Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Çayçılıq — çay plantasiyalarının salınması, çay əkini materiallarının yetişdirilməsi, yaşıl çay yarpağının istehsalı və emalı ilə məşğul olan kənd təsərrüfatı və yeyinti sənayesi sahəsi.
Çayçılıqda ən çox çay bitkisinin (Camellia sinensis) iki əsas variantı işlənilir: Camellia sinensis var. sinensis Çin çaylarının böyük hissəsi üçün, C. sinensis var. assamica isə puer və Hindistan (Darcilinq çayından başqa) çayları üçün işlənilir.
Tarixi
Çayın kultivasiyası ən gec Çjou sülaləsi dövründə (e.ə. 1046-256) başlamışdı. Han sülaləsi dövründə, çayçılıq inkişaf etmişdi və Tan sülaləsi (618-907) dövründə, çay içmə artıq yayımladığına görə, ilk böyük sahəli çay plantasiyaları peyda oldu. Çay haqqında ilk kitab, Çayın kanonu (çin. 茶經) Lu Yu tərəfindən 760-cı və 780 illərin arasında yazılmışdı. Orada bitkinin özü, onu becərmək üçün işlədilən alətlər, yarpaqların keyfiyyətiç çay hazırlamaq üçün alətlər, plantasiyaların və tanınmış çayxorların tarixi haqqında bəhs olunur.
Yaponiyanın Nara dövründə (710-794), Tan sülaləsinin paytaxtı olan Çanqan şəhərinə gələn diplomatik missiya rəssamlıq və ədəbiyyat kimi Çin mədəniyyətinin nümunələri ilə tanış olublar. O cümlədən, bu olay yaponların çayla ən erkən rastlaşması sayılır.Heyan dövründə (794-1185), 804-cü ildə Yaponiya hökuməti dini öyrənmək üçün Kukai və Saiço adlı rəhibləri Çinə göndərib. 814-cü ildə yazılan Şoryoşu-da qeyd olunur ki, Kukai Çində ilk dəfə çay içmişdi. O, Yaponiyaya 806-cı ildə qayıtmışdı. Kukai Yaponiyada Buddizmin Şinqon məktəbinin, Saiço isə Tenday məktəbinin əsasını qoymuşdu. Hesab olunur ki, onlardan ya biri, ya hər ikisi Yaponiyaya Çindən ilk çay ağacları gətirib.
Üç krallığın yaddaş qeydləri (kor. 삼국유사) əfsanə yığımıda olan Kaya əfsanəsinə görə, Koreyaya ilk çay ağacı Ayuta (ehtimal ki, əfsanədə Hindistandaki Ayodxya nəzərdə tutulur) şahzadəsi Ho Huan Oq tərəfindən gətirilib və Çhanvon şəhərinin yaxınlığında yerləşən Pequolsan dağında əkilmişdi.
1768-ci ildə Londonda yerləşən Kyu kral botanika bağlarında yeqanə çay ağacı uğurla əkilmişdi. Bu çayçılığın Britaniyanın koloniyalarında perspektivi olduğunu göstərmişdi. 1778-ci ildə ingilis botanik Cosef Bənks Britaniyanın Ost-Hind şirkətinə Çinin monopoliyasını qırmaaq üçün Hindistanda çayçılıqnan məşqul olmaq təklif etmişdi.
Çay ağacının əslən gəldiyi ərazi müasir , Sıçuan, (ÇXR) şimali Myanma və Assam (Hindistan) bölgələri əhatə edir. Halbuki, Assamda çayın böyük miqyaslı istehsalı ancaq 1820-ci illərdə Britaniyanın Ost-Hind şirkəti tərəfindən başladılmışdı. Bundan əvvəl, burda çay sinqpho (və ya cinqpo) etnik qrupunun ənənəvi içkisi idi. 1815-ci ildə Assamda yabanı çay ağacı mövcudluğu haqqında şayiələr yayımlağa başlamışdı. Lakin, onlar təstiqlənəndə, C. sinensis var. assamica Çin variantından aşağı səviyyəli olaraq sayılırdı. Britaniyayılar Çinin monopoliyasını qırmaq məqsədi ilə Hindistanda çayçılıqnan məşğul olmağa başlayıblar. Onlar Çin əkmə və becərmə üsullarını, Çin çay toxumlarını gətirib, istəyi olan hər bir Avropalıya Assamda çayçılıq üçün torpaq təklif edirdilər.
1850-ci illərdə çayçılıq Assamdan Nilgiri və Darcilinq bölgələrinə yayımlanmış. Bu günə qədər, həmin üç bölgə Hindistanın əsas çay istehsalı bölgələridir. Seylon (müasir Şri Lanka) əvvəl qəhvə istehsal edən yer idi. Bura Coffea arabica ərəblər tərəfindən gətirilmişdi və bir müddət bu ada dünyanın ən böyük qəhvə istehsalçısı olmuşdu. Lakin, 1869-cu ildə adada aşkar olunmuş qəhvə pası adlı göbələk xəstəliyi buna son qoymuşdu. Seylonda ilk çay ağacı 1839-cu ildə əkilmişdi.
İstehsalçı ölkələr
Hazırda Çin, Hindistan, Keniya, Şri-Lanka, Türkiyə və dünyanın çay istehsal edən ən böyük ölkələridir. Bu ölkələrdə istehsal edilmiş çay məhsullarının təxminən 60-65 faizi daxili tələbatın ödənilməsinə, 35-40 faizi isə ixraca yönəldilir. Hazırda beynəlxalq bazarlarda bir kiloqram quru çay yarpağının qiyməti 2,65 ABŞ dolları səviyyəsindədir.
Çin
Çay istehsalının həcminə görə dünya bazarında ən böyük istehsalçılardan olan Çin Xalq Respublikası hər il xaricə 300-350 min ton çay ixrac edir. Dünya bazarlarındakı paylarını artırmaq, yeni bazarları öyrənmək və yeni çay brendlərini formalaşdırmaq məqsədilə bu ölkədə 157 iri çay şirkətinin və 34 elmi tədqiqat institutunun iştirakı ilə Çin Çay İstehsalçıları Assosiasiyası yaradılmışdır.
Hindistan
Dünyada çay istehsalının həcminə görə ikinci yerdə qərarlaşmış Hindistanda yerli əhali çay içkisindən geniş istifadə etdiyi üçün istehsalın 70 faizi daxili tələbatın ödənilməsinə yönəldilir və beynəlxalq bazarlara təxminən 200 min ton çay çıxarılır.
Keniya
Keniyada çay istehsalçılarının 90 faizinin plantasiyalarının ərazisinin 0,4 hektardan az olmasına baxmayaraq, yüksək yarpaq çıxımına malik sortlardan istifadə olunması hesabına 2013-cü ildə bu ölkə dünya bazarına 370 min ton çay ixrac etmişdir.
Şri-Lanka
Çay yarpağının istehsal həcminə görə dünyada dördüncü yeri tutan Şri-Lankada "Seylon çayı" brendi altında qara, yaşıl və ağ Seylon çayları istehsal edilir.
Türkiyə
Türkiyə Respublikasında çay bitkisi, əsasən, Qara dəniz sahillərində yerləşən Rizə vilayətində yetişdirilir. Çay yarpağı istehsalının həcmində qara çay sortlarının böyük payı vardır. Yerli bazarın qorunması məqsədilə ölkəyə idxal olunan çaylara 145 faiz gömrük rüsumu tətbiq edilir.
Azərbaycan
Azərbaycanda çay bitkisi ilk dəfə XIX əsrin sonlarında əkilmişdir. Sovet dövründə çay plantasiyalarının sahəsi genişləndirilərək 13,4 min hektara, yaşıl çay yarpağı istehsalı 34,5 min tona çatdırılmışdır. Eyni zamanda, ölkədə çay yarpağı emal edən 14 müəssisənin və 2 çayçəkici fabrikin tikilməsi ildə 45 min ton çay yarpağının emalına imkan yaratmış, ölkə əhalisinin quru çaya olan ehtiyacının 65-70 faizinin yerli istehsal hesabına ödənilməsini təmin etmişdir. Ölkədə 21 min hektara yaxın ərazinin təbii iqlim şəraiti, torpaqlarının mövcud vəziyyəti Azərbaycan ərazisində çay bitkisinin becərilməsinə imkan verir.
Lakin 1990-cı illərdən etibarən ölkədə çay sahələri və istehsalı tədricən azalmağa başlamış və 2010-cu ildə çay plantasiyalarının sahəsi 587 hektara, məhsul istehsalı 545 tona düşmüşdür. 2016-cı ildən başlayaraq çayçılığın inkişafına məhsul istehsalçılarının marağının artırılması istiqamətində görülən tədbirlər sayəsində 2017-ci ildə çay plantasiyalarının sahəsi 2010-cu illə müqayisədə 2 dəfə artaraq 1114,3 hektara, məhsul istehsalı isə 42,2 faiz artaraq 775,2 tona çatmışdır.
Beynəlxalq çay günü
Təhsil və Ünsiyyət Mərkəzinin təşəbbüsü ilə hər il dünyada dekabr ayının 15-i Beynəlxalq çay günü kimi qeyd edilir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Çayçılıq haqqında" 2022-03-19 at the Wayback Machine Azərbaycan Respublikasının 17 dekabr 2002-ci il tarixli, 402-IIQ nömrəli Qanunu. e-qanun.az (az.)
- [1]
- [2]
- [3]
- Sitat səhvi: Xətalı
<ref>etiketi; ":0" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib - Heiss, Mary Lou; Heiss, Robert J. The Story of Tea: A Cultural History and Drinking Guide. . 2007. ISBN .
- . The Japanese Way of Tea: From Its Origins in China to Sen Rikyū. . 1998. ISBN .
- [4]
- [5]
- Gokhale, Nitin A. The hot brew: the Assam tea industry's most turbulent decade. Guwahati: Spectrum Publications : Distributors, United Publishers (2005 tarixində nəşr olunub). 1998. ISBN .
- Colleen Taylor Sen. Food Culture in India. Greenwood Publishing Group. 2004. səh. 26. ISBN .
- "“Azərbaycan Respublikasında çayçılığın inkişafına dair 2018–2027-ci illər üçün Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında" 2022-03-19 at the Wayback Machine Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 12 fevral 2018-ci il tarixli, 3660 nömrəli Sərəncamı. e-qanun.az (az.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Cayciliq cay plantasiyalarinin salinmasi cay ekini materiallarinin yetisdirilmesi yasil cay yarpaginin istehsali ve emali ile mesgul olan kend teserrufati ve yeyinti senayesi sahesi Sri Lankada cay toplama Cayciliqda en cox cay bitkisinin Camellia sinensis iki esas varianti islenilir Camellia sinensis var sinensis Cin caylarinin boyuk hissesi ucun C sinensis var assamica ise puer ve Hindistan Darcilinq cayindan basqa caylari ucun islenilir TarixiCayin kultivasiyasi en gec Cjou sulalesi dovrunde e e 1046 256 baslamisdi Han sulalesi dovrunde cayciliq inkisaf etmisdi ve Tan sulalesi 618 907 dovrunde cay icme artiq yayimladigina gore ilk boyuk saheli cay plantasiyalari peyda oldu Cay haqqinda ilk kitab Cayin kanonu cin 茶經 Lu Yu terefinden 760 ci ve 780 illerin arasinda yazilmisdi Orada bitkinin ozu onu becermek ucun isledilen aletler yarpaqlarin keyfiyyetic cay hazirlamaq ucun aletler plantasiyalarin ve taninmis cayxorlarin tarixi haqqinda behs olunur Yaponiyanin Nara dovrunde 710 794 Tan sulalesinin paytaxti olan Canqan seherine gelen diplomatik missiya ressamliq ve edebiyyat kimi Cin medeniyyetinin numuneleri ile tanis olublar O cumleden bu olay yaponlarin cayla en erken rastlasmasi sayilir Heyan dovrunde 794 1185 804 cu ilde Yaponiya hokumeti dini oyrenmek ucun Kukai ve Saico adli rehibleri Cine gonderib 814 cu ilde yazilan Soryosu da qeyd olunur ki Kukai Cinde ilk defe cay icmisdi O Yaponiyaya 806 ci ilde qayitmisdi Kukai Yaponiyada Buddizmin Sinqon mektebinin Saico ise Tenday mektebinin esasini qoymusdu Hesab olunur ki onlardan ya biri ya her ikisi Yaponiyaya Cinden ilk cay agaclari getirib Uc kralligin yaddas qeydleri kor 삼국유사 efsane yigimida olan Kaya efsanesine gore Koreyaya ilk cay agaci Ayuta ehtimal ki efsanede Hindistandaki Ayodxya nezerde tutulur sahzadesi Ho Huan Oq terefinden getirilib ve Chanvon seherinin yaxinliginda yerlesen Pequolsan daginda ekilmisdi 1768 ci ilde Londonda yerlesen Kyu kral botanika baglarinda yeqane cay agaci ugurla ekilmisdi Bu cayciligin Britaniyanin koloniyalarinda perspektivi oldugunu gostermisdi 1778 ci ilde ingilis botanik Cosef Benks Britaniyanin Ost Hind sirketine Cinin monopoliyasini qirmaaq ucun Hindistanda cayciliqnan mesqul olmaq teklif etmisdi Cay agacinin eslen geldiyi erazi muasir Sicuan CXR simali Myanma ve Assam Hindistan bolgeleri ehate edir Halbuki Assamda cayin boyuk miqyasli istehsali ancaq 1820 ci illerde Britaniyanin Ost Hind sirketi terefinden basladilmisdi Bundan evvel burda cay sinqpho ve ya cinqpo etnik qrupunun enenevi ickisi idi 1815 ci ilde Assamda yabani cay agaci movcudlugu haqqinda sayieler yayimlaga baslamisdi Lakin onlar testiqlenende C sinensis var assamica Cin variantindan asagi seviyyeli olaraq sayilirdi Britaniyayilar Cinin monopoliyasini qirmaq meqsedi ile Hindistanda cayciliqnan mesgul olmaga baslayiblar Onlar Cin ekme ve becerme usullarini Cin cay toxumlarini getirib isteyi olan her bir Avropaliya Assamda cayciliq ucun torpaq teklif edirdiler 1850 ci illerde cayciliq Assamdan Nilgiri ve Darcilinq bolgelerine yayimlanmis Bu gune qeder hemin uc bolge Hindistanin esas cay istehsali bolgeleridir Seylon muasir Sri Lanka evvel qehve istehsal eden yer idi Bura Coffea arabica erebler terefinden getirilmisdi ve bir muddet bu ada dunyanin en boyuk qehve istehsalcisi olmusdu Lakin 1869 cu ilde adada askar olunmus qehve pasi adli gobelek xesteliyi buna son qoymusdu Seylonda ilk cay agaci 1839 cu ilde ekilmisdi Istehsalci olkelerHazirda Cin Hindistan Keniya Sri Lanka Turkiye ve dunyanin cay istehsal eden en boyuk olkeleridir Bu olkelerde istehsal edilmis cay mehsullarinin texminen 60 65 faizi daxili telebatin odenilmesine 35 40 faizi ise ixraca yoneldilir Hazirda beynelxalq bazarlarda bir kiloqram quru cay yarpaginin qiymeti 2 65 ABS dollari seviyyesindedir Cin Esas meqale Cinde cayciliq Cay istehsalinin hecmine gore dunya bazarinda en boyuk istehsalcilardan olan Cin Xalq Respublikasi her il xarice 300 350 min ton cay ixrac edir Dunya bazarlarindaki paylarini artirmaq yeni bazarlari oyrenmek ve yeni cay brendlerini formalasdirmaq meqsedile bu olkede 157 iri cay sirketinin ve 34 elmi tedqiqat institutunun istiraki ile Cin Cay Istehsalcilari Assosiasiyasi yaradilmisdir Hindistan Esas meqale Hindistanda cayciliq Dunyada cay istehsalinin hecmine gore ikinci yerde qerarlasmis Hindistanda yerli ehali cay ickisinden genis istifade etdiyi ucun istehsalin 70 faizi daxili telebatin odenilmesine yoneldilir ve beynelxalq bazarlara texminen 200 min ton cay cixarilir Keniya Esas meqale Keniyada cayciliq Keniyada cay istehsalcilarinin 90 faizinin plantasiyalarinin erazisinin 0 4 hektardan az olmasina baxmayaraq yuksek yarpaq ciximina malik sortlardan istifade olunmasi hesabina 2013 cu ilde bu olke dunya bazarina 370 min ton cay ixrac etmisdir Sri Lanka Esas meqale Sri Lankada cayciliq Cay yarpaginin istehsal hecmine gore dunyada dorduncu yeri tutan Sri Lankada Seylon cayi brendi altinda qara yasil ve ag Seylon caylari istehsal edilir Turkiye Esas meqale Turkiyede cayciliq Turkiye Respublikasinda cay bitkisi esasen Qara deniz sahillerinde yerlesen Rize vilayetinde yetisdirilir Cay yarpagi istehsalinin hecminde qara cay sortlarinin boyuk payi vardir Yerli bazarin qorunmasi meqsedile olkeye idxal olunan caylara 145 faiz gomruk rusumu tetbiq edilir Azerbaycan Esas meqale Azerbaycanda cayciliq Azerbaycanda cay bitkisi ilk defe XIX esrin sonlarinda ekilmisdir Sovet dovrunde cay plantasiyalarinin sahesi genislendirilerek 13 4 min hektara yasil cay yarpagi istehsali 34 5 min tona catdirilmisdir Eyni zamanda olkede cay yarpagi emal eden 14 muessisenin ve 2 caycekici fabrikin tikilmesi ilde 45 min ton cay yarpaginin emalina imkan yaratmis olke ehalisinin quru caya olan ehtiyacinin 65 70 faizinin yerli istehsal hesabina odenilmesini temin etmisdir Olkede 21 min hektara yaxin erazinin tebii iqlim seraiti torpaqlarinin movcud veziyyeti Azerbaycan erazisinde cay bitkisinin becerilmesine imkan verir Lakin 1990 ci illerden etibaren olkede cay saheleri ve istehsali tedricen azalmaga baslamis ve 2010 cu ilde cay plantasiyalarinin sahesi 587 hektara mehsul istehsali 545 tona dusmusdur 2016 ci ilden baslayaraq cayciligin inkisafina mehsul istehsalcilarinin maraginin artirilmasi istiqametinde gorulen tedbirler sayesinde 2017 ci ilde cay plantasiyalarinin sahesi 2010 cu ille muqayisede 2 defe artaraq 1114 3 hektara mehsul istehsali ise 42 2 faiz artaraq 775 2 tona catmisdir Beynelxalq cay gunuEsas meqale Beynelxalq cay gunu Tehsil ve Unsiyyet Merkezinin tesebbusu ile her il dunyada dekabr ayinin 15 i Beynelxalq cay gunu kimi qeyd edilir Hemcinin baxCay bitki Cay icki Istinadlar Cayciliq haqqinda 2022 03 19 at the Wayback Machine Azerbaycan Respublikasinin 17 dekabr 2002 ci il tarixli 402 IIQ nomreli Qanunu e qanun az az 1 2 3 Sitat sehvi Xetali lt ref gt etiketi 0 adi bir nece defe muxtelif mezmunla verilib Heiss Mary Lou Heiss Robert J The Story of Tea A Cultural History and Drinking Guide 2007 ISBN 978 1 58008 745 2 The Japanese Way of Tea From Its Origins in China to Sen Rikyu 1998 ISBN 978 0 8248 1990 3 4 5 Gokhale Nitin A The hot brew the Assam tea industry s most turbulent decade Guwahati Spectrum Publications Distributors United Publishers 2005 tarixinde nesr olunub 1998 ISBN 978 81 85319 82 7 Colleen Taylor Sen Food Culture in India Greenwood Publishing Group 2004 seh 26 ISBN 978 0 313 32487 1 Azerbaycan Respublikasinda cayciligin inkisafina dair 2018 2027 ci iller ucun Dovlet Proqrami nin tesdiq edilmesi haqqinda 2022 03 19 at the Wayback Machine Azerbaycan Respublikasi Prezidentinin 12 fevral 2018 ci il tarixli 3660 nomreli Serencami e qanun az az