Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mirzə Şəfi Vazeh (azərb. میرزا شفیع واضح; 1794, Gəncə – 16 noyabr 1852 və ya 1852, Tiflis) — Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri, xəttat, maarifçi və pedaqoq. Vazeh təxəllüsü altında həm Azərbaycan dilində, həm də fars dilində yazaraq, bu dillərin poeziya ənənələrini inkişaf etdirirdi. Vazeh "ifadəli, aydın" deməkdir. Tiflisdə Azərbaycan və fars dillərindən dərs demişdir. Rus pedaqoq İvan Qriqoryev ilə birlikdə Azərbaycan poeziyasının ilk müntəxəbatını və Tiflis gimnaziyası üçün "Tatar-rus lüğətini" yazmışdı.
| Mirzə Şəfi Vazeh | |
|---|---|
 | |
| Doğum adı | Mirzə Şəfi Kərbəlayi Sadıq oğlu Vazeh |
| Təxəllüsü | Vazeh |
| Doğum tarixi | 1794 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 16 noyabr 1852 və ya 1852 |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Milliyyəti | Azərbaycanlı |
| Fəaliyyəti | şair, xəttat, yazıçı, pedaqoq, müəllim |
| Əsərlərinin dili | Azərbaycan dili, fars dili |
| Janrlar | şeir, şeir |
 Mirzə Şəfi Vazeh Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Mirzə Şəfi çoxlu qəzəlllər, müxəmməslər, məsnəvilər, rübailər və s. yazmışdır. Onun şeirləri intim-lirik və satirik xarakteri daşıyırdı. Bundan başqa Vazeh poeziya tipli "Müdriklik dərnəyi"nin başında dayanırdı. Vazehin əsərlərinin əsas mövzusu romantik sevginin tərənnümü və həyatın nəşəsidi, amma bəzi şeirlərində Mirzə Şəfi feodal cəmiyyətinin eyiblərini göstərir, köləlik şəxsiyyətlik və dini fanatizmin əleyhinə çıxış edir.
Vazehdən şərq dilləri dərsini alan alman şairi Fridrix Bodenştedt "Şərqdə min bir gün" (1850) kitabında Vazehin şeirlərinin tərcümələrini nəşr etdirmişdir. Sonradan Bodenştedtin "Mirzə Şəfi nəğmələri" (1851) adlı kitabı işıq üzü gördü. Bu nəğmələr Avropa dillərinə dəfələrlə tərcümə edilmişdir. Baxmayaraq ki, sonradan Bodenştedt Vazehin şeirlərini özünkü kimi qələmə verməyə başladı, saxlanılan fars və Azərbaycan dillərində olan orijinal vərəqlər Mirzə Şəfinin müəllifliyini sübut etdi.
Həyatı
Doğum tarixi
Mirzə Şəfi Sadıq oğlu XVIII–XIX əsrlərin astanasında Gəncədə bənna Kərbəlayi Sadıqın ailəsində anadan olub. Şairin doğum tarixi tam aydın deyil. Böyük Sovet Ensiklopediyası, Müxtəsər Ədəbiyyat Ensiklopediyası və Fəlsəfə Ensiklopediyasında Mirzə Şəfinin doğum ili 1796-cı qeyd edilib, bir sıra müəlliflər isə hesab edirlər ki, şair 1794-cü ildə anadan olub.
Şərqşünas Adolf Berjenin yazılarına əsasən, 1851-ci ildə o, Tiflisin küçələrində "təvazökar 60 yaşlarında türk" ilə rastlaşmışdı, həmən insan elə Mirzə Şəfi Vazeh idi. Berjenin sözlərindən belə çıxır ki, şair 1800-cü ilədək anadan olub. Arxiv sənədlərində tamamilə başqa məlumatlar var. Belə ki, "1845-ci ildə xidmət haqqında olan formulyar siyahıda" (rus. "Формулярный список о службе за 1845 год") yazılıb ki, Mirzə Şəfinin 40 yaşı var ("1845-ci ildə Tiflis qəza məktəblərində xidmət göstərən məmurlar" (rus. ""О служащих чиновниках Тифлисских уездных училищ на 1845 год") haqqında olan arxiv işindən götürülüb). Buradan belə çıxır ki, Vazeh 1805-ci ildə anadan olub. Eyni zamanda, "1852-ci ildə xidmət haqqında olan formulyar siyahı"da (rus. "Формулярный список о службе за 1852 год") yazılıb ki, "onun doğum günündən 45 il keçir" — bu da artıq onun göstərir ki, şair 1807-ci ildə anadan olub, bu məlumatlar "Tiflis gimnaziyalarda tatar dili kiçik müəllimi Mirzə Şəfinin ölümü haqqında" olan (rus. "О смерти младшего учителя татарского языке в тифлисских гимназиях Мирза Шафи") arxiv işindən götürülüb. Şərqşünas alim İvan Yenikolopovun fikrincə, bu mənbələrin ən etibarlısı Mirzə Şəfinin rəisi A. K. Monastırskiyin imzası ilə təsdiq olunmuş "1845-ci ildə xidmət haqqında olan formulyar siyahı"sıdı (rus. "Формулярный список о службе за 1845 год").
Mənşəyi
Mirzə Şəfinin atasının adı Sadıq Kərbəlayi olsa da, el arasında ona Sadıq Usta (Ustad) deyə çağırırdılar. Sadıq Usta sonuncu Gəncə xanı Cavad xanın dövründə memar kimi fəaliyyət göstərirdi. Ata babasının adı Məhəmməd idi, o, Gəncənin yerli sakinlərindən idi. Şairin böyük qardaşı Abduləli atası kimi binaların tikintisi ilə məşğul olurdu, çünki ənənələrə görə ata sənətini davam etdirməli idi.
Mirzə Şəfinin doğulduğu illərdə Rusiya imperiyası Gürcüstanı ələ keçirərək, ayrı-ayrı xanlıqları və bölgələri zəbt etməyə çalışırdı. Tezliklə Mirzə Şəfinin doğma şəhəri Gəncənin də işğal edilməsi baş verdi. 1804-cü ilin yanvarında Gəncə hücumla alındı. Bir vaxtlar qüdrətli xanlığı yaddaşlardan silmək üçün, Gürcüstan baş komandanı general Sisyanov Gəncəni I Aleksandrın arvadı şərəfinə Yelizavetpol (rusca Елисаветполь) adlandırır, xanlığın ərazisini isə "Yelizavetpol qəzası" (rusca "Елисаветпольский уезд") adı ilə Rusiya imperiyasına birləşdirir. Bu hadisələr Mirzə Şəfinin ailəsinə ağır təsir elədilər. Xan tikililərin qurucusu olan atası Sadıq gəlir mənbəyini itirdi.
Bəzi digər tədqiqatçılar kimi qafqazşünas Adolf Berje də Mirzə Fətəli Axundova və Salyaniyə istinad edərək qeyd edir ki, Gəncə xanlığının 1804-cü ildəki süqutu Mirzə Şəfinin atasına çox ziyan vurdu və onu müflis etdi, müharibədən bir müddət sonra o, xəstələndi və dünyasını dəyişdi. Şair atasının ölüm tarixi dəqiq məlum deyil, ancaq ədəbiyyatşünas Əliəjdər Seyidzadənin ehtimalına görə, o hadisə 1805-ci ilin əvvəlində baş verdi. Mirzə Şəfinin atasının müflis olmasını şair Şakir də Qasım bəy Zakirə yazdığı məktubu ilə təsdiq edir, məktubda Mirzə Şəfinin atası "Gəncədən olan Sadıq" kimi qeyd olunur, və onun adı bir vaxtlar zəngin adam olan, amma sonralar tamamilə dilənçi halına düşən Hacı Qurban adlı biri ilə hallanır. Gəncəli memar Sadıq o qədər məşhur idi ki, hətta qonşu xanlıqlarda onun adı əvvəl varlı dövlətli olub sonra hər şeyini itirən biri kimi misal gətirilirdi.
Bütün siyahılarda Mirzə Şəfinin mənşəyi "ruhani ad"dan gəldiyi yazılıb. Yenikolopov bundan nəticə çıxarır ki, Şəfinin atası Kərbəla şəhərinə ziyarətə getdikdən sonra, öz adına "Kərbəlayi" ruhani adını əlavə edib.
Tarixçi Mixail Semevskinin məlumatına görə, Mirzə Şəfi "mehriban, sadə insan idi, əslən tatar və tərbiyəsinə görə fars idi".
Mədrəsə təhsili
Şəfinin kitaba və elmə meyli tez özünü göstərdi. Bununla əlaqədar atası onu Gəncədəki Şah Abbas məscidinin mədrəsəsinə göndərdi. Atası istəyirdi ki, onun oğlu molla olsun. Mədrəsədə Şəfinin maraq dairəsi genişləndi, burada o, fars və ərəb dillərinin ilkin biliklərinə yiyələndi və hüsnxəti öyrəndi, sonradan hüsnxət bacarıqlarını mükəmməllik səviyyəsinə çatdırdı. Adolf Berje "Zeitschrift der deutschen morgenländischen Gesellschaft" (Leypsiq, 1870) adlı məqaləsində yazır:
 | Onun ərəb dilinin öyrənilməsində uğurları ürəkaçan deyil idi, ikincinə (yəni fars dilinə) isə mümkün olduğu üçün, ərəb dilindən əsaslı bilikləri olmadan yiyələndi. |  |
Mirzə Şəfinin Gəncədə kimdən təhsil aldığı dəqiq məlum deyil. Seyidzadənin fikrincə, onun müəllimi hansısa Molla Pənah idi (tanınmış Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqiflə səhv salmayın). Bəzən mətbuatda Molla Hüseyn Pişnamazın (1783–1859) adı səhv olaraq hallanırdı. Pişnamaz Mirzə Fətəli Axundovun hüsnxət üzrə müəllimi idi, Axundovun özü də Mirzə Şəfinin məktəbinə gedirdi. Mirzə Şəfi və Pişnamaz bir-birinə qarşı mübarizə aparırdılar.
Ancaq Mirzə Şəfinin molla olmaq istəyi elə də çox deyil idi. O, daha çox arzu edirdi ki, ədəbiyyat və müxtəlif dilləri öyrənsin. Amma atası sağ olarkən, Şəfi ona qarşı getmirdi və mədrəsə təhsilini davam etdirirdi. Atasının vəfatından sonra Mirzə Şəfi mədrəsədən ayrıldı, həm də o, oranın başçıları ilə yola getmirdi.
Şəfinin hələ mədrəsədə təhsil aldığı vaxtlarda, Təbrizdən Gəncəyə Hacı Abdulla adlı biri qayıdır, Berjenin sözlərinə görə, o insan "gözəl qəlb keyfiyyətləri və yüksək mənəviyyat" sahibi idi. Həmin Hacı-Abdulla Mirzə Şəfinin şəxsiyyətinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır.
Adolf Berjenin məlumatına görə, Hacı Abdulla Gəncədə anadan olmuşdur və Təbrizə alverlə məşğul olmaq üçün getmişdir. İranda o, müqəddəs yerlərə baş çəkdi, oradan da həcc ziyarəti etmişdir. Sonra o, bir müddət Bağdadda yaşamışdır və orada Seyid Səttar adlı dərvişlə tanış olaraq, onun sayəsində sufizm əqidəsi və inamı ilə tanış oldu. Gəncədə Hacı Abdulla Şah Abbas məscidinin axundları və yerli mollalar ilə dini xurafatları və mövhumatın əsassız və absursd olduğunu sübut edərək, daim mübahisə edirdi. Bununla bağlı onun ruhanilərin arasında çoxlu düşmənləri və bədxahları yarandı. Mirzə Şəfi mədrəsə tələbəsi olduğu vaxtlarda Hacı-Abdulla ona havadarlıq edir və maarifləndirirdi. Gənc Şəfinin düşüncə tərzində belə çevrilişi görən mədrəsə mollaları gələcəkdə onunla məşğul olmağa imtina etdilər. Bununla əlaqədar Şəfi mədrəsəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Berjenin sözlərinə görə, o hadisələrdən sonra Şəfinin ruhanilərə olan nifrəti inkişaf etməyə başlayır. Mirzə Şəfi hələ Hacı-Abdulla ilə tanışlıq etmədən öncə də mollalardan uzaq dururdu. Seyidzadənin sözlərinə görə, onun Hacı-Abdulla ilə baxışlarının oxşarlığı buna əsaslanıb. Mollalarla mübahisələrdə Mirzə Şəfiyə dəstək göstərən Hacı Abdulla idi, hansı ki Mirzə Şəfinin taleyinə güclü təsir göstərmişdir və Seyidzadənin ehtimalına görə, onu övladlığa götürmüşdü.
Gəncədə mədrəsəni tərk etdikdən sonraki həyatı
Berje xəbər verir ki, Şəfi mədrəsədən ayrıldığı vaxtda, Cavad xanın qızı Püstə bəyim özünə mirzə axtarırdı ki, iki kiçik kənd ilə idarəetmə məsələlərin həlli üçün yazışma aparsın. Püstə bəyim və Hacı Abdulla qonşu idilər və bir-birini yaxşı tanıyırdılar. Püstə bəyimin istəyini örgənərək, Hacı Abdulla ona Şəfini məsləhət gördü və "dürüstlüyünə tam arxayın ola biləcək" insan kimi tanıtdı, həm də Şəfi təkçə fars dili bilikləri (o illərdə fars dili Cənubi Qafqazda yazışma dili kimi qəbul olunmuşdu) ilə deyil, həm də gözəl dəst-xətti ilə seçilirdi.
Püstə bəyim Şəfini işə götürdü, və Berjenin sözlərinə görə, o vaxtdan onu Mirzə Şəfi çağırmağa başladılar. Amma ədəbiyyatşünas Əli Əjdər Seyidzadə Adolf Berjenin fikri ilə razı deyil, onun fikrincə, Şəfi "mirzə" adını xan qızının məktub yazanı olduğu üçün götürmüyüb, çünki hələ o illərdə Mirzə Şəfi şah Abbas məscidinin yanında xəttatlıq və şərq dilləri üzrə dərs keçdiyi şəxsi məktəbini yaratmışdır. Mirzə Şəfi Püstə bəyimin yanında az müddət işlədi. 1826-cı ildə İran və Rusiya arasında yenidən müharibə başladı. İranlılar Cavad xanın böyük oğlu Uğurlu xanın başçılığı altında Gəncəni ələ keçirdilər və burada təxminən üç ay qaldılar. Şamxor döyüşündə məğlubiyyətdən sonra Uğurlu xanın qoşunu Gəncəni tərk etməyə məcbur oldu. Uğurlu xan bacısı Püstə bəyimlə birgə İrana getdi (bu tarixi hadisəni "Fars müharibəsi haqqında qeydlər" (rusca "Записки о персидской войне") əsərinin müəllifi qraf Simoniç təsdiq edir).
Bundan sonra Mirzə Şəfi Gəncə məscidini hər gün ziyarət etməyə başlayır, orada hücrələrin birində qazanc üçün müxtəlif müsəlman kitablarını nəsr eliyir, Hacı Abdullanın dəstəyi ilə birlikdə bu işdən gələn pul onun həyatının sonuna kimi bəs eləməli idi. Lakin Hacı Abdullanın 1831-ci ildə vəfatı Şəfinin bu yardımdan məhrum etdi. Hacı-Abdulla Mirzə Şəfiyə 400 dumat vəsiyyət etdi, ancaq Şəfi yalnız yarısını ala bildi, çünki qalanını varislərdən götürə bilmədi. Bu pullar Şəfiyə borclarını ödəməyə və ən zəruri şeyləri alamağa kömək etdi. Bundan sonra Mirzə Şəfi məsciddə kitabları nəsr eləməyə davam etdi, lakin tezliklə İranda litoqrafiya tətbiq edildiyindən, bu məşğuliyyət onun üçün az faydalı oldu və o, yoxsulluq həddinə çatdı.
Adolf Berje Mirzə Şəfi haqqında xeyli məlumat toplamışdır, o, köhnə sakinləri sorğu-sual edərək ətraflı bilgilər almışdı və Mirzə Şəfinin əvvəlki illərinə aid çoxlu məlumatlar vermişdir. Mirzə Şəfinin Gəncədəki həyat dövrü haqqında bioqrafik məlumatların bir hissəsi Berjenin 1845-ci il tarixli formulyar siyahısında saxlanılıb. Bu siyahıda yazılıb ki, Şəfi 1840-cı ildə Tiflisə yola düşmədən öncə, "Elizavetpol şəhərində ərəb və fars dillərinin fərdi tədrisi ilə məşğul olurdu".
XIX əsrin 20-ci illərinin sonunda Mirzə Şəfinin şair kimi qələmə verilən ilk məlumatlara rast gəlinir. Bu hallardan biri bu cür baş vermişdir: Təbrizdə molla şair Fətullah (və ya Fazil xan) İranın xarici işlər naziri Mirzə Əbülhəsən xan Şirazini lağa qomuşdu, bunu öyrənən şairlərin bir hissəsi naziri müdafiə etməyə başladılar, o şairlərin içində "əslən Elizavetpollu şair Mirzə Şəfi" də qeyd olunmuşdur.
1830-cu illərin əvvəllərində Mirzə Şəfi Gəncəli İbrahim xanın qızı Züleyxaya vurulmuşdu (daha ətraflı "Şəxsi həyatı" bölməsinə baxın). Bu məhəbbət onun gələcək poetik yaradıcılığında öz əksini tapmışdır.
Mirzə Şəfinin Gəncədəki şagirdlərindən biri də şəhərə 1832-ci ildə gələn Mirzə Fətəli Axundov olub. Axundov Vazehdən nəstəliq xətti ilə yazmaq sənətini öyrənirdi. Mirzə Şəfi Axundovun baxışlarının formalaşmasında böyük rol oynamışdır. Mirzə Fətəlinin xatirələrindən aydındır ki, məhz Mirzə Şəfi Axundova ruhani olmağa imkan vermədi.
Tiflisdə tədris illəri
XIX əsrin 30–40-cı illərində Mirzə Şəfi zəngin insanların katibi işləyərək çörək pulu qazanırdı. Gəncədə Şəfi həmçinin, xəttatlıq və şərq dillərindən dərs deyirdi. 1840-cı ilin sonunda o, Tiflisə köçərək, orada kiçik müəllim vəzifəsini almışdır. 1840-cı ildən Tiflisdə Azərbaycan və fars dillərindən dərs demişdir. Məhz Tiflisdə Vazehin Abbas Qulu Ağa Bakıxanov, Xaçatur Abovyan, Mirzə Fətəli Axundov və digər mədəniyyət xadimləri ilə sıx əlaqələri yarandı.
1846-cı ildə Vazeh doğma Gəncəyə qayıtdı və məktəblərin birində dərs keçməyə başladı. Həmçinin Gəncədə Mirzə Şəfi şeirlər yazmağa davam etdi. 1850-ci ildə Mirzə Şəfi yenidən Tiflisə köçdü. Orada Tiflis gimnaziyasının fars və Azərbaycan dilləri müəllimi vəzifəsində çalışırdı.
1852-ci ildə Tiflisdə dərs dediyi zaman Mirzə Şəfi Vazeh Kazım bəyin Moskvadakı tələbələrindən olan İvan Qriqoryevlə birlikdə Azərbaycan poeziyasının ilk müntəxəbatı "Kitabi-türki" adlı bir dərslik tərtib etmişdir, bu əsər hətta "Vətən dili"ndən öncə yazılmışdır.
Vazeh və Bodenştedt
1844-cü ildə Tiflisə Qafqaz həyatına böyük maraq göstərən və şərq dillərini daha yaxşı öyrənmək istəyən alman yazıçısı və şərqşünası Fridrix Bodenştedt gəldi. 1845-ci ildə Bodenştedt Tiflis gimnaziyasında dərs deməyini dayandırdı, lakin şərq dillərini öyrənməyini davam etdirdi. Tiflisdə o, Mirzə Şəfi ilə tanış olur və onun rəhbərliyi altında Azərbaycan və fars dillərini öyrənir. Dərslər həftədə üç dəfə keçirilirdi, dərslərdən sonra isə Mirzə Şəfi qonaq üçün öz əsərlərini nümayiş etdirirdi. O vaxtlarda Mirzə Şəfi Tiflis qarnizon məktəbində müəllimlik edirdi, sonradan Bodenştedtin vəsatəti sayəsində Tiflis gimnaziyasında Azərbaycan dili müəllimi təyin edilmişdir.
1847-ci ildə Bodenştedt Mirzə Şəfinin "Hikmət açarı" adlı şeir dəftərini götürərək, Tiflisdən getdi. Bodenştedtın 1850-ci ildə nəşr etdiyi "Şərqdə 1001 gün" ("Tausend und ein Tag im Orient") qalın kitabının bir hissəsi Mirzə Şəfiyə həsr olunmuşdu. 1851-ci ildə Bodenştedtın tərcümə etdiyi "Mirzə-Şəfi nəğmələri" ("Die Lieder des Mirza-Schaffy") kitabı çıxdı. Mirzə Şəfinin XIX əsrin 70-ci illərində vəfatından 20 il sonra Bodenştedt "Mirzə Şəfinin irsindən" kitabını çap etdirdi, alman yazıçısı orada elan etdi ki, Mirzə Şəfi nəğmələri guya tərcümə deyil idi və müəlliflik bütövlüklə şəxsən Bodenştedta məxsusdu. Bununla belə Mirzə Şəfinin müəllifliyini sübut edən fars və Azərbaycan dillərində əsərlərin əsli günümüzədək saxlanılıb. Bodenştadtın "Mirzə Şəfi nəğmələri" kitabının yalnız proloq hissəsinin müəllifi olduğunu kitabın adı özü deyir — "Die Lieder des Mirza-Schaffy mit einem Prolog von Fr. Bodenstedt". Bundan əlavə kitabın erkən tərcüməçilərindən V. Markov Bodenştedta yarınmaq üçün "Görüşə" (rusca На встречу) toplusunda "Proloq" haqda yalnız ön söz hissəsində yazır.
"Nəğmələr" əsərinin süjeti tamamilə Mirzə Şəfinin həyatından götürülüb. Belə ki, "Züleyxa" adlı silsilə Mirzə Şəfinin Züleyxa adlı (rəsmən onu Noxbikə adlandırırdılar) ilk məhəbbətinə həsr olunub. Bodenştedt Tiflisdə olduğu zaman, o, Dağıstanın Cenqutay kəndində yaşayırdı. "Mirzə Yusif" adlı digər nəğmə silsiləsi Mirzə Şəfinin dostlarından biri Mirzə Yusif Şahnazarov ilə bağlıdı, onun haqqında arxiv işlərinda ətraflı məlumatlar var. "Hafizə" adlı digər silsilə Mirzə Şəfi tərəfindən sevdiyi və evləndiyi qadına həsr olunub. "Nəğmələr"in fəsilərin birində Mirzə Şəfi özünü Abdullanın (mərhum ögey atasının adı) oğlu adlandırır. Yenikolopovun sözlərinə görə, bu bilgilər və "Mirzə Şəfi nəğmələri"ndə olan həm İran nazirlərinin adları, həm də Hafiz Şirazinin həyatından geniş məlumatlar Bodenştedtın kitabı yazdığı vaxt Qərbdə məlum ola bilməzdi.
Bundan başqa Mirzə Fətəli Axundovun nəvəsi tərəfindən 1934-cü ildə Azərbaycan Dövlət Muzeyinə verilmiş Mirzə Fətəli Axundovun şəxsi arxivindən olan qaralama dəftərində Mirzə Şəfi haqqında Axundovun öz əlilə yazılmış məlumat var ki, Mirzə Şəfinin nəğmələri Almaniyada dərc olunmuşdur.
Vəfatı
Mirzə Şəfi Vazeh 1852-ci il noyabrın 16-da və ya 28-də Tiflisdə vəfat etdi. Tarixçi Mixail Semevskinin sözlərinə görə, Adolf Berje hələ 1851-ci ildə Tiflisə gələndə küçələrdə müsəlman məktəblərinin birində müəllimlik edən "təvazökar 60 yaşlarında tatar" ilə qarşılaşırdı. O insan Mirzə Şəfi Vazeh idi. Növbəti 1852-ci ildə Berje onunla tanış olmaq üçün axtarışlar edəndə, Mirzə Şəfi artıq ölmüşdür. Berjenin sözlərinə görə, Mirzə Şəfinin vəfatının səbəbi mədə iltihabı idi. Öncə elə hiss olunurdu ki, Şəfinin vəziyyəti yaxşılaşır, çünki o, xeyli düzəlməyə başlamışdır. Lakin Vazeh onu müalicə edən həkimin məsləhətlərini dinləmiyib çoxlu üzüm yeməyə başladı. Şairi daima ziyarət edən və onun həm dostu, həm də pərəstişkarı olan Ordubadlı Mirzə Həsən onun əzab çəkdiyini görüb, ondan üzümü yeməmək xahişini edəndə, Şəfi sakitcə cavab verirdi: "ölmək nə dərddi ki, yaşamaq nəyə gərəkdi, məgər mən məktəbdə dərs deyərkən, axmaq ermənilərlə az əlləşmişəm?" (rusca "а что за беда и умереть, для чего жить, разве я мало повозился, уча дураков армян в школе?"). Ondan sonra Şəfinin vəziyyəti ağırlaşdı və 1852-ci il noyabrın 16-dan 17-nə keçən gecə vəfat etdi.
Vazehin öldüyü gün "Qafqaz Arxeoloji Komissiyasının aktları"nda (X cild, səh 832) belə qeyd olunmuşdur:
| | 1852-ci il noyabrın 16-da Tiflisdə Mirzə Şəfi Sadıx oğlu vəfat etdi, hansı ki Bodenştedtin məşhur əsərinin sayəsində böyük şöhrət qazanmışdır. | |
Şairi Tiflis müsəlman qəbiristanlığında dəfn etdilər, onun qəbri indi Nəbatət bağının ərazisi Görkəmli Azərbaycanlılar panteonunda yerləşir. Adolf Berje yazırdı:
| | Mirzə Şəfi şəxsi həyatında hər kəsin rəğbətini qazanmışdır, o. yüksək mənəvi saflıq və nadir könül keyfiyyətləri ilə seçilirdi. Onun qəbri Tiflisdədi və oranı çoxdan ot basıb. | |
Yaradıcılığı və irsi
 |  | |||||||||
Soldaki səhifə Mirzə Şəfi Vazeh və Tiflis gimnaziyasının şərq dilləri müəllimi İv. Qriqoryev tərəfindən tərtib edilmiş "Azərbaycan ləhcəsinin tatar müntəxəbatı"ndandı (1852), sağdaki isə "Mirzə Şəfi nəğmələri"nin alman nəşrinin üzü (1890) | ||||||||||
"İfadəli, aydın" mənalarını verən Vazeh təxəllüsü altında Mirzə Şəfi çoxlu qəzəlllər, müxəmməslər, məsnəvilər, rübailər və s. yazmışdır. Bundan başqa Vazeh poetik "Müdriklik dərnəyi"nə başçılıq etmişdir. Vazehin əsərlərinin əsas mövzusu romantik sevginin tərənnümü və həyatdan zövq almaq idi. Bəzi şeirlərində isə feodal cəmiyyətin eyiblərini göstərirdi, köləlik şəxsiyyətliyi və dini fanatizmin əleyhinə çıxış edirdi. Həmçinin Mirzə Şəfi Vazeh Azərbaycan poeziyasının ilk müntəxəbatının və üçün tərtib edilən "Tatar-rus lüğəti"nin (rus pedaqoq İv. Qriqoryev ilə birgə) müəllifidir.
1960-cı illərə qədər hesab edilirdi ki, Mirzə Şəfi Vazehin ədəbi irsi yalnız tərcümələr şəkilində bizə çatıb və şeirlərinin əsli itib. ""nın 1963-cü il 31 yanvar tarixli nömrəsində dərc edilmiş məlumatların birində xəbər verilmişdi ki, Mirzə Şəfinin şeirlərinin Azərbaycan və fars dilərində əsli tapılıb. Mirzə Şəfinin Azərbaycan və fars dillərində olan şeirlərinin ancaq bir hissəsi bizim dövrümüzə çatıb. Mirzə Şəfinin ən yaxşı əsərlərini Naum Qrebnev həm Azərbaycan və fars dillərindən, həm də Bodenştedtin alman dilindəki əlyazmalarından tərcümə edərək, "M. -Ş. Vazeh. Lirika" (rusca "Вазех М.-Ш. Лирика") (Moskva, 1967) kitabına əlavə etmişdir.
Bodenştedtın sözlərinə görə, Vazehin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də onun çap kitablarına olan nifrəti idi. Şairin fikrincə, əsl alimlərin çapa ehtiyacları olmur. Mirzə Şəfi Vazeh gözəl xəttat idi. Bodenştedt yazır:
| | Mirzə Şəfi çox gözəl yazırdı və eyni zamanda gözəllik və rəngarənglik gətirirdi: hərfləri mətnin məzmununa aid düzəldirdi. Əgər o adi şeylər barədə yazmalı olurdusa, onda o, onları adi paltarlara geydirirdi, gəşəngləri isə bayramsayağlara, qadınlara göndərilən məktubları xüsusi nazik xətlə yazırdı. | |
 |  | |||||||||
Solda — Mirzə Şəfinin 1840-cı il 24 oktyabr tarixli avtoqrafı, sağda — Mirzə Şəfi Vazehin ərizəsi | ||||||||||
M. F. Axundov öz xatirələrində dəqiqləşdirir ki, Vazeh "Nəstəliq adı ilə tanınan gözəl xətlə yazmaq sənətinə malik idi". Bodenştedt Mirzə Şəfinin şeyirlərinin böyük bir hissəsini Almaniyaya aparmışdı və orada onları alman dilinə tərcümə edərək dərc etmişdir. O, 1850-ci ildə Ştutqartda "Şərqdə 1001 gün" kitabını dərc etdi və oraya Vazehin şeirlərinin bir hissəsini daxil etdi. Şeirlər 1851-ci ildə Berlində alman dilində "Mirzə Şəfi nəğmələri" adlı ayrıca kitab şəklində işıq üzü gördü. Bu nəğmələr o qədər populyar oldular ki, hər il yenidən nəşr olurdular və bir çox dillərə tərcümə edilirdilər. "Mirzə Şəfi nəğmələri"ni alman dilindən rus dilininə ilk dəfə N. İ. Eyfert tərcümə etmişdir (1880 və 1903 tarixli nəşrləri). O, 1880-ci ildə yazırdı: "Artıq 60 nəşrə qədər çıxmış "Mirzə Şəfi nəğmələri" Almaniyada müasir poeziyanın ən sevimli əsərlərindən biridir". Onlar ingilis, fransız, italyan, fars, macar, çex, İsveç, holland, Danimarka, ispan, portuqal, flamand, demək olar ki, bütün slavyan dillərinə və hətta qədim yəhudi dilinə tərcümə edilmişdir.
İtalyan dilinə tərcümənin müəllifi yazıçı Rossi olmuşdur. 1860-cı illərdə rus şairi Mixail Mixailov Mirzə Şəfinin şeirlərini rus dilinə tərcümə etmişdir. Sonralar 1903-cü ildə şeiri yenidən rus dilinə tərcümə etdi. Vazehin əsərləri Lev Tolstoyun diqqətini cəlb etmişdir. 1880-ci ildə Tolstoy başqa rus şairi bildirirdi ki, bu yaxınlarda bir tanışı ona Mirzə Şəfinin şeirlər kitabını gətirmişdi, və o, onda dərin təəssürat yaratmışdır.
Rus bəstəkarı və pianoçusu Anton Rubenşteyn Mirzə Şəfinin sözlərinə bəstələnmiş mahnılar silsiləsini yaratmışdır.
Şəxsi həyatı
Mirzə Şəfi Vazehin ilk sevgilisi gəncəli İbrahim xanın qızı Noxbikə idi. Mirzə Şəfi onu ilk dəfə Cavad xanın arvadı Püstə bəyimin evində görmüşdür. Mirzə Şəfi ona "Züleyxa" şeirini həsr etmişdir, çünki qızın gözəlliyi ona "Yusif və Züleyxa" dastanının qəhrəmanının gözəlliyini xatırladırdı. Hər gün Şəfi Noxbikənin yanına gəlib öz şerlərini oxuyurdu. Tezliklə o, diqqəti özünə çəkdi və şairlərin yarışlarının birində hətta qalib gəldi. Amma o vaxta qədər qızı artıq Avar xanı Əhmədə vermək qərarına gəlmişdilər. Onda Vazeh gəlini oğurlamaq qərarına gəldi, lakin onun planları puç oldu, çünki sevgililər tufana görə kəndlərin birində gizlənməli oldular, orada isə onları sonradan tapıb evə gətirdilər.
İkinci dəfə Şəfi Tiflisin məşhur gözəli Hafizə adlı qıza vuruldu. Uzun cəhd etmələrdən sonra Vazeh qızın və onun anasının razılığını ala bildi. Lakin qızın atası nikahın əleyhinə idi, o, bunu Vazehin zəngin olmamağı ilə əsaslandırırdı. Onda Bodenştedtin məsləhəti ilə Mirzə Şəfi gimnaziyada müəllim işinə düzəlməyə çalışdı, amma o vaxta qədər Hafizənin atası vəfat etdi, və tezliklə Vazeh Hafizə ilə evləndi.
Bundan başqa şair Mirzə Mehdi Nacinin toplusunda Vazeh müəllimin naməlum gözələ həsr olunan şeiri yer alıb, şeir fars, ərəb və Azərbaycan dillərində yazılıb. Nacinin sözlərinə görə, bu qız Tiflisdə Vazehin məşuqəsi olub və hansısa knyazın oğluna ərə gedib. Buna baxmayaraq Vazeh qızın evlənməsindən sonra da ona yazmağa davam edib.
Arxiv materiallarına əsasən, Vazeh Gəncəyə qayıtdıqdan sonra da evləndi, bu dəfə Seyid Nisə şəhərində qalan Seyid Yəhyanın qızı ilə.
Xatirəsi
- Gəncədə Vazehə abidə ucaldılıb.
- Tiflisdə Vazehin qəbirüstü abidəsi yerləşir.
- Bakı şəhərində İçərişəhərin küçələrindən biri Mirzə Şəfinin adını daşıyır.
- Tiflis küçələlərinin biri Vazehin şərəfinə adlandırılıb.
- Gəncə şəhərinin Gülüstan qəsəbəsində şairin adını daşıyan parkda Vazehə abidə ucaldılıb.
- Rəssam Salam Salamzadə "Mirzə Şəfi və Xaçatur Abovyan" rəsmini çəkmişdir.
- B. M. Xəlilovun çəkdiyi Mirzə Şəfinin portreti Gəncədə Məhsəti Gəncəvi Mərkəzində yerləşir.
- Gəncənin 16 nömrəli məktəbi Vazehin adını daşıyır.
- 2010-cu ildə Bodenştedtin doğma şəhəri Paynedə Azərbaycanlı heykəltəraşlar Teymur və Mahmud Rüstəmov qardaşları tərəfindən Mirzə Şəfi və onun şagirdi Fridrix fon Bodenştedtə həsr olunmuş xatirə lövhəsi qoyuldu.
- 2012-ci ildə Mirzə Fətəli Axundova həsr olunan "Sübhün səfiri" bədii filmində Vazehin rolunu Azərbaycanın Əməkdar artisti Ayşad Məmmədov oynamışdır.
- 2014-cü ildə Almaniyadan Gəncəyə Vazehin əsərləri gətirildi və onların üstündə tərcümə işləri başladıldı.
-
![image]()
Bakıdaki Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinin binasının pəncərəsində Mirzə Şəfi Vazeh rəsmi -
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Mirzə Şəfi Vazehin adına olan Gəncənin 16 nömrəli məktəbi
İstinadlar və qeydlər
- Vazeh, Mirzə Şəfi // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
- Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi (PDF). Bakı: "Elm və təhsil". 2014. səh. 93-100. 2022-08-17 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-05-14.
- BSE
- Fəlsəfə Ensiklopediyası
- Müxtəsər Ədəbiyyat Ensiklopediyası
- Şükufə Mirzəyeva. Из истории эстетической мысли Азербайджана (XIX — начало XX века). Bakı: Elm. 1981. səh. 201.
- Məmməd Arif. История азербайджанской литературы. Bakı: Elm. 1971. səh. 216.
- История Азербайджана. 2. Bakı: Azərbaycan SSR EA hərbi nəşriyyat. 1960. 116.
- Mehbalı Qasımov. Очерки по истории передовой философской и общественно-политической мысли азербайджанского народа в XIX веке. Bakı: Azərbaycan Dövlət Universiteti. 1959. səh. 199.
- Cəfər Cəfərov. Сочинения в двух томах. Bakı: Azərnəşr. 1969. 13.
- Cəfər Cəfərov. Сочинения: драматургия и театр. 1. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1969. 13.
- Yenikolopov, 1938. səh. 10
- Seyidzadə, 1969. səh. 15
- Ениколопов, 1938. səh. 10
- Ениколопов, 1938. səh. 9
- Seyidzadə, 1969. səh. 16
- Seyidzadə, 1969. səh. 27
- Seyidzadə, 1969. səh. 17
- Семевский, 1887. səh. 416
- Ениколопов, 1938. səh. 11
- Ениколопов, 1938. səh. 12
- Seyidzadə, 1969. səh. 18
- Seyidzadə, 1969. səh. 17-18
- Ениколопов, 1938. səh. 13
- Ениколопов, 1938. səh. 14
- Шейда-бек Мамедов. Мирза-Фатали Ахундовa. М.: Мысль. 1978. səh. 27-29.
- Семевский, 1887. səh. 411
- Гасан Гулиев. Азербайджанская литература: исторический очерк. Б.: Нурлан. 2005. səh. 118.
- Вазех // Российская педагогическая энциклопедия. Т. I. М.. 1993. səh. 126.
- Владимир Лидин. Песни Мирзы-Шаффи // Друзья мои — книги. = Современник. 1976. səh. 307-308.
- Перевод. Предисл. Н. Гребнева. Вазех М.-Ш. Лирика. М.: Художественная литература. 1967. səh. 28.
- Ениколопов, 1938. səh. 91
- Ениколопов, 1938. səh. 92
- Ениколопов, 1938. səh. 74-76
- Ениколопов, 1938. səh. 76
- В. Г. Дмитриев. Скрывшие свое имя: Из истории анонимов и псевдонимов. Москва: Наука. 1977. səh. 111.
- История Азербайджана. Т. 2. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. səh. 119.
- Ениколопов, 1938. səh. 44-45
- Şeydabəy Məmmədov. M. F. Axundovun dünyagörüşü. М.: Moskva Dövlət Universitetin nəşri. 1962. səh. 36.
- Ениколопов, 1938. səh. 82
- Присоединение Азербайджана к России и его прогрессивные последствия в области экономики и культуры (XIX — нач. XX вв.). Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1955. səh. 260.
- Heydər Hüseynov. Azərbaycanda XIX əsr ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən. Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının nəşri. 1949. səh. 168.
- Əliyeva, 2013. səh. 61-62
- Yenikolopov, 1938. səh. 14-15
- Yenikolopov, 1938. səh. 53-54
- Yenikolopov, 1938. səh. 64-65
- Rəna Əfəndizadə. Архитектура Советского Азербайджана. Moskva: . 1986. səh. 316.
- "Almaniyadan Gəncəyə Mirzə Şəfi Vazehin işlərini gətirdilər". news.day.az. 25 fevral 2014. 2020-08-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-22.
- История Азербайджана. 3, hissə 2. Bakı: Azərbaycan SSR EA-nın nəşriyyatı. 1963. 75.
- "Azərbaycan heykəltəraşı daha bir mükafat qazandı". 1news.az. 30 dekabr 2010. 2022-03-14 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-22.
- "Кинорежиссер Рамиз Гасаноглу: «В истории каждого народа есть личности, которые определяют его судьбу»". news.day.az. 6 июня 2012. 2020-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-22.
- "Президент Азербайджана открыл в Гяндже Музей Мирзы Шафи Вазеха - ФОТО". 1news.az. 10 noyabr 2017. 2019-09-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-11-11.
Ədəbiyyat
- Vazeh // Sovremennaya Ensiklopediya. 2000.
- Heydər Hüseynov. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. Bakı: Azərbaycan SSR EA nəşriyyatı. 1949.
- İvan Yenikolopov. Поэт Мирза-Шафи. Bakı: SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialınının nəşriyyatı. 1938.
- N. Məmmədov. Вазех // Müxtəsər Ədəbiyyat Ensiklopediyası. М.: Sovet Ensiklopediyası.
- Əliəjdər Seyidzadə. Мирза-Шафи Сыдык-оглы Вазех. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. 1969.
- Əliəjdər Seyidzadə. Вазех // Fəlsəfə Ensiklopediyası. redaktəsi altında. Moskva: Sovet Ensiklopediyası.
- Mixail Semevski. Поэт и профессор Фридрих Боденштедт. Очерк его жизни и трудов, 1819–1887 гг. // Russkaya Starina . LIV (aylıq tarixi nəşr). Sankt-Peterburq. 1887.
- Əziz Şərif. Вазех // Böyük Sovet Ensiklopediyası. Moskva: Sovet Ensiklopediyası.
- Çernyayevski A. O. Vətən dili, I hissə; Çernyayevski A. O., Vəlibəyov S. H. Vətən dili, II hissə. Faksimil nəşr. Tərtib və transfoneliterasiya edən, ön söz, qeyd və şərhlər, sözlük və cədvəllərin müəllifi: Vüqar Qaradağlı. CBS, Bakı — 2007. 740 səh.
- Əliyeva N. Mirzə Şəfi Şərq Qərb araşdırmalarında. Gəncə: Elm. Xəlil Yusiflinin redaktəsi altında. 2013. ISBN .
Xarici keçidlər
- Mirzə Şəfi Vazehə həsr olunmuş sayt 2016-10-04 at the Wayback Machine
- Mirzə Şəfi Vazeh Berlinin Humboldt Universitetində
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mirze Sefi Vazeh azerb میرزا شفیع واضح 1794 Gence 16 noyabr 1852 ve ya 1852 Tiflis Azerbaycan sairi ve mutefekkiri xettat maarifci ve pedaqoq Vazeh texellusu altinda hem Azerbaycan dilinde hem de fars dilinde yazaraq bu dillerin poeziya enenelerini inkisaf etdirirdi Vazeh ifadeli aydin demekdir Tiflisde Azerbaycan ve fars dillerinden ders demisdir Rus pedaqoq Ivan Qriqoryev ile birlikde Azerbaycan poeziyasinin ilk muntexebatini ve Tiflis gimnaziyasi ucun Tatar rus lugetini yazmisdi Mirze Sefi VazehDogum adi Mirze Sefi Kerbelayi Sadiq oglu VazehTexellusu VazehDogum tarixi 1794Dogum yeri Gence Gence xanligiVefat tarixi 16 noyabr 1852 1852 11 16 ve ya 1852Vefat yeri Tiflis Tiflis quberniyasi Rusiya imperiyasiDefn yeri Gorkemli Azerbaycanlilar panteonuMilliyyeti AzerbaycanliFealiyyeti sair xettat yazici pedaqoq muellimEserlerinin dili Azerbaycan dili fars diliJanrlar seir seirMirze Sefi Vazeh Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mirze Sefi coxlu qezelller muxemmesler mesneviler rubailer ve s yazmisdir Onun seirleri intim lirik ve satirik xarakteri dasiyirdi Bundan basqa Vazeh poeziya tipli Mudriklik derneyi nin basinda dayanirdi Vazehin eserlerinin esas movzusu romantik sevginin terennumu ve heyatin nesesidi amma bezi seirlerinde Mirze Sefi feodal cemiyyetinin eyiblerini gosterir kolelik sexsiyyetlik ve dini fanatizmin eleyhine cixis edir Vazehden serq dilleri dersini alan alman sairi Fridrix Bodenstedt Serqde min bir gun 1850 kitabinda Vazehin seirlerinin tercumelerini nesr etdirmisdir Sonradan Bodenstedtin Mirze Sefi negmeleri 1851 adli kitabi isiq uzu gordu Bu negmeler Avropa dillerine defelerle tercume edilmisdir Baxmayaraq ki sonradan Bodenstedt Vazehin seirlerini ozunku kimi qeleme vermeye basladi saxlanilan fars ve Azerbaycan dillerinde olan orijinal vereqler Mirze Sefinin muellifliyini subut etdi HeyatiDogum tarixi Mirze Sefi Sadiq oglu XVIII XIX esrlerin astanasinda Gencede benna Kerbelayi Sadiqin ailesinde anadan olub Sairin dogum tarixi tam aydin deyil Boyuk Sovet Ensiklopediyasi Muxteser Edebiyyat Ensiklopediyasi ve Felsefe Ensiklopediyasinda Mirze Sefinin dogum ili 1796 ci qeyd edilib bir sira muellifler ise hesab edirler ki sair 1794 cu ilde anadan olub Serqsunas Adolf Berjenin yazilarina esasen 1851 ci ilde o Tiflisin kucelerinde tevazokar 60 yaslarinda turk ile rastlasmisdi hemen insan ele Mirze Sefi Vazeh idi Berjenin sozlerinden bele cixir ki sair 1800 cu iledek anadan olub Arxiv senedlerinde tamamile basqa melumatlar var Bele ki 1845 ci ilde xidmet haqqinda olan formulyar siyahida rus Formulyarnyj spisok o sluzhbe za 1845 god yazilib ki Mirze Sefinin 40 yasi var 1845 ci ilde Tiflis qeza mekteblerinde xidmet gosteren memurlar rus O sluzhashih chinovnikah Tiflisskih uezdnyh uchilish na 1845 god haqqinda olan arxiv isinden goturulub Buradan bele cixir ki Vazeh 1805 ci ilde anadan olub Eyni zamanda 1852 ci ilde xidmet haqqinda olan formulyar siyahi da rus Formulyarnyj spisok o sluzhbe za 1852 god yazilib ki onun dogum gununden 45 il kecir bu da artiq onun gosterir ki sair 1807 ci ilde anadan olub bu melumatlar Tiflis gimnaziyalarda tatar dili kicik muellimi Mirze Sefinin olumu haqqinda olan rus O smerti mladshego uchitelya tatarskogo yazyke v tiflisskih gimnaziyah Mirza Shafi arxiv isinden goturulub Serqsunas alim Ivan Yenikolopovun fikrince bu menbelerin en etibarlisi Mirze Sefinin reisi A K Monastirskiyin imzasi ile tesdiq olunmus 1845 ci ilde xidmet haqqinda olan formulyar siyahi sidi rus Formulyarnyj spisok o sluzhbe za 1845 god Menseyi Gence qalasinin 3 15 yanvar 1804 cu ilde isgali Mirze Sefinin atasinin adi Sadiq Kerbelayi olsa da el arasinda ona Sadiq Usta Ustad deye cagirirdilar Sadiq Usta sonuncu Gence xani Cavad xanin dovrunde memar kimi fealiyyet gosterirdi Ata babasinin adi Mehemmed idi o Gencenin yerli sakinlerinden idi Sairin boyuk qardasi Abduleli atasi kimi binalarin tikintisi ile mesgul olurdu cunki enenelere gore ata senetini davam etdirmeli idi Mirze Sefinin doguldugu illerde Rusiya imperiyasi Gurcustani ele kecirerek ayri ayri xanliqlari ve bolgeleri zebt etmeye calisirdi Tezlikle Mirze Sefinin dogma seheri Gencenin de isgal edilmesi bas verdi 1804 cu ilin yanvarinda Gence hucumla alindi Bir vaxtlar qudretli xanligi yaddaslardan silmek ucun Gurcustan bas komandani general Sisyanov Genceni I Aleksandrin arvadi serefine Yelizavetpol rusca Elisavetpol adlandirir xanligin erazisini ise Yelizavetpol qezasi rusca Elisavetpolskij uezd adi ile Rusiya imperiyasina birlesdirir Bu hadiseler Mirze Sefinin ailesine agir tesir elediler Xan tikililerin qurucusu olan atasi Sadiq gelir menbeyini itirdi Bezi diger tedqiqatcilar kimi qafqazsunas Adolf Berje de Mirze Feteli Axundova ve Salyaniye istinad ederek qeyd edir ki Gence xanliginin 1804 cu ildeki suqutu Mirze Sefinin atasina cox ziyan vurdu ve onu muflis etdi muharibeden bir muddet sonra o xestelendi ve dunyasini deyisdi Sair atasinin olum tarixi deqiq melum deyil ancaq edebiyyatsunas Eliejder Seyidzadenin ehtimalina gore o hadise 1805 ci ilin evvelinde bas verdi Mirze Sefinin atasinin muflis olmasini sair Sakir de Qasim bey Zakire yazdigi mektubu ile tesdiq edir mektubda Mirze Sefinin atasi Genceden olan Sadiq kimi qeyd olunur ve onun adi bir vaxtlar zengin adam olan amma sonralar tamamile dilenci halina dusen Haci Qurban adli biri ile hallanir Genceli memar Sadiq o qeder meshur idi ki hetta qonsu xanliqlarda onun adi evvel varli dovletli olub sonra her seyini itiren biri kimi misal getirilirdi Butun siyahilarda Mirze Sefinin menseyi ruhani ad dan geldiyi yazilib Yenikolopov bundan netice cixarir ki Sefinin atasi Kerbela seherine ziyarete getdikden sonra oz adina Kerbelayi ruhani adini elave edib Tarixci Mixail Semevskinin melumatina gore Mirze Sefi mehriban sade insan idi eslen tatar ve terbiyesine gore fars idi Medrese tehsili Gencede yerlesen Sah Abbas mescidi Mirze Sefi buranin medresesinde vaxtile oxumusdu Sefinin kitaba ve elme meyli tez ozunu gosterdi Bununla elaqedar atasi onu Gencedeki Sah Abbas mescidinin medresesine gonderdi Atasi isteyirdi ki onun oglu molla olsun Medresede Sefinin maraq dairesi genislendi burada o fars ve ereb dillerinin ilkin biliklerine yiyelendi ve husnxeti oyrendi sonradan husnxet bacariqlarini mukemmellik seviyyesine catdirdi Adolf Berje Zeitschrift der deutschen morgenlandischen Gesellschaft Leypsiq 1870 adli meqalesinde yazir Onun ereb dilinin oyrenilmesinde ugurlari urekacan deyil idi ikincine yeni fars diline ise mumkun oldugu ucun ereb dilinden esasli bilikleri olmadan yiyelendi Mirze Sefinin Gencede kimden tehsil aldigi deqiq melum deyil Seyidzadenin fikrince onun muellimi hansisa Molla Penah idi taninmis Azerbaycan sairi Molla Penah Vaqifle sehv salmayin Bezen metbuatda Molla Huseyn Pisnamazin 1783 1859 adi sehv olaraq hallanirdi Pisnamaz Mirze Feteli Axundovun husnxet uzre muellimi idi Axundovun ozu de Mirze Sefinin mektebine gedirdi Mirze Sefi ve Pisnamaz bir birine qarsi mubarize aparirdilar Ancaq Mirze Sefinin molla olmaq isteyi ele de cox deyil idi O daha cox arzu edirdi ki edebiyyat ve muxtelif dilleri oyrensin Amma atasi sag olarken Sefi ona qarsi getmirdi ve medrese tehsilini davam etdirirdi Atasinin vefatindan sonra Mirze Sefi medreseden ayrildi hem de o oranin bascilari ile yola getmirdi Sefinin hele medresede tehsil aldigi vaxtlarda Tebrizden Genceye Haci Abdulla adli biri qayidir Berjenin sozlerine gore o insan gozel qelb keyfiyyetleri ve yuksek meneviyyat sahibi idi Hemin Haci Abdulla Mirze Sefinin sexsiyyetinin formalasmasinda ehemiyyetli rol oynamisdir Adolf Berjenin melumatina gore Haci Abdulla Gencede anadan olmusdur ve Tebrize alverle mesgul olmaq ucun getmisdir Iranda o muqeddes yerlere bas cekdi oradan da hecc ziyareti etmisdir Sonra o bir muddet Bagdadda yasamisdir ve orada Seyid Settar adli dervisle tanis olaraq onun sayesinde sufizm eqidesi ve inami ile tanis oldu Gencede Haci Abdulla Sah Abbas mescidinin axundlari ve yerli mollalar ile dini xurafatlari ve movhumatin esassiz ve absursd oldugunu subut ederek daim mubahise edirdi Bununla bagli onun ruhanilerin arasinda coxlu dusmenleri ve bedxahlari yarandi Mirze Sefi medrese telebesi oldugu vaxtlarda Haci Abdulla ona havadarliq edir ve maariflendirirdi Genc Sefinin dusunce terzinde bele cevrilisi goren medrese mollalari gelecekde onunla mesgul olmaga imtina etdiler Bununla elaqedar Sefi medreseni terk etmek mecburiyyetinde qaldi Berjenin sozlerine gore o hadiselerden sonra Sefinin ruhanilere olan nifreti inkisaf etmeye baslayir Mirze Sefi hele Haci Abdulla ile tanisliq etmeden once de mollalardan uzaq dururdu Seyidzadenin sozlerine gore onun Haci Abdulla ile baxislarinin oxsarligi buna esaslanib Mollalarla mubahiselerde Mirze Sefiye destek gosteren Haci Abdulla idi hansi ki Mirze Sefinin taleyine guclu tesir gostermisdir ve Seyidzadenin ehtimalina gore onu ovladliga goturmusdu Gencede medreseni terk etdikden sonraki heyati Berje xeber verir ki Sefi medreseden ayrildigi vaxtda Cavad xanin qizi Puste beyim ozune mirze axtarirdi ki iki kicik kend ile idareetme meselelerin helli ucun yazisma aparsin Puste beyim ve Haci Abdulla qonsu idiler ve bir birini yaxsi taniyirdilar Puste beyimin isteyini orgenerek Haci Abdulla ona Sefini meslehet gordu ve durustluyune tam arxayin ola bilecek insan kimi tanitdi hem de Sefi tekce fars dili bilikleri o illerde fars dili Cenubi Qafqazda yazisma dili kimi qebul olunmusdu ile deyil hem de gozel dest xetti ile secilirdi Mirze Sefi Vazehin portreti Gence Tarix Diyarsunasliq Muzeyi ressam N Babayev Puste beyim Sefini ise goturdu ve Berjenin sozlerine gore o vaxtdan onu Mirze Sefi cagirmaga basladilar Amma edebiyyatsunas Eli Ejder Seyidzade Adolf Berjenin fikri ile razi deyil onun fikrince Sefi mirze adini xan qizinin mektub yazani oldugu ucun goturmuyub cunki hele o illerde Mirze Sefi sah Abbas mescidinin yaninda xettatliq ve serq dilleri uzre ders kecdiyi sexsi mektebini yaratmisdir Mirze Sefi Puste beyimin yaninda az muddet isledi 1826 ci ilde Iran ve Rusiya arasinda yeniden muharibe basladi Iranlilar Cavad xanin boyuk oglu Ugurlu xanin basciligi altinda Genceni ele kecirdiler ve burada texminen uc ay qaldilar Samxor doyusunde meglubiyyetden sonra Ugurlu xanin qosunu Genceni terk etmeye mecbur oldu Ugurlu xan bacisi Puste beyimle birge Irana getdi bu tarixi hadiseni Fars muharibesi haqqinda qeydler rusca Zapiski o persidskoj vojne eserinin muellifi qraf Simonic tesdiq edir Bundan sonra Mirze Sefi Gence mescidini her gun ziyaret etmeye baslayir orada hucrelerin birinde qazanc ucun muxtelif muselman kitablarini nesr eliyir Haci Abdullanin desteyi ile birlikde bu isden gelen pul onun heyatinin sonuna kimi bes elemeli idi Lakin Haci Abdullanin 1831 ci ilde vefati Sefinin bu yardimdan mehrum etdi Haci Abdulla Mirze Sefiye 400 dumat vesiyyet etdi ancaq Sefi yalniz yarisini ala bildi cunki qalanini varislerden goture bilmedi Bu pullar Sefiye borclarini odemeye ve en zeruri seyleri alamaga komek etdi Bundan sonra Mirze Sefi mescidde kitablari nesr elemeye davam etdi lakin tezlikle Iranda litoqrafiya tetbiq edildiyinden bu mesguliyyet onun ucun az faydali oldu ve o yoxsulluq heddine catdi Adolf Berje Mirze Sefi haqqinda xeyli melumat toplamisdir o kohne sakinleri sorgu sual ederek etrafli bilgiler almisdi ve Mirze Sefinin evvelki illerine aid coxlu melumatlar vermisdir Mirze Sefinin Gencedeki heyat dovru haqqinda bioqrafik melumatlarin bir hissesi Berjenin 1845 ci il tarixli formulyar siyahisinda saxlanilib Bu siyahida yazilib ki Sefi 1840 ci ilde Tiflise yola dusmeden once Elizavetpol seherinde ereb ve fars dillerinin ferdi tedrisi ile mesgul olurdu XIX esrin 20 ci illerinin sonunda Mirze Sefinin sair kimi qeleme verilen ilk melumatlara rast gelinir Bu hallardan biri bu cur bas vermisdir Tebrizde molla sair Fetullah ve ya Fazil xan Iranin xarici isler naziri Mirze Ebulhesen xan Sirazini laga qomusdu bunu oyrenen sairlerin bir hissesi naziri mudafie etmeye basladilar o sairlerin icinde eslen Elizavetpollu sair Mirze Sefi de qeyd olunmusdur 1830 cu illerin evvellerinde Mirze Sefi Genceli Ibrahim xanin qizi Zuleyxaya vurulmusdu daha etrafli Sexsi heyati bolmesine baxin Bu mehebbet onun gelecek poetik yaradiciliginda oz eksini tapmisdir Mirze Sefinin Gencedeki sagirdlerinden biri de sehere 1832 ci ilde gelen Mirze Feteli Axundov olub Axundov Vazehden nesteliq xetti ile yazmaq senetini oyrenirdi Mirze Sefi Axundovun baxislarinin formalasmasinda boyuk rol oynamisdir Mirze Fetelinin xatirelerinden aydindir ki mehz Mirze Sefi Axundova ruhani olmaga imkan vermedi Tiflisde tedris illeri XIX esrin 30 40 ci illerinde Mirze Sefi zengin insanlarin katibi isleyerek corek pulu qazanirdi Gencede Sefi hemcinin xettatliq ve serq dillerinden ders deyirdi 1840 ci ilin sonunda o Tiflise kocerek orada kicik muellim vezifesini almisdir 1840 ci ilden Tiflisde Azerbaycan ve fars dillerinden ders demisdir Mehz Tiflisde Vazehin Abbas Qulu Aga Bakixanov Xacatur Abovyan Mirze Feteli Axundov ve diger medeniyyet xadimleri ile six elaqeleri yarandi 1846 ci ilde Vazeh dogma Genceye qayitdi ve mekteblerin birinde ders kecmeye basladi Hemcinin Gencede Mirze Sefi seirler yazmaga davam etdi 1850 ci ilde Mirze Sefi yeniden Tiflise kocdu Orada Tiflis gimnaziyasinin fars ve Azerbaycan dilleri muellimi vezifesinde calisirdi 1852 ci ilde Tiflisde ders dediyi zaman Mirze Sefi Vazeh Kazim beyin Moskvadaki telebelerinden olan Ivan Qriqoryevle birlikde Azerbaycan poeziyasinin ilk muntexebati Kitabi turki adli bir derslik tertib etmisdir bu eser hetta Veten dili nden once yazilmisdir Vazeh ve Bodenstedt Mirze Sefi Vazeh Fridrix Bodenstedte seirlerini oxuyur Bodenstedtin 1850 ci ilde yazdigi Serqde 1001 gun kitabinindan illustrasiya 1844 cu ilde Tiflise Qafqaz heyatina boyuk maraq gosteren ve serq dillerini daha yaxsi oyrenmek isteyen alman yazicisi ve serqsunasi Fridrix Bodenstedt geldi 1845 ci ilde Bodenstedt Tiflis gimnaziyasinda ders demeyini dayandirdi lakin serq dillerini oyrenmeyini davam etdirdi Tiflisde o Mirze Sefi ile tanis olur ve onun rehberliyi altinda Azerbaycan ve fars dillerini oyrenir Dersler heftede uc defe kecirilirdi derslerden sonra ise Mirze Sefi qonaq ucun oz eserlerini numayis etdirirdi O vaxtlarda Mirze Sefi Tiflis qarnizon mektebinde muellimlik edirdi sonradan Bodenstedtin vesateti sayesinde Tiflis gimnaziyasinda Azerbaycan dili muellimi teyin edilmisdir 1897 ci ilde Drezden seherinde satilan Mirza Schaffy adli siqaret brendi XIX esrin Azerbaycan sairi ve mutefekkiri maarifci ve pedaqoqu olmus Mirze Sefi Vazehin adina adlandirilmisdir 1847 ci ilde Bodenstedt Mirze Sefinin Hikmet acari adli seir defterini goturerek Tiflisden getdi Bodenstedtin 1850 ci ilde nesr etdiyi Serqde 1001 gun Tausend und ein Tag im Orient qalin kitabinin bir hissesi Mirze Sefiye hesr olunmusdu 1851 ci ilde Bodenstedtin tercume etdiyi Mirze Sefi negmeleri Die Lieder des Mirza Schaffy kitabi cixdi Mirze Sefinin XIX esrin 70 ci illerinde vefatindan 20 il sonra Bodenstedt Mirze Sefinin irsinden kitabini cap etdirdi alman yazicisi orada elan etdi ki Mirze Sefi negmeleri guya tercume deyil idi ve muelliflik butovlukle sexsen Bodenstedta mexsusdu Bununla bele Mirze Sefinin muellifliyini subut eden fars ve Azerbaycan dillerinde eserlerin esli gunumuzedek saxlanilib Bodenstadtin Mirze Sefi negmeleri kitabinin yalniz proloq hissesinin muellifi oldugunu kitabin adi ozu deyir Die Lieder des Mirza Schaffy mit einem Prolog von Fr Bodenstedt Bundan elave kitabin erken tercumecilerinden V Markov Bodenstedta yarinmaq ucun Goruse rusca Na vstrechu toplusunda Proloq haqda yalniz on soz hissesinde yazir Negmeler eserinin sujeti tamamile Mirze Sefinin heyatindan goturulub Bele ki Zuleyxa adli silsile Mirze Sefinin Zuleyxa adli resmen onu Noxbike adlandirirdilar ilk mehebbetine hesr olunub Bodenstedt Tiflisde oldugu zaman o Dagistanin Cenqutay kendinde yasayirdi Mirze Yusif adli diger negme silsilesi Mirze Sefinin dostlarindan biri Mirze Yusif Sahnazarov ile baglidi onun haqqinda arxiv islerinda etrafli melumatlar var Hafize adli diger silsile Mirze Sefi terefinden sevdiyi ve evlendiyi qadina hesr olunub Negmeler in fesilerin birinde Mirze Sefi ozunu Abdullanin merhum ogey atasinin adi oglu adlandirir Yenikolopovun sozlerine gore bu bilgiler ve Mirze Sefi negmeleri nde olan hem Iran nazirlerinin adlari hem de Hafiz Sirazinin heyatindan genis melumatlar Bodenstedtin kitabi yazdigi vaxt Qerbde melum ola bilmezdi Bundan basqa Mirze Feteli Axundovun nevesi terefinden 1934 cu ilde Azerbaycan Dovlet Muzeyine verilmis Mirze Feteli Axundovun sexsi arxivinden olan qaralama defterinde Mirze Sefi haqqinda Axundovun oz elile yazilmis melumat var ki Mirze Sefinin negmeleri Almaniyada derc olunmusdur Vefati Mirze Sefi Vazehin kohne muselman qebirstanliginadki qebirustu abidesi Tbilisi Mirze Sefi Vazeh 1852 ci il noyabrin 16 da ve ya 28 de Tiflisde vefat etdi Tarixci Mixail Semevskinin sozlerine gore Adolf Berje hele 1851 ci ilde Tiflise gelende kucelerde muselman mekteblerinin birinde muellimlik eden tevazokar 60 yaslarinda tatar ile qarsilasirdi O insan Mirze Sefi Vazeh idi Novbeti 1852 ci ilde Berje onunla tanis olmaq ucun axtarislar edende Mirze Sefi artiq olmusdur Berjenin sozlerine gore Mirze Sefinin vefatinin sebebi mede iltihabi idi Once ele hiss olunurdu ki Sefinin veziyyeti yaxsilasir cunki o xeyli duzelmeye baslamisdir Lakin Vazeh onu mualice eden hekimin meslehetlerini dinlemiyib coxlu uzum yemeye basladi Sairi daima ziyaret eden ve onun hem dostu hem de perestiskari olan Ordubadli Mirze Hesen onun ezab cekdiyini gorub ondan uzumu yememek xahisini edende Sefi sakitce cavab verirdi olmek ne derddi ki yasamaq neye gerekdi meger men mektebde ders deyerken axmaq ermenilerle az ellesmisem rusca a chto za beda i umeret dlya chego zhit razve ya malo povozilsya ucha durakov armyan v shkole Ondan sonra Sefinin veziyyeti agirlasdi ve 1852 ci il noyabrin 16 dan 17 ne kecen gece vefat etdi Vazehin olduyu gun Qafqaz Arxeoloji Komissiyasinin aktlari nda X cild seh 832 bele qeyd olunmusdur 1852 ci il noyabrin 16 da Tiflisde Mirze Sefi Sadix oglu vefat etdi hansi ki Bodenstedtin meshur eserinin sayesinde boyuk sohret qazanmisdir Sairi Tiflis muselman qebiristanliginda defn etdiler onun qebri indi Nebatet baginin erazisi Gorkemli Azerbaycanlilar panteonunda yerlesir Adolf Berje yazirdi Mirze Sefi sexsi heyatinda her kesin regbetini qazanmisdir o yuksek menevi safliq ve nadir konul keyfiyyetleri ile secilirdi Onun qebri Tiflisdedi ve orani coxdan ot basib Yaradiciligi ve irsiSoldaki sehife Mirze Sefi Vazeh ve Tiflis gimnaziyasinin serq dilleri muellimi Iv Qriqoryev terefinden tertib edilmis Azerbaycan lehcesinin tatar muntexebati ndandi 1852 sagdaki ise Mirze Sefi negmeleri nin alman nesrinin uzu 1890 Ifadeli aydin menalarini veren Vazeh texellusu altinda Mirze Sefi coxlu qezelller muxemmesler mesneviler rubailer ve s yazmisdir Bundan basqa Vazeh poetik Mudriklik derneyi ne basciliq etmisdir Vazehin eserlerinin esas movzusu romantik sevginin terennumu ve heyatdan zovq almaq idi Bezi seirlerinde ise feodal cemiyyetin eyiblerini gosterirdi kolelik sexsiyyetliyi ve dini fanatizmin eleyhine cixis edirdi Hemcinin Mirze Sefi Vazeh Azerbaycan poeziyasinin ilk muntexebatinin ve ucun tertib edilen Tatar rus lugeti nin rus pedaqoq Iv Qriqoryev ile birge muellifidir 1960 ci illere qeder hesab edilirdi ki Mirze Sefi Vazehin edebi irsi yalniz tercumeler sekilinde bize catib ve seirlerinin esli itib nin 1963 cu il 31 yanvar tarixli nomresinde derc edilmis melumatlarin birinde xeber verilmisdi ki Mirze Sefinin seirlerinin Azerbaycan ve fars dilerinde esli tapilib Mirze Sefinin Azerbaycan ve fars dillerinde olan seirlerinin ancaq bir hissesi bizim dovrumuze catib Mirze Sefinin en yaxsi eserlerini Naum Qrebnev hem Azerbaycan ve fars dillerinden hem de Bodenstedtin alman dilindeki elyazmalarindan tercume ederek M S Vazeh Lirika rusca Vazeh M Sh Lirika Moskva 1967 kitabina elave etmisdir Bodenstedtin sozlerine gore Vazehin xarakterik xususiyyetlerinden biri de onun cap kitablarina olan nifreti idi Sairin fikrince esl alimlerin capa ehtiyaclari olmur Mirze Sefi Vazeh gozel xettat idi Bodenstedt yazir Mirze Sefi cox gozel yazirdi ve eyni zamanda gozellik ve rengarenglik getirirdi herfleri metnin mezmununa aid duzeldirdi Eger o adi seyler barede yazmali olurdusa onda o onlari adi paltarlara geydirirdi gesengleri ise bayramsayaglara qadinlara gonderilen mektublari xususi nazik xetle yazirdi Solda Mirze Sefinin 1840 ci il 24 oktyabr tarixli avtoqrafi sagda Mirze Sefi Vazehin erizesi M F Axundov oz xatirelerinde deqiqlesdirir ki Vazeh Nesteliq adi ile taninan gozel xetle yazmaq senetine malik idi Bodenstedt Mirze Sefinin seyirlerinin boyuk bir hissesini Almaniyaya aparmisdi ve orada onlari alman diline tercume ederek derc etmisdir O 1850 ci ilde Stutqartda Serqde 1001 gun kitabini derc etdi ve oraya Vazehin seirlerinin bir hissesini daxil etdi Seirler 1851 ci ilde Berlinde alman dilinde Mirze Sefi negmeleri adli ayrica kitab seklinde isiq uzu gordu Bu negmeler o qeder populyar oldular ki her il yeniden nesr olurdular ve bir cox dillere tercume edilirdiler Mirze Sefi negmeleri ni alman dilinden rus dilinine ilk defe N I Eyfert tercume etmisdir 1880 ve 1903 tarixli nesrleri O 1880 ci ilde yazirdi Artiq 60 nesre qeder cixmis Mirze Sefi negmeleri Almaniyada muasir poeziyanin en sevimli eserlerinden biridir Onlar ingilis fransiz italyan fars macar cex Isvec holland Danimarka ispan portuqal flamand demek olar ki butun slavyan dillerine ve hetta qedim yehudi diline tercume edilmisdir Italyan diline tercumenin muellifi yazici Rossi olmusdur 1860 ci illerde rus sairi Mixail Mixailov Mirze Sefinin seirlerini rus diline tercume etmisdir Sonralar 1903 cu ilde seiri yeniden rus diline tercume etdi Vazehin eserleri Lev Tolstoyun diqqetini celb etmisdir 1880 ci ilde Tolstoy basqa rus sairi bildirirdi ki bu yaxinlarda bir tanisi ona Mirze Sefinin seirler kitabini getirmisdi ve o onda derin teessurat yaratmisdir Rus bestekari ve pianocusu Anton Rubensteyn Mirze Sefinin sozlerine bestelenmis mahnilar silsilesini yaratmisdir Sexsi heyatiMirze Sefinin heyat yoldasina verilmis arayis Mirze Sefi Vazehin ilk sevgilisi genceli Ibrahim xanin qizi Noxbike idi Mirze Sefi onu ilk defe Cavad xanin arvadi Puste beyimin evinde gormusdur Mirze Sefi ona Zuleyxa seirini hesr etmisdir cunki qizin gozelliyi ona Yusif ve Zuleyxa dastaninin qehremaninin gozelliyini xatirladirdi Her gun Sefi Noxbikenin yanina gelib oz serlerini oxuyurdu Tezlikle o diqqeti ozune cekdi ve sairlerin yarislarinin birinde hetta qalib geldi Amma o vaxta qeder qizi artiq Avar xani Ehmede vermek qerarina gelmisdiler Onda Vazeh gelini ogurlamaq qerarina geldi lakin onun planlari puc oldu cunki sevgililer tufana gore kendlerin birinde gizlenmeli oldular orada ise onlari sonradan tapib eve getirdiler Ikinci defe Sefi Tiflisin meshur gozeli Hafize adli qiza vuruldu Uzun cehd etmelerden sonra Vazeh qizin ve onun anasinin raziligini ala bildi Lakin qizin atasi nikahin eleyhine idi o bunu Vazehin zengin olmamagi ile esaslandirirdi Onda Bodenstedtin mesleheti ile Mirze Sefi gimnaziyada muellim isine duzelmeye calisdi amma o vaxta qeder Hafizenin atasi vefat etdi ve tezlikle Vazeh Hafize ile evlendi Bundan basqa sair Mirze Mehdi Nacinin toplusunda Vazeh muellimin namelum gozele hesr olunan seiri yer alib seir fars ereb ve Azerbaycan dillerinde yazilib Nacinin sozlerine gore bu qiz Tiflisde Vazehin mesuqesi olub ve hansisa knyazin ogluna ere gedib Buna baxmayaraq Vazeh qizin evlenmesinden sonra da ona yazmaga davam edib Arxiv materiallarina esasen Vazeh Genceye qayitdiqdan sonra da evlendi bu defe Seyid Nise seherinde qalan Seyid Yehyanin qizi ile XatiresiGencede Vazehe abide ucaldilib Tiflisde Vazehin qebirustu abidesi yerlesir Baki seherinde Iceriseherin kucelerinden biri Mirze Sefinin adini dasiyir Tiflis kucelelerinin biri Vazehin serefine adlandirilib Gence seherinin Gulustan qesebesinde sairin adini dasiyan parkda Vazehe abide ucaldilib Ressam Salam Salamzade Mirze Sefi ve Xacatur Abovyan resmini cekmisdir B M Xelilovun cekdiyi Mirze Sefinin portreti Gencede Mehseti Gencevi Merkezinde yerlesir Gencenin 16 nomreli mektebi Vazehin adini dasiyir 2010 cu ilde Bodenstedtin dogma seheri Paynede Azerbaycanli heykelteraslar Teymur ve Mahmud Rustemov qardaslari terefinden Mirze Sefi ve onun sagirdi Fridrix fon Bodenstedte hesr olunmus xatire lovhesi qoyuldu 2012 ci ilde Mirze Feteli Axundova hesr olunan Subhun sefiri bedii filminde Vazehin rolunu Azerbaycanin Emekdar artisti Aysad Memmedov oynamisdir 2014 cu ilde Almaniyadan Genceye Vazehin eserleri getirildi ve onlarin ustunde tercume isleri basladildi Bakidaki Nizami adina Edebiyyat Muzeyinin binasinin penceresinde Mirze Sefi Vazeh resmi Tiflisde Mirze Sefi kucesi Bakida Mirze Sefi kucesi Mirze Sefi Vazehin adina olan Gencenin 16 nomreli mektebiIstinadlar ve qeydlerVazeh Mirze Sefi Cex Milli Hakimiyyet Melumat bazasi Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi PDF Baki Elm ve tehsil 2014 seh 93 100 2022 08 17 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 05 14 BSE Felsefe Ensiklopediyasi Muxteser Edebiyyat Ensiklopediyasi Sukufe Mirzeyeva Iz istorii esteticheskoj mysli Azerbajdzhana XIX nachalo XX veka Baki Elm 1981 seh 201 Memmed Arif Istoriya azerbajdzhanskoj literatury Baki Elm 1971 seh 216 Istoriya Azerbajdzhana 2 Baki Azerbaycan SSR EA herbi nesriyyat 1960 116 Mehbali Qasimov Ocherki po istorii peredovoj filosofskoj i obshestvenno politicheskoj mysli azerbajdzhanskogo naroda v XIX veke Baki Azerbaycan Dovlet Universiteti 1959 seh 199 Cefer Ceferov Sochineniya v dvuh tomah Baki Azernesr 1969 13 Cefer Ceferov Sochineniya dramaturgiya i teatr 1 Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1969 13 Yenikolopov 1938 seh 10 Seyidzade 1969 seh 15 Enikolopov 1938 seh 10 Enikolopov 1938 seh 9 Seyidzade 1969 seh 16 Seyidzade 1969 seh 27 Seyidzade 1969 seh 17 Semevskij 1887 seh 416 Enikolopov 1938 seh 11 Enikolopov 1938 seh 12 Seyidzade 1969 seh 18 Seyidzade 1969 seh 17 18 Enikolopov 1938 seh 13 Enikolopov 1938 seh 14 Shejda bek Mamedov Mirza Fatali Ahundova M Mysl 1978 seh 27 29 Semevskij 1887 seh 411 Gasan Guliev Azerbajdzhanskaya literatura istoricheskij ocherk B Nurlan 2005 seh 118 Vazeh Rossijskaya pedagogicheskaya enciklopediya T I M 1993 seh 126 Vladimir Lidin Pesni Mirzy Shaffi Druzya moi knigi Sovremennik 1976 seh 307 308 Perevod Predisl N Grebneva Vazeh M Sh Lirika M Hudozhestvennaya literatura 1967 seh 28 Enikolopov 1938 seh 91 Enikolopov 1938 seh 92 Enikolopov 1938 seh 74 76 Enikolopov 1938 seh 76 V G Dmitriev Skryvshie svoe imya Iz istorii anonimov i psevdonimov Moskva Nauka 1977 seh 111 Istoriya Azerbajdzhana T 2 Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1960 seh 119 Enikolopov 1938 seh 44 45 Seydabey Memmedov M F Axundovun dunyagorusu M Moskva Dovlet Universitetin nesri 1962 seh 36 Enikolopov 1938 seh 82 Prisoedinenie Azerbajdzhana k Rossii i ego progressivnye posledstviya v oblasti ekonomiki i kultury XIX nach XX vv Baku Izd vo AN Azerbajdzhanskoj SSR 1955 seh 260 Heyder Huseynov Azerbaycanda XIX esr ictimai ve felsefi fikir tarixinden Baki Azerbaycan SSR Elmler Akademiyasinin nesri 1949 seh 168 Eliyeva 2013 seh 61 62 Yenikolopov 1938 seh 14 15 Yenikolopov 1938 seh 53 54 Yenikolopov 1938 seh 64 65 Rena Efendizade Arhitektura Sovetskogo Azerbajdzhana Moskva 1986 seh 316 Almaniyadan Genceye Mirze Sefi Vazehin islerini getirdiler news day az 25 fevral 2014 2020 08 13 tarixinde Istifade tarixi 2017 01 22 Istoriya Azerbajdzhana 3 hisse 2 Baki Azerbaycan SSR EA nin nesriyyati 1963 75 Azerbaycan heykelterasi daha bir mukafat qazandi 1news az 30 dekabr 2010 2022 03 14 tarixinde Istifade tarixi 2017 01 22 Kinorezhisser Ramiz Gasanoglu V istorii kazhdogo naroda est lichnosti kotorye opredelyayut ego sudbu news day az 6 iyunya 2012 2020 09 21 tarixinde Istifade tarixi 2017 01 22 Prezident Azerbajdzhana otkryl v Gyandzhe Muzej Mirzy Shafi Vazeha FOTO 1news az 10 noyabr 2017 2019 09 29 tarixinde Istifade tarixi 2017 11 11 EdebiyyatVazeh Sovremennaya Ensiklopediya 2000 Heyder Huseynov Iz istorii obshestvennoj i filosofskoj mysli v Azerbajdzhane XIX veka Baki Azerbaycan SSR EA nesriyyati 1949 Ivan Yenikolopov Poet Mirza Shafi Baki SSRI Elmler Akademiyasinin Azerbaycan filialininin nesriyyati 1938 N Memmedov Vazeh Muxteser Edebiyyat Ensiklopediyasi M Sovet Ensiklopediyasi Eliejder Seyidzade Mirza Shafi Sydyk ogly Vazeh Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyati 1969 Eliejder Seyidzade Vazeh Felsefe Ensiklopediyasi redaktesi altinda Moskva Sovet Ensiklopediyasi Mixail Semevski Poet i professor Fridrih Bodenshtedt Ocherk ego zhizni i trudov 1819 1887 gg Russkaya Starina LIV ayliq tarixi nesr Sankt Peterburq 1887 Eziz Serif Vazeh Boyuk Sovet Ensiklopediyasi Moskva Sovet Ensiklopediyasi Cernyayevski A O Veten dili I hisse Cernyayevski A O Velibeyov S H Veten dili II hisse Faksimil nesr Tertib ve transfoneliterasiya eden on soz qeyd ve serhler sozluk ve cedvellerin muellifi Vuqar Qaradagli CBS Baki 2007 740 seh Eliyeva N Mirze Sefi Serq Qerb arasdirmalarinda Gence Elm Xelil Yusiflinin redaktesi altinda 2013 ISBN 5 8066 1638 4 Xarici kecidlerMirze Sefi Vazehe hesr olunmus sayt 2016 10 04 at the Wayback Machine Mirze Sefi Vazeh Berlinin Humboldt UniversitetindeVikimenbede Muellif Mirze Sefi Vazeh ile elaqeli melumatlar var Vikianbarda Mirze Sefi Vazeh ile elaqeli mediafayllar var