Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Aton dini və ya Atonizm – tarixdə məlum olan ilk monoteist din. Qədim Misirdə 18-ci sülalənin hakimiyyəti dövründə sonradan özünü Exnaton adlandırmış firon IV Amenhotep tərəfindən yaradılmışdır. Bu din e.ə. XIV əsrdə təxminən 20 il müddətinə Qədim Misir dövlətinin rəsmi dini olmuşdur.
"Tanrı uludur, birdir, təkdir. Ondan başqası yoxdur. Odur hər varlığı Yaradan. Bir ruhdur Tanrı, görünməyən bir ruh. Ta əzəldən var idi Tanrı. Heç bir şey yox ikən O vardı. Hər şeyi O yaratdı. Əzəldən bəri mövcud olan varlığı əbədiyyətə qədər sürəcək. Gizlidir Tanrı, kimsə görməyib Onu. İnsanlara və yaratdıqlarına hər zaman sirr qalacaqdır".
Bu tərif firon Exnaton tərəfindən Aton üçün şeir olaraq yazılmışdır.
Exnaton (e.ə. 1372 – e.ə.1354) atası III Amenhotepin ölümündən sonra 18-ci sülalənin 9-cu fironu olur. Bu dövrdə Misirdə hakim inanc baş tanrı hesab olunan Amona inam idi və Amon rahibləri hakimiyyətdə iradə sahibi idilər. Fironlar hər hansı bir işə başlarkən mütləq kahinlərin öncəgörmələrini və fikirlərini nəzərə alırdılar, lakin bütün bunlara baxmayaraq hələ də tam bilinməyən səbəblərdən IV Amenhotep hakimiyyətinin ilk illərində digər yaradıcıları inkar edərək, yalnız Günəş tanrısı Atonu tək yaradıcı kimi qəbul edir və verdiyi qanunla xalqın da buna əməl etməsinin vacibliyini bildirir. Karnak məbədlərini bağlayaraq Amon kahinlərini vəzifədən uzaqlaşdıran Amenhotep e.ə. 1366-cı ildə Amona sitayişin güclü olduğu Fiva şəhərini tərk edir və indiki Tel əl-Amarna şəhərində yeni ibadət mərkəzi yaradır. Yeni inancın şərəfinə həmin mərkəzi Axetaton, yəni "Günəş üfüqü" adlandırır. Öz adı – Amenhotep "Amon məmnundur" mənasını verdiyi üçün onu dəyişdirərək Exnaton – "Günəşə sərfəli" qoyur. Firon Exnatonla yanaşı onun ailə üzvləri və saray əyanları da adlarını dəyişirlər və getdikcə Atona inam genişlənir.
Beləliklə, firon Exnaton 41 yaşında ikən minillik Misir inancını kökündən dəyişərək Tanrının bir olduğunu, həmçinin təkcə Misirin deyil bütün kainatın yaradıcısı olduğunu bildirir. Bütpərəstliklə mübarizə aparan Exnaton Amon məbədini bağlatdıraraq yerinə "Gematon" ("Atonu tapdıq") adlı başqa bir məbəd inşa etdirir. Köhnə məbədlərdən fərqli olaraq Aton məbədləri tavansız tikilir. Xalqın fironları tanrı səviyyəsinə yüksəltmələrinə qarşı çıxan Exnaton dini mərasimlərdə bütün xalqın gözü qarşısında ailəsi ilə birgə iştirak etməyə başlayır. Getdikcə Atona daha çox bağlanan Exnaton yaradıcıya şeirlər həsr etməyə başlayır:
"Aton, gündüz kimi işıqlı Aton. Gözlərimiz sənə baxır və səni görür. Sən mənim qəlbimdəsən, lakin səni tanımaq istəmirlər. Sadəcə mən, sənin qulun Exnaton səni tanıyır. Onlara axtarma gücü ver. Sənin gücün, sənin planın sonsuzdur. Dünya sənə aiddir və sənindir. Çünki onu sən yaratdın…"
Exnatonun dini islahatı insanların dini, mədəni, əxlaqi həyatında mühüm dəyişikliklərə səbəb olur yeni əxlaqi keyfiyyətlər formalaşır:
- Məbədlərə girməzdən qabaq əllər və ayaqlar müəyyən bir rituala əməl olunaraq yuyulur
- Yaşlı insan yanlarına gəldikdə gənclər ayağa qalxırlar
- Yaxınlıq əlaqəsindən sonra mütləq yuyunulur
- Məbədə girərkən pişiklərə və itlərə toxunulmamamlıdır, əgər toxunularsa əllər, ayaqlar və üz yuyulmalıdır
- Bütlər qadağan edilir
- Donuz əti yasaqlanır
- Dini adət olaraq heyvan qurban kəsilir
- Ölən insan üçün dəfn mərasimi keçirilir
- Ruhun varlığına, ölümdən sonra həyata inam güclənir
Artıq bu dövrdən etibarən fironların rəsmləri ilahi formada deyil, olduğu kimi çəkilir, lakin Exnaton firon olsa da, hakimiyyəti baş naib və baş kahin Ay, ordu komandanı Horemheb, xəzinədar Mayla birlikdə edirdi. Elə buna görə də o, bir versiyaya görə zəhərlənərək öldürülür.
Exnatondan sonra hakimiyyətə gələn oğlu Tutanxaton atasının ölümünü Amonun qəzəbinə bağlayır və adını dəyişərək Tutanxamon edir və yenidən əski inanca qayıdaraq paytaxtı Memfisə köçürür, fəqət onun da hakimiyyəti uzun sürmür, kahin Ay tərəfindən hazırlanan sui-qəsd planına əsasən öldürülür. Bu hadisələrdən sonra Exnatonun nəslindən olanların bəzilərinin adları məbədlərdən silinir. Tutanxamonu öldürtdükdən sonra heç bir varis olmadığından kahin Ay şahzadə ilə evlənir və Misir adətinə görə hakimiyyət ona keçir, lakin ordu komandanı Horemheb onu devirərək taxt-taca sahib olur. Exnatonun ölümündən sonra Axetaton şəhəri yerlə yeksən edilir və onun ismi lənətlənmiş firon kimi tarixə düşür. Təsadüfi deyil ki, ən çirkin firon heykəli də ona məxsusdur. Exnatonun qəbrində aparılmış tədqiqatlar onu göstərir ki, burada heç bir mumiyalama prosesi olmayıb və çox güman ki, tək tanrı Atonun əmrinə əsasən torpağa basdırılıb.
Minillik inancı kökündən dəyişərək yalnız Günəşə inamı yaratmaqda Exnatonun hansı məqsəd güdməsi barədə bir sıra ehtimallar var və bu haqda Ziqmund Freyd başda olmaqla bir sıra tədqiqatçılar araşdırma aparıblar:
- Firon Exnaton hakimiyyətin idarə edilməsində nüfuz sahibi olan Amon kahinlərinin mövqeyini sarsıtmaq və onları hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq istəyirdi. Və buna görə də kahinlərin hakimiyyət rıçaqlarını əllərindən almaq qərarına gəlir. Fikrimizcə, bu yanlışdır. Çünki Exnaton hakimiyyətə gələrkən 10 yaşı var idi və atası III Amenhotep ona ucsuz-bucaqsız imperiya miras qoymuşdu. Təbii ki, kahinlərə qarşı çıxmaqdansa Exnatonun onların dəstəyi ilə öz hakimiyyətini saxlaması daha düzgün addım olardı.
- Həqiqətən Exnaton müəyyən biliklərə sahib idi və mövcud inancın yanlışlığını anlayaraq, onun hakimiyyətindən 300 il əvvəl Misirə monoteist inancı gətirən Həzrəti Yusif peyğəmbərin təbliğatını davam etdirmək istəyirdi. Hansı ki, Quranda bu barədə deyilir: "Ey mənim iki zindan yoldaşım! Ayrı-aryı tanrılar yaxşıdır, yoxsa bir olan, qadir olan Allah. Qeyri-ibadət etdikləriniz sizin və atalarınızın qoyduğunuz adlardan başqa bir şey deyildir. Allah isə onlara heç bir dəlil nazil etməmişdir. Hökm ancaq Allahındır. O sizə yalnız Onun özünə ibadət etmənizi buyurmuşdur. Doğru din budur, lakin insanların çoxu bilməz!" ("Yusif"-39–40) Çünki digər yazılan şeirlərdə də Aton yer üzündəki həyatın mənbəyi, bütün dövlətlərin və xalqların yaradıcısıdır: "Sən zamanınn gedişini təyin etmisən, -qışı yaratmısan ki, şumlanmış yer sərinləşsin; sən uzaq göyləri yaratmısan ki, oradan doğasan, yaratdığın hər şey səni görsün. Sən vahidsən, sən öz surətində zühur edirsən, ey canlı, parlaq, işıqlı Aton, uzaq və yaxın Aton! Sən özündən özünəbənzər milyonları yaratmısan… Sən səmaya qalxdığın zaman Yer üzü işıqlanır; sən günəş diski kimi işıq saçırsan, səxavətlə sən öz şüalarını yayaraq zülməti qovursan və hər iki dünya oyanır, sevinclə ayağa qalxır…"
- 18-ci sülalənin 8-ci fironu III Amenhotepin hakimiyyəti dövründə Misir geniş bir əraziyə sahib idi və işğal olunan ərazilərdə bir sıra tanrılara inam mövcud idi. Məhz Exnaton bu fərqlilikləri aradan qaldırmaq və imperiya daxilində yaşayan bütün xalqları bir Tanrı kölgəsi altında birləşdirmək üçün vahid bir Tanrı seçir və bütün xalqlarda günəşə inam güclü olduğu üçün Atona üstünlük verilir.
- Firon Exnaton son dərəcə romantik və şair təbiətli bir şəxsiyyət olub və Misir ədəbiyyatında "Aton himnləri" ona məxsusdur. Buna görə də qadınına hədsiz məhəbbətlə bağlanan Exnaton üçün arvadı Nefertiti tək idi. Tək bir qadına sevgiylə bağlanan Exnaton üçün kainatın yaradıcısı da tək olmalı idi.
- Firon Exnaton bir peyğəmbər idi. İlk baxışdan qəribə görünsə də, tədqiqatçılar bu versiyanı da irəli sürüblər. Çünki ilk baxışdan peyğəmbər dedikdə sadə, asketik həyat sürən, kasıb bir insan göz önünə gəlir, lakin unutmayaq ki, peyğəmbər hesab edilənlərin içərisində padşahlara da rast gəlinir. Yəni İsrail padşahlarından (David və Solomon) peyğəmbər ola bilərsə, Misir fironlarından da kiminsə peyğəmbər olması heç də mümkünsüz görünməməlidir. Yəhudi əsilli fransız tədqiqatçıları Messod və Rocer Sabbah firon Exnatonun İbrahim peyğəmbərlə eyni şəxsiyyət olması fikrini ortaya atıblar, lakin ən maraqlı tədqiqat Ziqmund Freydə məxsusdur və o bu barədə "Musa və monoteizm" adlı kitab yazıb. Freydə görə əslində Musa yəhudi deyil, milliyətcə misirli olub və əslində Musa firon Exnatonun özüdür. Digər tədqiqatçılara görə isə, Həzrəti Musa Axetaton şəhəri salındıqdan sonra buradakı Aton məbədində rahib olub və Axetatonun dağıdılmasından sonra Misirdə yaşayan israilliləri öz tərəfinə çəkərək onlara yeni bir din gətirdiyini bildirir və onları Misirdən çıxarır. Bu çıxış dini kitablarda özünəməxsus rəvayətlərlə əks olunub, lakin tezliklə israillilər xəyanətkar çıxırlar və yenidən öz əski inanclarına qayıdırlar və Musanı da öldürürlər. Digər bir araşdırmaya görə isə kahin Ay hakimiyyətə gəldikdən sonra Axetatonda yaşayan və Atona ibadət edən əhalini sürgün edir və Musa ilə Misirdən çıxan xalq elə Axetatonun əhalisidir.
Atonun xüsusiyyətləri
- Bütün kainatın tanrısıdır – nəzərə alsaq ki, Aton dininin yarandığı dövrdə hər bir nomun (vilayətin) öz tanrısı vardı və digər nomun tanrısına ibadət edilmir, o zaman bu islahatın nə qədər əhəmiyyət daşıması aydın olur.
- Sülh və sevginin tərəfdarıdır. Digər monoteist dinlərdəki kimi cəhənnəmi, işgəncəsi, əzabı yoxdur.
- O nə qadındır, nə də kişi. Məhz ilk dəfə Atonun timsalında bir tanrının hər hansı bir cinsə məxsusluğu fikri inkar edilir və kainatın dualizmini özündə əks etdirən bir tanrı obrazı yaradılır.
- Onun heç bir vasitəçiyə ehtiyacı yoxdur.
- İnsanları özünəbənzər olaraq yaradıb. Necə ki, sonrakı dinlərdə də tanrının Adəmi öz ruhundan üfürərək can verməsi qeyd olunur.
- O, insanlara həm uzaq, həm də yaxındır.
Bu gün Aton dini tarixin dərinliklərinə qərq olsa da, onun prinsipləri sonrakı monoteist inanclara keçərək öz varlığını bu günədək sürdürür.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Aton dini ve ya Atonizm tarixde melum olan ilk monoteist din Qedim Misirde 18 ci sulalenin hakimiyyeti dovrunde sonradan ozunu Exnaton adlandirmis firon IV Amenhotep terefinden yaradilmisdir Bu din e e XIV esrde texminen 20 il muddetine Qedim Misir dovletinin resmi dini olmusdur Aton Tanri uludur birdir tekdir Ondan basqasi yoxdur Odur her varligi Yaradan Bir ruhdur Tanri gorunmeyen bir ruh Ta ezelden var idi Tanri Hec bir sey yox iken O vardi Her seyi O yaratdi Ezelden beri movcud olan varligi ebediyyete qeder surecek Gizlidir Tanri kimse gormeyib Onu Insanlara ve yaratdiqlarina her zaman sirr qalacaqdir Bu terif firon Exnaton terefinden Aton ucun seir olaraq yazilmisdir Exnaton sfinks cildinde gunes Atonun sualari altinda Exnaton e e 1372 e e 1354 atasi III Amenhotepin olumunden sonra 18 ci sulalenin 9 cu fironu olur Bu dovrde Misirde hakim inanc bas tanri hesab olunan Amona inam idi ve Amon rahibleri hakimiyyetde irade sahibi idiler Fironlar her hansi bir ise baslarken mutleq kahinlerin oncegormelerini ve fikirlerini nezere alirdilar lakin butun bunlara baxmayaraq hele de tam bilinmeyen sebeblerden IV Amenhotep hakimiyyetinin ilk illerinde diger yaradicilari inkar ederek yalniz Gunes tanrisi Atonu tek yaradici kimi qebul edir ve verdiyi qanunla xalqin da buna emel etmesinin vacibliyini bildirir Karnak mebedlerini baglayaraq Amon kahinlerini vezifeden uzaqlasdiran Amenhotep e e 1366 ci ilde Amona sitayisin guclu oldugu Fiva seherini terk edir ve indiki Tel el Amarna seherinde yeni ibadet merkezi yaradir Yeni inancin serefine hemin merkezi Axetaton yeni Gunes ufuqu adlandirir Oz adi Amenhotep Amon memnundur menasini verdiyi ucun onu deyisdirerek Exnaton Gunese serfeli qoyur Firon Exnatonla yanasi onun aile uzvleri ve saray eyanlari da adlarini deyisirler ve getdikce Atona inam genislenir Exnaton ve ailesi gunes Atonun sualari altinda Belelikle firon Exnaton 41 yasinda iken minillik Misir inancini kokunden deyiserek Tanrinin bir oldugunu hemcinin tekce Misirin deyil butun kainatin yaradicisi oldugunu bildirir Butperestlikle mubarize aparan Exnaton Amon mebedini baglatdiraraq yerine Gematon Atonu tapdiq adli basqa bir mebed insa etdirir Kohne mebedlerden ferqli olaraq Aton mebedleri tavansiz tikilir Xalqin fironlari tanri seviyyesine yukseltmelerine qarsi cixan Exnaton dini merasimlerde butun xalqin gozu qarsisinda ailesi ile birge istirak etmeye baslayir Getdikce Atona daha cox baglanan Exnaton yaradiciya seirler hesr etmeye baslayir Aton gunduz kimi isiqli Aton Gozlerimiz sene baxir ve seni gorur Sen menim qelbimdesen lakin seni tanimaq istemirler Sadece men senin qulun Exnaton seni taniyir Onlara axtarma gucu ver Senin gucun senin planin sonsuzdur Dunya sene aiddir ve senindir Cunki onu sen yaratdin Exnatonun dini islahati insanlarin dini medeni exlaqi heyatinda muhum deyisikliklere sebeb olur yeni exlaqi keyfiyyetler formalasir Mebedlere girmezden qabaq eller ve ayaqlar mueyyen bir rituala emel olunaraq yuyulur Yasli insan yanlarina geldikde gencler ayaga qalxirlar Yaxinliq elaqesinden sonra mutleq yuyunulur Mebede girerken pisiklere ve itlere toxunulmamamlidir eger toxunularsa eller ayaqlar ve uz yuyulmalidir Butler qadagan edilir Donuz eti yasaqlanir Dini adet olaraq heyvan qurban kesilir Olen insan ucun defn merasimi kecirilir Ruhun varligina olumden sonra heyata inam guclenir Artiq bu dovrden etibaren fironlarin resmleri ilahi formada deyil oldugu kimi cekilir lakin Exnaton firon olsa da hakimiyyeti bas naib ve bas kahin Ay ordu komandani Horemheb xezinedar Mayla birlikde edirdi Ele buna gore de o bir versiyaya gore zeherlenerek oldurulur Exnatondan sonra hakimiyyete gelen oglu Tutanxaton atasinin olumunu Amonun qezebine baglayir ve adini deyiserek Tutanxamon edir ve yeniden eski inanca qayidaraq paytaxti Memfise kocurur feqet onun da hakimiyyeti uzun surmur kahin Ay terefinden hazirlanan sui qesd planina esasen oldurulur Bu hadiselerden sonra Exnatonun neslinden olanlarin bezilerinin adlari mebedlerden silinir Tutanxamonu oldurtdukden sonra hec bir varis olmadigindan kahin Ay sahzade ile evlenir ve Misir adetine gore hakimiyyet ona kecir lakin ordu komandani Horemheb onu devirerek taxt taca sahib olur Exnatonun olumunden sonra Axetaton seheri yerle yeksen edilir ve onun ismi lenetlenmis firon kimi tarixe dusur Tesadufi deyil ki en cirkin firon heykeli de ona mexsusdur Exnatonun qebrinde aparilmis tedqiqatlar onu gosterir ki burada hec bir mumiyalama prosesi olmayib ve cox guman ki tek tanri Atonun emrine esasen torpaga basdirilib Minillik inanci kokunden deyiserek yalniz Gunese inami yaratmaqda Exnatonun hansi meqsed gudmesi barede bir sira ehtimallar var ve bu haqda Ziqmund Freyd basda olmaqla bir sira tedqiqatcilar arasdirma apariblar Firon Exnaton hakimiyyetin idare edilmesinde nufuz sahibi olan Amon kahinlerinin movqeyini sarsitmaq ve onlari hakimiyyetden uzaqlasdirmaq isteyirdi Ve buna gore de kahinlerin hakimiyyet ricaqlarini ellerinden almaq qerarina gelir Fikrimizce bu yanlisdir Cunki Exnaton hakimiyyete gelerken 10 yasi var idi ve atasi III Amenhotep ona ucsuz bucaqsiz imperiya miras qoymusdu Tebii ki kahinlere qarsi cixmaqdansa Exnatonun onlarin desteyi ile oz hakimiyyetini saxlamasi daha duzgun addim olardi Heqiqeten Exnaton mueyyen biliklere sahib idi ve movcud inancin yanlisligini anlayaraq onun hakimiyyetinden 300 il evvel Misire monoteist inanci getiren Hezreti Yusif peygemberin tebligatini davam etdirmek isteyirdi Hansi ki Quranda bu barede deyilir Ey menim iki zindan yoldasim Ayri aryi tanrilar yaxsidir yoxsa bir olan qadir olan Allah Qeyri ibadet etdikleriniz sizin ve atalarinizin qoydugunuz adlardan basqa bir sey deyildir Allah ise onlara hec bir delil nazil etmemisdir Hokm ancaq Allahindir O size yalniz Onun ozune ibadet etmenizi buyurmusdur Dogru din budur lakin insanlarin coxu bilmez Yusif 39 40 Cunki diger yazilan seirlerde de Aton yer uzundeki heyatin menbeyi butun dovletlerin ve xalqlarin yaradicisidir Sen zamaninn gedisini teyin etmisen qisi yaratmisan ki sumlanmis yer serinlessin sen uzaq goyleri yaratmisan ki oradan dogasan yaratdigin her sey seni gorsun Sen vahidsen sen oz suretinde zuhur edirsen ey canli parlaq isiqli Aton uzaq ve yaxin Aton Sen ozunden ozunebenzer milyonlari yaratmisan Sen semaya qalxdigin zaman Yer uzu isiqlanir sen gunes diski kimi isiq sacirsan sexavetle sen oz sualarini yayaraq zulmeti qovursan ve her iki dunya oyanir sevincle ayaga qalxir 18 ci sulalenin 8 ci fironu III Amenhotepin hakimiyyeti dovrunde Misir genis bir eraziye sahib idi ve isgal olunan erazilerde bir sira tanrilara inam movcud idi Mehz Exnaton bu ferqlilikleri aradan qaldirmaq ve imperiya daxilinde yasayan butun xalqlari bir Tanri kolgesi altinda birlesdirmek ucun vahid bir Tanri secir ve butun xalqlarda gunese inam guclu oldugu ucun Atona ustunluk verilir Firon Exnaton son derece romantik ve sair tebietli bir sexsiyyet olub ve Misir edebiyyatinda Aton himnleri ona mexsusdur Buna gore de qadinina hedsiz mehebbetle baglanan Exnaton ucun arvadi Nefertiti tek idi Tek bir qadina sevgiyle baglanan Exnaton ucun kainatin yaradicisi da tek olmali idi Firon Exnaton bir peygember idi Ilk baxisdan qeribe gorunse de tedqiqatcilar bu versiyani da ireli surubler Cunki ilk baxisdan peygember dedikde sade asketik heyat suren kasib bir insan goz onune gelir lakin unutmayaq ki peygember hesab edilenlerin icerisinde padsahlara da rast gelinir Yeni Israil padsahlarindan David ve Solomon peygember ola bilerse Misir fironlarindan da kiminse peygember olmasi hec de mumkunsuz gorunmemelidir Yehudi esilli fransiz tedqiqatcilari Messod ve Rocer Sabbah firon Exnatonun Ibrahim peygemberle eyni sexsiyyet olmasi fikrini ortaya atiblar lakin en maraqli tedqiqat Ziqmund Freyde mexsusdur ve o bu barede Musa ve monoteizm adli kitab yazib Freyde gore eslinde Musa yehudi deyil milliyetce misirli olub ve eslinde Musa firon Exnatonun ozudur Diger tedqiqatcilara gore ise Hezreti Musa Axetaton seheri salindiqdan sonra buradaki Aton mebedinde rahib olub ve Axetatonun dagidilmasindan sonra Misirde yasayan israillileri oz terefine cekerek onlara yeni bir din getirdiyini bildirir ve onlari Misirden cixarir Bu cixis dini kitablarda ozunemexsus revayetlerle eks olunub lakin tezlikle israilliler xeyanetkar cixirlar ve yeniden oz eski inanclarina qayidirlar ve Musani da oldururler Diger bir arasdirmaya gore ise kahin Ay hakimiyyete geldikden sonra Axetatonda yasayan ve Atona ibadet eden ehalini surgun edir ve Musa ile Misirden cixan xalq ele Axetatonun ehalisidir Atonun xususiyyetleriButun kainatin tanrisidir nezere alsaq ki Aton dininin yarandigi dovrde her bir nomun vilayetin oz tanrisi vardi ve diger nomun tanrisina ibadet edilmir o zaman bu islahatin ne qeder ehemiyyet dasimasi aydin olur Sulh ve sevginin terefdaridir Diger monoteist dinlerdeki kimi cehennemi isgencesi ezabi yoxdur O ne qadindir ne de kisi Mehz ilk defe Atonun timsalinda bir tanrinin her hansi bir cinse mexsuslugu fikri inkar edilir ve kainatin dualizmini ozunde eks etdiren bir tanri obrazi yaradilir Onun hec bir vasiteciye ehtiyaci yoxdur Insanlari ozunebenzer olaraq yaradib Nece ki sonraki dinlerde de tanrinin Ademi oz ruhundan ufurerek can vermesi qeyd olunur O insanlara hem uzaq hem de yaxindir Bu gun Aton dini tarixin derinliklerine qerq olsa da onun prinsipleri sonraki monoteist inanclara kecerek oz varligini bu gunedek surdurur Xarici kecidler