Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qədim dövr və ya Qədim Misirin "Yeni dövr" adlandırılan zaman kəsiyi e.ə. 1550 – 1070 ci illəri əhatə edir, fironlar dövranı kimi səciyyələndirilir.
Ümumi məlumat
Təxminən 500 illik zamanı əhatə edən bu dövr özünü hökmdar fironlar tərəfindən inşa etdirilmiş saysız-hesabsız qalalar, məbədləri, fateh yürüşləri ilə xarakterizə edir. Bu dövr III Tutmos tərəfindən aparılmış Megiddo, 300 il sonra II Ramzes tərəfindən aparılmış Kadeş döyüşü, eləcə də firon dəfnləri ilə yaddaşlarda qalmışdır. Bu dövrə aid bir çox mumiyalar, eləcə də məxsus qəbir yaxşı qorunmuş şəkildə günümüzə gəlib çıxmışdır. Qədim dövrə XVIII, XIX və XX manefon sülalələrinin fironlarının hökmranlığı təsadüf edir. Qədim dövr ölkənin yadellilər tərəfindən işğalından sonra öz yerini kəsiyinə vermiş olur.
XVIII sülalə
Sosial partlayışlara gətirib çıxartmış daxili çəkişmələr XII sülalənin süqutu və ölkənin qəsbkar hiksoslar tərəfindən qarət edilməsi ilə nəticələnmiş olur. E.ə. 1640 cı ildə ölkənin böyük bir hissəsi, xüsusən şimalı qəsbkar hiskosların əlinə keçmiş olsa da cənub ərazilər Fiv ətrafında birləşərək müqavimət nöqtəsinə çevrilmiş olur. və hökmranlığı dövründə Fiv və Avaris arasındakı qarşıdurma açıq-aşkar münaqişəyə çevrilmiş olur. dövründə (e.ə. 1555 – 1552) fivlilər qüvvə toplayaraq hiksosları qovmaq üçün lazımi hazırlıqlar görülmüş olur. Nəhayət e.ə. 1552 ci ildə firon I Ahmos tərəfindən Aravis tutularaq Qədim Misirin hiksos hökmranlığına son qoymuş olur. Uzun-uzadı həmlələrdən sonra e.ə. 1552 ci ildə isə hiksosların müqavimətini Fələstində Şaruhena yaxınlığında qırmış olur. Beləliklə Qədim Misirin parlaq "Yeni dövrü" – Qədim dövr (e.ə. 1552-1069) başlanmış olur. Bütün nubiylilərin və Tetian üsyanlarını yatirdaraq öz sülaləsinin hakimiyyətini bütün Misirdə bərqərar etmiş olur. Yaxmosun vəfatından sonra azyaşlı oğlu I Amenhotep (e.ə. 1527-1506) anası Ahmos-Nefertarinin qəyyumluğunda hakimiyyətə gəlmiş olur. I Amenhotep yerinə xələf qoymamış öldükdən sonra, onun anası Ahmos-Nefertari taxta qızı Mutnofretin ərini, kürəkəni Tutmosu oturdur. I Tutmosun ölkənin şimalında aparmış olduğu irimiqyaslı yürüşlər nəticəsində Yaxın Şərq, Fələstin və Suriya talan edilmiş, Fərat çayına qədər ərazilər qəsb edilmiş olur. "Yeni dövrdə" möhtəşəm tikililərin inşasına bir o qədər də fikir verilməmişdir. Demək olar ki bu dövrdə heç bir ehram tikilməmişdir. Fironların dəfni əsasən ucuz başa gəlinən daldalı qayalıqlar arasında və ya mağaralarda həyata keçirilmişdir. XVIII sülalə fironları dünyada aparıcı rola malik olmuşdurlar. Çariça hökmranlığı zamanında (e.ə. 1489-1468) Qədim Misirin dirçəlişi sona çatmış olur. O, imperiyanın sərhədlərini genişləndirmiş, şəxsən Nubiya və Fələstin üzərinə yürüşlərdə döyüşərək iştirak etmişdir. Hiksonlar tərəfindən dağıdılmış Luksor və Karnak abidə və monumentlərini bərpa etdirmişdir. Qonşu məmləkətlərlə ticarəti inkişaf etdirmişdir. Bu dövrü həm də elm və mədəniyyətin, istehsal vasitələrinin (üfuqi toxuculuq dəzgahlarının kütləvi tətbiqi) intibah dövrü adlandırmaq olar. Deyr əl-Bəhridəki gözəl memarlıq abidəsi olan Coser-Coser məbədi məhz bu dövrün məhsuludur. xələfi III Tutmos (e.ə. 1468-1436) zəmanəsinin qüdrətli fateh-fironu – Qədim dünyanın Napoleonu kimi xatırlanır. Analğı və eyni zamanda xalası (bibisi) vəfatından sonra III Tutmos taxta oturduqdan dərhal sonra Fələstin və Suriya üzərinə yürüşlərə başlamış olur. Bu dövrdə, III Amenofisin zamanında Tebenin Amun rahibləri mövqelərini daha da möhkəmləndirmiş olurlar. Çar Memfizdəki köhnə iqamətgahına qayıdaraq, digər tanrılara: Hathor, Mut, Sobek və Aton inaclarını bərpa etmiş olur. Exnaton (e.ə. 1372 – e.ə.1354) atası III Amenhotepin ölümündən sonra XVIII sülalənin IX fironu olur. Bu dövrdə Misirdə hakim inanc baş tanrı hesab olunan Amona inam idi və Amon rahibləri hakimiyyətdə iradə sahibi idilər. Fironlar hər hansı bir işə başlarkən mütləq kahinlərin öncəgörmələrini və fikirlərini nəzərə alırdılar. Lakin bütün bunlara baxmayaraq hələ də tam bilinməyən səbəblərdən IV Amenhotep hakimiyyətinin ilk illərində digər yaradıcıları inkar edərək, yalnız Günəş tanrısı Atonu tək yaradıcı kimi qəbul edir və verdiyi qanunla xalqın da buna əməl etməsinin vacibliyini bildirir. Karnak məbədlərini bağlayaraq Amon kahinlərini vəzifədən uzaqlaşdıran Amenhotep e.ə. 1366-cı ildə Amona sitayişin güclü olduğu Fiva şəhərini tərk edir və indiki Tel əl-Amarna şəhərində yeni ibadət mərkəzi yaradır. Yeni inancın şərəfinə həmin mərkəzi Axetaton, yəni "Günəş üfüqü" adlandırır. Öz adı – Amenhotep "Amon məmnundur" mənasını verdiyi üçün onu dəyişdirərək Exnaton – "Günəşə sərfəli" qoyur. Firon Exnatonla yanaşı onun ailə üzvləri və saray əyanları da adlarını dəyişirlər və getdikcə Atona inam genişlənir.
Lakin Exnaton e.ə. 1347 ci ildə öldükdən sonra onun öz rahibi Eye və sərkərdəsi və Exnatonun azyaşlı xələfi Tutanhatonun (sonralar adı dəyişdirilərək Tutanhamon (e.ə. 1347—1337) edilmişdir) regenti Horemheb tərəfindən Aton kultu-Atonizm qadağan edilir. Paytaxt təzədən Fiv şəhərinə köçürülür. Exnaton dönmüş – heresi ( yun. αἵρεσις, haíresis „seçim, başqa seçim") elan edilir.
XIX sülalə
Gənc tələsik ölümü XVIII sülalənin sona yetməsi ilə nəticələnmiş olur. Hakimiyyət öncə , sonra isə Haremhabın (e.ə. 1333–1305), daha sonra e.ə. 1292 ci ildə isə qocaman vəzir I Ramzesin (e.ə. 1305—1303) və onun xələfi I Setinin (e.ə. 1303—1289) əlinə keçir.I Ramzes və sərkərdə Haremhabın səyləri nəticəsində I Seti ilə XIX sülalə hakimiyyəti bərqərar olur. Bu dövr misirlilərlə hettlər arasında Suriya uğrunda cəkişmə yüksək həddə çatmış olur. Hökmranlığının ilk illərində e.ə. 1290 ci ildə Suriya və Liviya üzərinə hərbi yürüşlər keçırmişdir. I Seti öldükdən sonra yerinə oğlu II Ramzes (e.ə. 1289—1224) keçmiş olur. II Ramzes e.ə. 1284 cü ildə Kadeş döyüşündə misir ordusunu hettlərin tələsindən qurtarmağa nəsib olur. Təkrarən e.ə. 1270/1269 cu illərdə hettlər üzərinə hücum edərək hett çarı sülh müqaviləsinə vadar edir. Bu sülh sazişi günümüzə qədər gəlib çıxmış ən qədim sazişlərdən biri sayılır. II Ramzes zəmanəsinin qurucu fironlarından sayılır. O, bir çox məbədlərin o cümlədən Əbu Simbelin, Per-Ramzes iqamətgahının sifarişçisi olmuşdur.
II Ramzesdən sonra Misirin getdikcə süqutu baş verir. Tarixi sənədlərdə bu "Dəniz xalqlarının" Balkanlardan, Kiçik Asiyadan köç etmələri ilə əlaqələndirilir. II Ramzesin on üçüncü oğlu Merenptah (e.ə. 1224—1204) "Dəniz xalqlarına" qarşı dəniz döyüşlərində müqavimət göstərmişdir. Lakin vəziyyətin sabitləşməsi XX sülalə fironu (e.ə. 1186–1069) hakimiyyəti dövründə mümkün olur.
XX sülalə
XX sülalənin ilk fironu haqqında çox az məlumat vardır. Onun xələfi III Ramzes (e.ə. 1184—1153) "Dəniz xalqlarının" qoşun və donamnasını və onların liviyalı müttəfiqlərini məğlub etmişdir. III Ramzesin ılümündən sonra bütün sülalə fironları Ramzes adlandırılmağa başlanılmışdır. Bu sülalə Ramzeslər də adlandırılmışdır. E.ə. 1069 cu ildə XI Ramzesin ılümü ilə XX sülalə süqut etmiş olur və e.ə. 1069-664 cü illəri əhatə edən Üçüncü aralıq zaman kəsiyinə keçmiş olur.
Mənbələr
- Beckerath, J. von. Chronologie des ägyptischen Neuen Reiches. Hildesheim, 1994 (Hildesheimer Ägyptologische Beiträge, 39).
Ədəbiyyat
- Б. А. Тураев, Древний Египет, Издательство: Огни, 1922 г.
- Azərbaycan Sovet EnsiklopediyasıVI cild, səh. 596-599, Bakı, 1982
- Rauf Ağayev. Misir. "Elm". Bakı, 2000.
Xarici keçidlər
- Entsprechender Fachartikel in: Michaela Bauks/Klaus Koenen (Hgg.), Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet (WiBiLex), 2007ff.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qedim dovr ve ya Qedim Misirin Yeni dovr adlandirilan zaman kesiyi e e 1550 1070 ci illeri ehate edir fironlar dovrani kimi seciyyelendirilir Qedim Misir tarixiSulale oncesi dovrTasi medeniyyetiAmrat medeniyyeti I Nakad Gerzey medeniyyeti II Nakad Asagi MisirYuxari MisirErken padsahliqI sulale II sulaleQedim padsahliqIII sulale IV sulale V sulale VI sulaleBirinci araliq dovrVII sulale VIII sulale IX sulale X sulale XI sulaleOrta padsahliqXI sulale XII sulaleIkinci araliq dovrXIII sulale XIV sulale XV sulale XVI sulale XVII sulaleYeni padsahliqXVIII sulale XIX sulale XX sulaleUcuncu araliq dovrXXI sulale XXII sulale XXIII sulale XXIV sulale Sonraki dovr Fars dovru Yunan Roma dovru PtolemeylerbaxmuzakireredakteQedim Misir imperiyasiQedim Misir imperiyasinin genislenmesiUmumi melumatTexminen 500 illik zamani ehate eden bu dovr ozunu hokmdar fironlar terefinden insa etdirilmis saysiz hesabsiz qalalar mebedleri fateh yurusleri ile xarakterize edir Bu dovr III Tutmos terefinden aparilmis Megiddo 300 il sonra II Ramzes terefinden aparilmis Kades doyusu elece de firon defnleri ile yaddaslarda qalmisdir Bu dovre aid bir cox mumiyalar elece de mexsus qebir yaxsi qorunmus sekilde gunumuze gelib cixmisdir Qedim dovre XVIII XIX ve XX manefon sulalelerinin fironlarinin hokmranligi tesaduf edir Qedim dovr olkenin yadelliler terefinden isgalindan sonra oz yerini kesiyine vermis olur XVIII sulaleSosial partlayislara getirib cixartmis daxili cekismeler XII sulalenin suqutu ve olkenin qesbkar hiksoslar terefinden qaret edilmesi ile neticelenmis olur E e 1640 ci ilde olkenin boyuk bir hissesi xususen simali qesbkar hiskoslarin eline kecmis olsa da cenub eraziler Fiv etrafinda birleserek muqavimet noqtesine cevrilmis olur ve hokmranligi dovrunde Fiv ve Avaris arasindaki qarsidurma aciq askar munaqiseye cevrilmis olur dovrunde e e 1555 1552 fivliler quvve toplayaraq hiksoslari qovmaq ucun lazimi hazirliqlar gorulmus olur Nehayet e e 1552 ci ilde firon I Ahmos terefinden Aravis tutularaq Qedim Misirin hiksos hokmranligina son qoymus olur Uzun uzadi hemlelerden sonra e e 1552 ci ilde ise hiksoslarin muqavimetini Felestinde Saruhena yaxinliginda qirmis olur Belelikle Qedim Misirin parlaq Yeni dovru Qedim dovr e e 1552 1069 baslanmis olur Butun nubiylilerin ve Tetian usyanlarini yatirdaraq oz sulalesinin hakimiyyetini butun Misirde berqerar etmis olur Yaxmosun vefatindan sonra azyasli oglu I Amenhotep e e 1527 1506 anasi Ahmos Nefertarinin qeyyumlugunda hakimiyyete gelmis olur I Amenhotep yerine xelef qoymamis oldukden sonra onun anasi Ahmos Nefertari taxta qizi Mutnofretin erini kurekeni Tutmosu oturdur I Tutmosun olkenin simalinda aparmis oldugu irimiqyasli yurusler neticesinde Yaxin Serq Felestin ve Suriya talan edilmis Ferat cayina qeder eraziler qesb edilmis olur Yeni dovrde mohtesem tikililerin insasina bir o qeder de fikir verilmemisdir Demek olar ki bu dovrde hec bir ehram tikilmemisdir Fironlarin defni esasen ucuz basa gelinen daldali qayaliqlar arasinda ve ya magaralarda heyata kecirilmisdir XVIII sulale fironlari dunyada aparici rola malik olmusdurlar Carica hokmranligi zamaninda e e 1489 1468 Qedim Misirin dircelisi sona catmis olur O imperiyanin serhedlerini genislendirmis sexsen Nubiya ve Felestin uzerine yuruslerde doyuserek istirak etmisdir Hiksonlar terefinden dagidilmis Luksor ve Karnak abide ve monumentlerini berpa etdirmisdir Qonsu memleketlerle ticareti inkisaf etdirmisdir Bu dovru hem de elm ve medeniyyetin istehsal vasitelerinin ufuqi toxuculuq dezgahlarinin kutlevi tetbiqi intibah dovru adlandirmaq olar Deyr el Behrideki gozel memarliq abidesi olan Coser Coser mebedi mehz bu dovrun mehsuludur xelefi III Tutmos e e 1468 1436 zemanesinin qudretli fateh fironu Qedim dunyanin Napoleonu kimi xatirlanir Analgi ve eyni zamanda xalasi bibisi vefatindan sonra III Tutmos taxta oturduqdan derhal sonra Felestin ve Suriya uzerine yuruslere baslamis olur Bu dovrde III Amenofisin zamaninda Tebenin Amun rahibleri movqelerini daha da mohkemlendirmis olurlar Car Memfizdeki kohne iqametgahina qayidaraq diger tanrilara Hathor Mut Sobek ve Aton inaclarini berpa etmis olur Exnaton e e 1372 e e 1354 atasi III Amenhotepin olumunden sonra XVIII sulalenin IX fironu olur Bu dovrde Misirde hakim inanc bas tanri hesab olunan Amona inam idi ve Amon rahibleri hakimiyyetde irade sahibi idiler Fironlar her hansi bir ise baslarken mutleq kahinlerin oncegormelerini ve fikirlerini nezere alirdilar Lakin butun bunlara baxmayaraq hele de tam bilinmeyen sebeblerden IV Amenhotep hakimiyyetinin ilk illerinde diger yaradicilari inkar ederek yalniz Gunes tanrisi Atonu tek yaradici kimi qebul edir ve verdiyi qanunla xalqin da buna emel etmesinin vacibliyini bildirir Karnak mebedlerini baglayaraq Amon kahinlerini vezifeden uzaqlasdiran Amenhotep e e 1366 ci ilde Amona sitayisin guclu oldugu Fiva seherini terk edir ve indiki Tel el Amarna seherinde yeni ibadet merkezi yaradir Yeni inancin serefine hemin merkezi Axetaton yeni Gunes ufuqu adlandirir Oz adi Amenhotep Amon memnundur menasini verdiyi ucun onu deyisdirerek Exnaton Gunese serfeli qoyur Firon Exnatonla yanasi onun aile uzvleri ve saray eyanlari da adlarini deyisirler ve getdikce Atona inam genislenir Lakin Exnaton e e 1347 ci ilde oldukden sonra onun oz rahibi Eye ve serkerdesi ve Exnatonun azyasli xelefi Tutanhatonun sonralar adi deyisdirilerek Tutanhamon e e 1347 1337 edilmisdir regenti Horemheb terefinden Aton kultu Atonizm qadagan edilir Paytaxt tezeden Fiv seherine kocurulur Exnaton donmus heresi yun aἵresis hairesis secim basqa secim elan edilir XIX sulaleGenc telesik olumu XVIII sulalenin sona yetmesi ile neticelenmis olur Hakimiyyet once sonra ise Haremhabin e e 1333 1305 daha sonra e e 1292 ci ilde ise qocaman vezir I Ramzesin e e 1305 1303 ve onun xelefi I Setinin e e 1303 1289 eline kecir I Ramzes ve serkerde Haremhabin seyleri neticesinde I Seti ile XIX sulale hakimiyyeti berqerar olur Bu dovr misirlilerle hettler arasinda Suriya ugrunda cekisme yuksek hedde catmis olur Hokmranliginin ilk illerinde e e 1290 ci ilde Suriya ve Liviya uzerine herbi yurusler kecirmisdir I Seti oldukden sonra yerine oglu II Ramzes e e 1289 1224 kecmis olur II Ramzes e e 1284 cu ilde Kades doyusunde misir ordusunu hettlerin telesinden qurtarmaga nesib olur Tekraren e e 1270 1269 cu illerde hettler uzerine hucum ederek hett cari sulh muqavilesine vadar edir Bu sulh sazisi gunumuze qeder gelib cixmis en qedim sazislerden biri sayilir II Ramzes zemanesinin qurucu fironlarindan sayilir O bir cox mebedlerin o cumleden Ebu Simbelin Per Ramzes iqametgahinin sifariscisi olmusdur Ebu Simbel II Ramzesden sonra Misirin getdikce suqutu bas verir Tarixi senedlerde bu Deniz xalqlarinin Balkanlardan Kicik Asiyadan koc etmeleri ile elaqelendirilir II Ramzesin on ucuncu oglu Merenptah e e 1224 1204 Deniz xalqlarina qarsi deniz doyuslerinde muqavimet gostermisdir Lakin veziyyetin sabitlesmesi XX sulale fironu e e 1186 1069 hakimiyyeti dovrunde mumkun olur XX sulaleXX sulalenin ilk fironu haqqinda cox az melumat vardir Onun xelefi III Ramzes e e 1184 1153 Deniz xalqlarinin qosun ve donamnasini ve onlarin liviyali muttefiqlerini meglub etmisdir III Ramzesin ilumunden sonra butun sulale fironlari Ramzes adlandirilmaga baslanilmisdir Bu sulale Ramzesler de adlandirilmisdir E e 1069 cu ilde XI Ramzesin ilumu ile XX sulale suqut etmis olur ve e e 1069 664 cu illeri ehate eden Ucuncu araliq zaman kesiyine kecmis olur MenbelerBeckerath J von Chronologie des agyptischen Neuen Reiches Hildesheim 1994 Hildesheimer Agyptologische Beitrage 39 ISBN 3 8067 8132 XEdebiyyatB A Turaev Drevnij Egipet Izdatelstvo Ogni 1922 g Azerbaycan Sovet EnsiklopediyasiVI cild seh 596 599 Baki 1982 Rauf Agayev Misir Elm Baki 2000 ISBN 5 8066 1189 2Xarici kecidlerEntsprechender Fachartikel in Michaela Bauks Klaus Koenen Hgg Das wissenschaftliche Bibellexikon im Internet WiBiLex 2007ff