cehdler edilmisdir Xususen SSRI de hele 1958 ci ilde mexaniklesdirilmis cay yigan kombayn yaradildi lakin mexaniklesdirilmis yigma texnologiyasi bu gunecen islenib tamamlanmayib Kombaynlar terefinden toplanan yarpaqlar esasen qurumus yarpaqlar zibil budaq qirintilari dusmesi sebebinden cox asagi keyfiyyete malikdir Odur ki bu cur cay ya en asagi keyfiyyetli cay istehsali ucun ya da eczaciliq senayesinde kofein ve cayda olan diger maddelerin tecrid edilmesi meqsedile sonraki emal ucun istifade olunur Adi ev seraitinde de cay yetisdirmek mumkundur TesnifatiCay bitkisinin novune gore Cin cesidi Thea sinensis var sinensis Cin meselen Yunnan cayi ulun cayi ve s Yapon Senca Darcilinq Formoza Vyetnam Indoneziya Gurcu ve s Assam cesidi Thea sinensis var assamica Hindistan Assam ve s Seylon Keniya Uqanda ve s Kamboca cesidi yuxarida gosterilenlerin tebii hibrididir Hind Cininin bezi bolgelerinde yetisdirilir Qara cay ing black cin hun ca guclu oksidlesib Avropada Amerika Hindistan ve Sri Lankada qara adlandirilir Cinde ve Cenub Serqi Asiyanin diger olkelerinde bu caya qirmizi deyilir Yarpaqlar uzun muddet iki hefteden bir aya qeder oksidlesmeye meruz qalir Cayin diger texnoloji emeliyyatlar zamani oksidlesdiyi qisaldilmis prosesler de var Ancaq proses uzerinde nezaretin cetinliyi sebebinden daha asagi keyfiyyetli mehsul alinir Yarpaq demek olar ki tamamile oksidlesir 80 Quru halda tund qehveyi ve ya demek olar ki qara rengde olur Dem narincidan tund qirmiziya qeder reng alir Cayin etrinde cicek ve ya bal calarlari hiss oluna biler tund ve xarakterik dadi var aci deyil Qara cay numuneleri Kimun ing Keemun simp chinese 祁门红茶 qara qirmizi Yunnan Assam Darcilinq Tyen xun Chinese 滇紅茶 Erl Qrey Diger caylar oksidlesme derecesine gore qara ile yasil cay arasinda yer tutur ve ya her hansi texnoloji hazirlanma xususiyyetleri ile secilir Asagida adlari sadalanan cay novlerinin hamisi esasen Cin ve ya Tayvanda istehsal olunur Cayin terkibi ve xususiyyetleriArmudu stekanda cay V V Poxlebkinin fikrine gore cayin saxlanma derecesi baglamanin germetiklik ve mikrobsuzlugu ile proporsional olmalidir Pis baglanmis baglamada faydali xususiyyetlerini ve ilkin keyfiyyetini tezlikle itirir Cayin dad keyfiyyetinin uzun muddet saxlanmasi ucun havanin daxil olmasina mane olan agzi kip baglanmis cini qabda saxlanmalidir Istifade zamani qabi temiz yuyub qurulamaq lazimdir Cayin xususiyyetine hemcinin onun saxlandigi yer de tesir edir Uzun muddet qalmasi ucun cayi quru serin ve havasi temizlenmis yerde saxlamaq lazimdir Demlenmis cayi diger mehsullarla birlikde saxlamaq dogru deyil Saxlanma sertlerine riayet etdikde cay illerle daha mohkem icki ise dadli ve etirli olur Semereli istifade ucun muxtelif cay novlerinin xususiyyetlerini bilmek lazimdir Iriyarpaqli cay daha tez islenir bir kiloqram caydan 300 fincan cay demlemek olur Bu en qenaetsiz caydir bele ki bir fincan cay demlemek ucun bir qasiq quru cay teleb olunur Eger qutunun uzerinde yarpagin olcusu gosterilmeyibse bu orta yarpaqli caydir Bu novden olan cayin bir kiloqramindan 500 fincan cay demlemek mumkundur Kicik deneli cay tez demlenir seffaf reng verir qenaetli istifade edilir lakin kicik bir sehv aci bir ickinin alinmasina sebeb olur EhemiyyetiCay son derece faydali ve evezolunmaz mehsuldu Eger XIX cu esrin evvellerinde cayin terkibinin yalniz dord bes maddeden ibaret oldugu dusunulurdu hazirda subut edilib ki cayda onlarla kimyevi qrupa aid olan maddelerin elementleri movcuddur Buraya efirli yaglar taninler alkaloidler flavonoidler vitaminler ve sairleri aiddir Cay dunyada en cox icilen ickiler siyahisinda sudan sonra ikincidir Qedimde Serq aleminde cayi icki kimi deyil derman kimi istifade edibler o vaxtdan beri dunyanin aparici tedqiqatcilari bu maraqli bitki uzerinde elmi arasdirmalar aparir Nane cayi Cinliler cayin insanin gorme qabiliyyetine tesirinden hele qedim zamanlarda yaziblar muasir dovrde bu cur tesir cayin terkibinde olan provitamin A ile izah edilir Yaxinlarda bir sira alimler cayin allergiyaya qarsi tesiri movzusunda tedqiqatlar apariblar bu tedqiqatlarin neticesinde cayin histaminin yani allergiya simptomlarina cavabdeh maddenin qanda azalmasinda rolu oldugu arasdirilib Tokio Universitetinin alimleri cayin xolera kimi infeksion xesteliyine qarsi ve umumiyyetce antibakterial tesire malik oldugunu subut edibler Alimler cayin terkibindeki flavonoidlerin cayin antioksidant xasselerinin sebebkari olmagini bildirir diger sozlerle desek flavonoidler insan huceyrelerinin oksidlesmesine yol vermeyerek azad radikallarin coxalmasinin qarsisini alir Bir sira cay mutexessisleri yasil cayin qara caya nisbeten daha faydali oldugunu qeyd edir Yasil cay daha az emala meruz qaldigindan lazimli elementleri itirmir ve insana cox xeyir verir Lakin Azerbaycan ve butun postsovet Orta Asiyani ve bir sira regionlari cixmaq sertile mekaninda esasen qara caydan istifade olunur Cayin hansi regionda yetisdirilmesinin onun keyfiyyetine ve xassesine tesiri boyukdu Iki esas cay novu var Cin cayi ve Hindistan Seylon cayi Cin cayinin daha ince teraveti olur Demlenmis cayin rengi aciq sariya calir amma esil cay bilicileri bu nov caylarin qiymetini yaxsi bilirler Ele bizim Lenkeran cayi da Cin novludu Neinki Lenkeran hetta Gurcustanda ve Rusiyanin Krasnodar vilayetinde yetisdirilen caylar da bu novden sayila biler Uzun iller dunya bazarinda Cin novlu caylar azliq teskil edib cunki ele Cinin ozunde yetisdirilen cay sortlari yerli ehalinin telebatini gucle odeyib Cay haqqinda faydali meslehetTedqiqatlar neticesinde melum olub ki cayin terkibinde olan ftorid xususen usaqlarda dis ve sumuklere pis tesir edir yasli insanlarda ise sumuklerin daha tez erimesine sebeb olur Menbe yoxdur Tedqiqat harda aparilib melum deyil Saglamolun az medicina az a istinadla xeber verir ki normadan artiq cay icen insanin sumuklerinde flyuoroz usaqlarin ise dislerinde fluoroz yaranir Eger cay qaynadilan su da ftorla zengindirse o zaman mesele lap qelizlesir Professorlar qeyd edir ki cayin terkibindeki ftorid haqqinda cox az adam bilir 47 nov adi ve bitki cayi uzerinde aparilan arasdirma gosterir ki bu caylarda ftorid normadan 2 3 defe artiqdir Amma ftorid hem de su ve basqa erzaqlarla da orqanizme daxil olur Alimler gunde 2 3 stekandan artiq cay icmemeyi meslehet gorur Gun erzinde 6 mq dan artiq ftor qebul eden insanin sumukleri tehluke altindadir Melumat ucun bildirek ki hazirda butun dunyada en cox istifade olunan icki caydir Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin Mary Lou Heiss Robert J Heiss The Story of Tea A Cultural History and Drinking Guide Camellia sinensis originated in southeast Asia specifically around the intersection of 29th parallel and 98th meridian the point of confluence of the lands of southwest China and Tibet north Burma and northeast India citing Mondal 2007 p 519 Cay haqqinda 2009 12 22 tarixinde Istifade tarixi 2010 11 01 Mapping the migration of words Infographic reveals the roots of Europe s languages and how countries are linked to the wider world 2021 09 17 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 12 Tea if by sea cha if by land Why the world only has two words for tea 2020 05 02 tarixinde Istifade tarixi 2021 03 12 Prevrashenie v chainku 2009 12 12 at the Wayback Machine Venedikt Dadykin Chaj s podokonnika rus 8 2018 130 134 Ivanov Yu G Enciklopediya chaya Enciklopediya domashnego hozyajstva Smolensk Rusich 2001 Sohbet caydan gedirse olu kecid Saglamolun Az 12 03 212005 ci ilde cay yigimi uzre gostericiler2005 ci ilde cay yigimi 3400 t Cin 27 Hindistan 24 Sri Lanka 9 Keniya 9 Turkiye 6 Indoneziya 5 Diger 20 Yer Olke min ton 1 Cin 885 27 72 Hindistan 789 24 73 Sri Lanka 303 9 54 Keniya 290 9 15 Indoneziya 159 5 06 Turkiye 131 4 17 Vyetnam 94 5 3 08 Yaponiya 92 2 9 Cemi 3197 100 0Hazirlanma qaydalariLimonlu cay Min illerden beri dunyanin butun xalqlari terefinden bir icki kimi istifade olunan cayi here bir cure demleyir Ayri ayri xalqlar sozsuz ki yasadiqlari regionlarin iqlim seraitinden surdukleri heyat terzinden asili olaraq cayi muxtelif usullarnan demleyirler Cinliler evvelceden qizdirilmis caynike cayi atib ustune qaynar suyu tokurler 3 deqiqeden sonra farfordan hazirlanmis fincanlara suzub qaynar qaynar ozu de qendsiz icirler Yaponlar cayi evvelce xususi hazirlanmis hevengdestede ezib toz halina salirlar Sonra evvelceden qizdirilmis caynike atib ustune herareti 70 selsiden yuxari olmayan qaynamis su tokub 2 3 deqiqeden sonra icirler Yaponlarin dediklerine gore bu cure demlenmis cay oz mualicevi ehemiyyetini saxlamaqla yanasi hem de cox etirli olurlar Yaponlar esasen cayin etrinden daha cox feyzyab olurlar Bele ki onlar da cayi 40 50 qr liq kicik fincanlarda icirler Isvecreliler qaynayan sude qaynaya qaynaya evvelce qend atirlar onun ardinca quru cayi atib odu sondururler Tam soyudub sonra icirler Kalmiklar bir balaca suyu caynikde qizdirib hemin caynike yasil cayi atib qoyurlar odun ustune Su qaynaga dusenden sonra qaynar sud erinmis yag duz elave edib qarisdira qarisdira 15 deqiqe qaynadirlar Qaynama muddetinin basa catmasina 7 8 deqiqe qalmis caynike defne yarpagi ve mixek elave edib odu sondururler Ve nehayet suzgecden suzub icirler Azerbaycanlilar cayi adeten suse ve ya saxsi cayniklerde demleyirler Evvelce cayi caynike tokub ve sonra ustune qaynamis suyu elave edib asta odda demleyirler Texminen 5 deqiqeden sonra cay hazir olur Hemcinin baxCayciliq Yasil cay Beynelxalq cay gunu QehveMenbeZnanie sila 2018 6 NKPI nun sayti 2018 09 01Istinadlar 2010 02 07 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 11 01 Xarici kecidlerVikianbarda Cay ile elaqeli mediafayllar var Cay reseptleri