Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kiçik Midiya – Əhəmənilər imperiyasının vilayəti.
Madaylar fars Əhəmənilər sülaləsi tərəfindən devirildikdən sonra Midiya dövlətinə tabe olan ərazilərin böyük bir hissəsi Əhəmənilərin əlinə keçdi.
İlk Əhəmənilər dövründə müasir Azərbaycan ərazisinin hansı hissəsinin fars dövləti tərkibinə daxil olduğunu bilmirik. Maraqlıdır ki, Madanın birinci satrapı Oybar "Nabonidin salnaməsi"ndə a"mçtpehat mat Gutium" adlanır. Sonuncu ad (Gutium) qədim Mada vilayətlərinə – Cənubi Azərbaycana, güman ki, qədim Urartuya da işarədir. Ksenofontun məlumatından aydın olur ki, Mada Kirin dövründə Ermənistan və kadusilərlə eyni canişinliyə daxil idi.
Deməli, Cənubi Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsi, bəlkə də onun bütün ərazisi bu dövrdə Mada satraplığına daxil idi. Herodot farsların hökmranlığının Qafqaz sıra dağlarınadək yayıldığını söyləyir, lakin bilmirik ki, onun dediklərini Kuruşun zamanınamı aid etmək lazımdır, yoxsa sonrakı dövrə. X, XI və XIV satraplıqların daxil olduğu vilayətlər hər halda e.ə. V əsrin birinci yarısından gec olmayaraq əsasən artıq farslara tabe idi.
Herodota görə, X satraplıq olan Madaya köhnə Mada çarlığının ərazisindən başqa, parikanilərin və ortokoribantilərin torpaqları da daxil idi. XIV satraplığa Kür-Araz rayonlarında yaşayan utilər və müklər, habelə Cənubi Azərbaycan vilayətlərində və onlara bitişik torpaqlarda yaşayan saqartilər daxil idilər.
Kirin ölümündən sonra onun oğlanları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlandı. Bu isə vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Ksenofont yazırdı: "…Pisliyə doğru ümumi dönüş başlandı".
Geniş sosial mübarizənin başlanmasından istifadə etmiş Qaumata adlı maq üsyan etdi.
Qədim yazıçıların əksəriyyəti, habelə hökmdar Dara Qaumatanın çıxışını farsların hakimiyyətinə – Əhəmənilərə qarşı çevrilmiş Mada üsyanı olduğunu yaxşı bilirdilər. Antik müəlliflər şübhə etmirdilər ki, Qaumatanın hakimiyyətə sahib olması onun (yəni hakimiyyətin) madalıların əlinə keçməsi demək idi. Bu, məlumatından da aydın olur.
Dara öz kitabəsində adətən düşmənlərin etnik mənsubiyyətini qeyd edir ("babilli", "erməni", "elamlı" və s.). Ona görə də çar Qaumatanı "maq" adlandırarkən (maqlar Mada tayfalarından biri idi, onların içərisindən "maq" adlandırılan kahinlər çıxırdı) öncə üsyançının etnik mənsubiyyətini və sonra isə Qaumatanın kahinlər təbəqəsinə mənsub olduğunu nəzərdə tuturdu. Bunu isbat edən Bağıstan kitabəsinin Babil mətnində Daranın əsas düşməni "Qaumata adlı madalı maq" adlandırılır.
Beləliklə, Qaumatanın çevrilişi farsların hakimiyyətinə qarşı Mada narazılığının təzahürü idi. Güman etmək olar ki, Qaumata madalıların hökmranlığını bərpa etmək niyyətində idi.
Qaumatanın ideoloji silahı artıq Madada yayılmış, hər halda maqların qəbul etdiyi zərdüştilik – mazdayasnizm təlimi idi. Bu təlimdə geniş xalq kütlələrinin ümidlərini, səylərini müəyyən dərəcədə əks etdirən demokratik və mütərəqqi ideyalar özünü büruzə verirdi. Bəzi mənbələr Qaumatanın Zaratuştranın (Zərdüştün) tərəfdarı və məsləkdaşı olduğunu güman etməyə imkan verir.
Öz islahatlarını həyata keçirməyə başlamış Qaumata geniş xalq kütlələrinin mənafeyi naminə yuxarı təbəqəni (ilk növbədə, nəsli əsilzadələri) bir sıra imtiyazlardan məhrum etdi, onların əmlakını, qullarını əllərindən aldı, imperiyanın hər bir vilayətinə qasidlər göndərdi, xalqların üç il müddətinə vergilərdən və orduda xidmətdən azad edildiyini bildirdi. O, əsilzadələrə qarşı inadlı mübarizə apardı, amansız və qəddar tədbirlərlə onların öz hakimiyyətlərini geri qaytarmaq cəhdlərinin qarşısını aldı. Bütün bu tədbirlərdə Qaumata ən geniş xalq kütlələrinin, "yaxşılıq etdiyi bütün təbəələrinin" (Herodot) fəal yardımına arxalanırdı.
Qaumatanın rəhbərlik etdiyi hərəkat geniş xalq kütlələrinin çıxışı idi. Bu hərəkat əsasən nəsli əyanlara qarşı yönəldilmişdi. İmperiyanın müxtəlif vilayətlərində, xüsusilə Madada Əhəmənilərə qarşı reaksiya xarakteri daşıyan siyasi mübarizə özünün inkişafı prosesində etnik sərhədləri keçmiş, hökmran fars sülaləsinin və onunla bağlı olan yerli nəsli əsilzadələrin zülmünə qarşı çevrilmiş ümumi xalq hərəkatı, etirazı ilə birləşmişdi. Qaumatanın dövründə, geniş xalq təbəqələri güclənmiş sinfi mübarizə nəticəsində yerli əyanların hesabına bir sıra imtiyazlar əldə etdilər. Dara bu imtiyazları geri almaq istədikdə silahlanmış xalq çıxış etdi, bu nailiyyətlərin müdafiəsi uğrunda mübarizəyə başladı.
"Ölkələr çarlığı" farsların deyil, madalıların başçılığı altında bərpa olunmalı idi. Məhz buna görə də, maqın həlak olmasından sonra "farslardan başqa" (Herodot) hamı onun taleyi üçün təəssüflənirdi. Qaumatanın özünü etibarlı adamlarla əhatə etmək arzusunu, maqın iqamətgahının Parsadan Madaya keçirilməsi faktını da onun yalnız madapərəst siyasəti ilə izah etmək mümkündür.
E.ə. 522-ci ilin sentyabrında maq öldürüldü. Qaumata öldürülən kimi Fravartişin başçılığı ilə Madada bir neçə ay davam etmiş böyük xalq üsyanı başlandı. Madalılara qədər elamlılar və babillilər, sonra isə farslar, margianalılar, digər xalqlar çıxış etdilər.
Üsyan etmiş madalılara ermənilər, parfiyalılar və hirkaniyalılar da qoşuldular. Bir qədər sonra Çissantaxmanın başçılığı ilə Cənubi Azərbaycan sakinləri olan saqartalılar mübarizəyə qalxdılar. Bu üsyan haqqında Bağıstan kitabəsində deyilir: "Saqartalı Çissantaxma mənə qarşı çıxdı. O, xalqa belə deyirdi: "Mən Saqartada çaram, Uvaxşatra (Kiaksar – İqrar Əliyev) nəslindənəm". Bundan sonra mən fars və mada qoşunlarını [saqartalıların üzərinə] göndərdim; madalı Tahmaspadanı onların rəisi təyin etdim"…
Üsyanlar imperiyanın digər vilayətlərində də baş verirdi. Geniş dövlətin ərazisi bütün Ön Asiya tarixində görünməmiş, izdihamlı xalq üsyanları alovuna bürünmüşdü.
Madalıların və saqartalıların üsyanları Dara üçün daha təhlükəli idi. Hökmdarın öz kitabəsində üsyan başçılarına verilmiş işgəncənin təsvirini verməsi bu üsyanı başqa üsyanlardan fərqləndirir, Daranın Fravartişə və Çissantaxmaya xüsusi nifrət bəslədiyi haqqında danışmağa imkan verir. Hökmdar onları şəxsən şikəst etmiş, vəhşicəsinə işgəncə vermiş, sonra isə payaya keçirtmişdi. Fravartişin yaxın silahdaşlarının isə dərisi soyulmuşdu.
Fravartişin sərkərdəliyi ilə madalıların üsyanı Mada dövlətinin müstəqilliyini bərpa etmək yolunda son təşəbbüs idi. Görünür, özünü Kiaksar nəslindən elan edən Çissantaxma Əhəmənilər imperiyasından ayrılmağa və Saqartiyada (əsasən Cənubi Azərbaycan ərazisini əhatə edən) müstəqil dövlət yaratmağa çalışırdı,
lakin imperiyanın bütün qüvvələrinin çox böyük səyi nəticəsində Dara xalq kütlələrinin üsyanlarını yatıra bildi.
I Dara üsyanları amansızlıqla yatırtdıqdan, bir sıra tayfaları və xalqları İran dövlətindən ayırmaq üçün göstərilən bütün cəhdlərə son qoyub hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən sonra ümumimperiya miqyasında təbəddülat yaratmağa başladı.
Arxeoloji materiallar e.ə. I minilliyin ikinci yarısının Şimali Azərbaycan vilayətlərini xeyli inkişaf etmiş oturaq əkinçilik-maldarlıq təsərrüfatına malik bir zona kimi təsvir edir. Burada yalnız təbii suvarmaya deyil, həm də çox böyük irriqasiya qurğularına əsaslanan suvarma əkinçiliyi mövcud idi ki, bu da əməyin məqsədyönlü təşkilindən xəbər verirdi. Həmin dövrdə Şimali Azərbaycan vilayətlərində müxtəlif sənətlər yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı, regionda yaşayan tayfalar digər ölkələrin xalqları ilə intensiv iqtisadi və mədəni əlaqə saxlayırdılar. Əldə olan materiallara əsasən deyə bilərik ki, bu vilayətlərdə dərin sinfi təbəqələşmə baş vermiş və şəhər həyatı inkişaf etməyə başlamışdı. Şimali Azərbaycan tayfalarının bir hissəsi, o cümlədən utilər və müklər XIV satraplığa, digər hissəsi (ola bilsin, həm də albanlar) XI satraplığa daxil idilər.
Əhəməni hökmranlığının müxtəlif dövrlərində Cənubi Azərbaycan ərazisinin ayrı-ayrı hissələri X, XI, XIV satraplıqların tərkibinə daxil idi. Cənubi Azərbaycanın əsas ərazisi hələ I Daranın hökmranlığının lap əvvəlində Mada satraplığının (Herodota görə, X satraplığın) tərkibində idi.
I Daranın vaxtında Madanın tərkibindən Asaqarta adlanan əlahiddə bir əyalət ayrılmışdı. Asaqarta əyalətinə Madanın bütün şimal-qərb vilayətləri – hələ Bisütun kitabəsinin tərtib edildiyi dövrdə Mada satraplığının tərkibində olmuş vilayətlər daxil idi. Deməli, Asaqarta əsasən Kiçik Madaya, gələcək Mada Atropatenaya uyğun gəlirdi. Asaqarta satraplığı, ola bilsin, Şimali Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini (utilər və müklər yaşayan ərazini) də əhatə edirmiş.
Biz Asaqarta satraplığının nə qədər ömür sürdüyünü bilmirik, lakin orası məlumdur ki, nə Daranın son, nə də onun varislərinin kitabələrində Asaqartanın adı çəkilmir. Çox güman ki, Asaqarta sonralar yenidən Mada əyalətinə qatılmışdı. e.ə. V əsrin başlanğıcında madalılar Əhəmənilər dövlətində yenidən nəzərə çarpacaq rol oynamağa başlayırlar. Demək lazımdır ki, artıq I Daranın zamanında Cənubi Azərbaycan əhalisi madalılar adlanırdı.
Həm Cənubi, həm də Şimali Azərbaycan ərazisində yaşayan digər tayfalar, xüsusən kaspilər, utilər, müklər, parikanilər, matiyenlər, marlar və başqaları kimi, Mada kontingentləri də bir qayda olaraq Əhəmənilərin bütün yürüşlərində iştirak edirdilər.
Cənubi Azərbaycanın vəziyyəti gərgin idi. Kadusilərə qarşı biri II Artakserksin, digəri III Artakserksin dövründə edilmiş iki yürüş də buna sübutdur,
lakin kadusiləri sakitləşdirmək mümkün olmadı. İmperiyanın digər hissələrində də tam asayiş yox idi. Yunanlar yenə də itaətdən çıxırdılar, misirlilər onlara kömək edirdilər – onlar eyni zamanda Əhəməni torpaqlarına da soxulurdular. İran satrapları bir-biri ilə düşmənçilik edir və vuruşurdular, şah sarayı fitnə-fəsad yuvasına və qanlı çəkişmələr meydanına çevrilmişdi. Mərkəzi hakimiyyət kiçik şahlara bənzəyən və şah yerişi yeriyən öz canişinlərinin ayrılmaq cəhdlərinin kökünü kəsməkdə aciz idi.
II Daranın şahlığı dövründə dövlətin daxilində və xarici siyasət sahəsində baş vermiş bütün hadisələr Əhəmənilər dövlətinin xeyli dağıldığını aydın sübut edir. Onun hökmran olduğu illər dikbaş vassallarla mübarizə illəri idi. Şahın əvvəlcə qardaşı, sonra da əmisi – Mada satrapı üsyan etmişdi. E.ə. 408-ci ildə Madada üsyan qalxdı. II Daranın ölümündən sonra iğtişaşlar yeni qüvvə ilə qızışdı.
İmperiya ölüm ayağında idi. Bir çox qardaşlarını güdaza verən, cinsindən və yaşından asılı olmayaraq bütün qohum – əqrəbasını tələf edən qanlı müstəbid III Artakserks imperiyanın ömrünü bir neçə il uzatmışdı. O, üsyan edən tayfalar və xalqlarla, həmçinin öz satrapları ilə inadlı və qanlı mübarizə aparırdı. III Artakserks boyun əyməyənləri, üsyan qaldıranları ram edirdi, Suriyada, Fələstində, Finikiyada və Misirdə vuruşmuşdu. Onun dövründə dikbaş kadusilərə qarşı da yürüş edilmişdi. III Artakserks mərkəzi hakimiyyəti müəyyən dərəcədə möhkəmlətməyə müvəffəq oldu, lakin e.ə. 338-ci ildə Əhəmənilər sülaləsinin bu sonuncu hökmdarı zəhərlə öldürüldü.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kicik Midiya Ehemeniler imperiyasinin vilayeti Madaylar fars Ehemeniler sulalesi terefinden devirildikden sonra Midiya dovletine tabe olan erazilerin boyuk bir hissesi Ehemenilerin eline kecdi Ilk Ehemeniler dovrunde muasir Azerbaycan erazisinin hansi hissesinin fars dovleti terkibine daxil oldugunu bilmirik Maraqlidir ki Madanin birinci satrapi Oybar Nabonidin salnamesi nde a mctpehat mat Gutium adlanir Sonuncu ad Gutium qedim Mada vilayetlerine Cenubi Azerbaycana guman ki qedim Urartuya da isaredir Ksenofontun melumatindan aydin olur ki Mada Kirin dovrunde Ermenistan ve kadusilerle eyni canisinliye daxil idi Demeli Cenubi Azerbaycan torpaqlarinin xeyli hissesi belke de onun butun erazisi bu dovrde Mada satrapligina daxil idi Herodot farslarin hokmranliginin Qafqaz sira daglarinadek yayildigini soyleyir lakin bilmirik ki onun dediklerini Kurusun zamaninami aid etmek lazimdir yoxsa sonraki dovre X XI ve XIV satrapliqlarin daxil oldugu vilayetler her halda e e V esrin birinci yarisindan gec olmayaraq esasen artiq farslara tabe idi Herodota gore X satrapliq olan Madaya kohne Mada carliginin erazisinden basqa parikanilerin ve ortokoribantilerin torpaqlari da daxil idi XIV satrapliga Kur Araz rayonlarinda yasayan utiler ve mukler habele Cenubi Azerbaycan vilayetlerinde ve onlara bitisik torpaqlarda yasayan saqartiler daxil idiler Kirin olumunden sonra onun oglanlari arasinda hakimiyyet ugrunda mubarize baslandi Bu ise veziyyeti daha da keskinlesdirdi Ksenofont yazirdi Pisliye dogru umumi donus baslandi Genis sosial mubarizenin baslanmasindan istifade etmis Qaumata adli maq usyan etdi Qedim yazicilarin ekseriyyeti habele hokmdar Dara Qaumatanin cixisini farslarin hakimiyyetine Ehemenilere qarsi cevrilmis Mada usyani oldugunu yaxsi bilirdiler Antik muellifler subhe etmirdiler ki Qaumatanin hakimiyyete sahib olmasi onun yeni hakimiyyetin madalilarin eline kecmesi demek idi Bu melumatindan da aydin olur Dara oz kitabesinde adeten dusmenlerin etnik mensubiyyetini qeyd edir babilli ermeni elamli ve s Ona gore de car Qaumatani maq adlandirarken maqlar Mada tayfalarindan biri idi onlarin icerisinden maq adlandirilan kahinler cixirdi once usyancinin etnik mensubiyyetini ve sonra ise Qaumatanin kahinler tebeqesine mensub oldugunu nezerde tuturdu Bunu isbat eden Bagistan kitabesinin Babil metninde Daranin esas dusmeni Qaumata adli madali maq adlandirilir Belelikle Qaumatanin cevrilisi farslarin hakimiyyetine qarsi Mada naraziliginin tezahuru idi Guman etmek olar ki Qaumata madalilarin hokmranligini berpa etmek niyyetinde idi Qaumatanin ideoloji silahi artiq Madada yayilmis her halda maqlarin qebul etdiyi zerdustilik mazdayasnizm telimi idi Bu telimde genis xalq kutlelerinin umidlerini seylerini mueyyen derecede eks etdiren demokratik ve mutereqqi ideyalar ozunu buruze verirdi Bezi menbeler Qaumatanin Zaratustranin Zerdustun terefdari ve meslekdasi oldugunu guman etmeye imkan verir Oz islahatlarini heyata kecirmeye baslamis Qaumata genis xalq kutlelerinin menafeyi namine yuxari tebeqeni ilk novbede nesli esilzadeleri bir sira imtiyazlardan mehrum etdi onlarin emlakini qullarini ellerinden aldi imperiyanin her bir vilayetine qasidler gonderdi xalqlarin uc il muddetine vergilerden ve orduda xidmetden azad edildiyini bildirdi O esilzadelere qarsi inadli mubarize apardi amansiz ve qeddar tedbirlerle onlarin oz hakimiyyetlerini geri qaytarmaq cehdlerinin qarsisini aldi Butun bu tedbirlerde Qaumata en genis xalq kutlelerinin yaxsiliq etdiyi butun tebeelerinin Herodot feal yardimina arxalanirdi Qaumatanin rehberlik etdiyi herekat genis xalq kutlelerinin cixisi idi Bu herekat esasen nesli eyanlara qarsi yoneldilmisdi Imperiyanin muxtelif vilayetlerinde xususile Madada Ehemenilere qarsi reaksiya xarakteri dasiyan siyasi mubarize ozunun inkisafi prosesinde etnik serhedleri kecmis hokmran fars sulalesinin ve onunla bagli olan yerli nesli esilzadelerin zulmune qarsi cevrilmis umumi xalq herekati etirazi ile birlesmisdi Qaumatanin dovrunde genis xalq tebeqeleri guclenmis sinfi mubarize neticesinde yerli eyanlarin hesabina bir sira imtiyazlar elde etdiler Dara bu imtiyazlari geri almaq istedikde silahlanmis xalq cixis etdi bu nailiyyetlerin mudafiesi ugrunda mubarizeye basladi Olkeler carligi farslarin deyil madalilarin basciligi altinda berpa olunmali idi Mehz buna gore de maqin helak olmasindan sonra farslardan basqa Herodot hami onun taleyi ucun teessuflenirdi Qaumatanin ozunu etibarli adamlarla ehate etmek arzusunu maqin iqametgahinin Parsadan Madaya kecirilmesi faktini da onun yalniz madaperest siyaseti ile izah etmek mumkundur E e 522 ci ilin sentyabrinda maq olduruldu Qaumata oldurulen kimi Fravartisin basciligi ile Madada bir nece ay davam etmis boyuk xalq usyani baslandi Madalilara qeder elamlilar ve babilliler sonra ise farslar margianalilar diger xalqlar cixis etdiler Usyan etmis madalilara ermeniler parfiyalilar ve hirkaniyalilar da qosuldular Bir qeder sonra Cissantaxmanin basciligi ile Cenubi Azerbaycan sakinleri olan saqartalilar mubarizeye qalxdilar Bu usyan haqqinda Bagistan kitabesinde deyilir Saqartali Cissantaxma mene qarsi cixdi O xalqa bele deyirdi Men Saqartada caram Uvaxsatra Kiaksar Iqrar Eliyev neslindenem Bundan sonra men fars ve mada qosunlarini saqartalilarin uzerine gonderdim madali Tahmaspadani onlarin reisi teyin etdim Usyanlar imperiyanin diger vilayetlerinde de bas verirdi Genis dovletin erazisi butun On Asiya tarixinde gorunmemis izdihamli xalq usyanlari alovuna burunmusdu Madalilarin ve saqartalilarin usyanlari Dara ucun daha tehlukeli idi Hokmdarin oz kitabesinde usyan bascilarina verilmis isgencenin tesvirini vermesi bu usyani basqa usyanlardan ferqlendirir Daranin Fravartise ve Cissantaxmaya xususi nifret beslediyi haqqinda danismaga imkan verir Hokmdar onlari sexsen sikest etmis vehsicesine isgence vermis sonra ise payaya kecirtmisdi Fravartisin yaxin silahdaslarinin ise derisi soyulmusdu Fravartisin serkerdeliyi ile madalilarin usyani Mada dovletinin musteqilliyini berpa etmek yolunda son tesebbus idi Gorunur ozunu Kiaksar neslinden elan eden Cissantaxma Ehemeniler imperiyasindan ayrilmaga ve Saqartiyada esasen Cenubi Azerbaycan erazisini ehate eden musteqil dovlet yaratmaga calisirdi lakin imperiyanin butun quvvelerinin cox boyuk seyi neticesinde Dara xalq kutlelerinin usyanlarini yatira bildi I Dara usyanlari amansizliqla yatirtdiqdan bir sira tayfalari ve xalqlari Iran dovletinden ayirmaq ucun gosterilen butun cehdlere son qoyub hakimiyyetini mohkemlendirdikden sonra umumimperiya miqyasinda tebeddulat yaratmaga basladi Arxeoloji materiallar e e I minilliyin ikinci yarisinin Simali Azerbaycan vilayetlerini xeyli inkisaf etmis oturaq ekincilik maldarliq teserrufatina malik bir zona kimi tesvir edir Burada yalniz tebii suvarmaya deyil hem de cox boyuk irriqasiya qurgularina esaslanan suvarma ekinciliyi movcud idi ki bu da emeyin meqsedyonlu teskilinden xeber verirdi Hemin dovrde Simali Azerbaycan vilayetlerinde muxtelif senetler yuksek inkisaf seviyyesine catmisdi regionda yasayan tayfalar diger olkelerin xalqlari ile intensiv iqtisadi ve medeni elaqe saxlayirdilar Elde olan materiallara esasen deye bilerik ki bu vilayetlerde derin sinfi tebeqelesme bas vermis ve seher heyati inkisaf etmeye baslamisdi Simali Azerbaycan tayfalarinin bir hissesi o cumleden utiler ve mukler XIV satrapliga diger hissesi ola bilsin hem de albanlar XI satrapliga daxil idiler Ehemeni hokmranliginin muxtelif dovrlerinde Cenubi Azerbaycan erazisinin ayri ayri hisseleri X XI XIV satrapliqlarin terkibine daxil idi Cenubi Azerbaycanin esas erazisi hele I Daranin hokmranliginin lap evvelinde Mada satrapliginin Herodota gore X satrapligin terkibinde idi I Daranin vaxtinda Madanin terkibinden Asaqarta adlanan elahidde bir eyalet ayrilmisdi Asaqarta eyaletine Madanin butun simal qerb vilayetleri hele Bisutun kitabesinin tertib edildiyi dovrde Mada satrapliginin terkibinde olmus vilayetler daxil idi Demeli Asaqarta esasen Kicik Madaya gelecek Mada Atropatenaya uygun gelirdi Asaqarta satrapligi ola bilsin Simali Azerbaycan erazisinin bir hissesini utiler ve mukler yasayan erazini de ehate edirmis Biz Asaqarta satrapliginin ne qeder omur surduyunu bilmirik lakin orasi melumdur ki ne Daranin son ne de onun varislerinin kitabelerinde Asaqartanin adi cekilmir Cox guman ki Asaqarta sonralar yeniden Mada eyaletine qatilmisdi e e V esrin baslangicinda madalilar Ehemeniler dovletinde yeniden nezere carpacaq rol oynamaga baslayirlar Demek lazimdir ki artiq I Daranin zamaninda Cenubi Azerbaycan ehalisi madalilar adlanirdi Hem Cenubi hem de Simali Azerbaycan erazisinde yasayan diger tayfalar xususen kaspiler utiler mukler parikaniler matiyenler marlar ve basqalari kimi Mada kontingentleri de bir qayda olaraq Ehemenilerin butun yuruslerinde istirak edirdiler Cenubi Azerbaycanin veziyyeti gergin idi Kadusilere qarsi biri II Artakserksin digeri III Artakserksin dovrunde edilmis iki yurus de buna subutdur lakin kadusileri sakitlesdirmek mumkun olmadi Imperiyanin diger hisselerinde de tam asayis yox idi Yunanlar yene de itaetden cixirdilar misirliler onlara komek edirdiler onlar eyni zamanda Ehemeni torpaqlarina da soxulurdular Iran satraplari bir biri ile dusmencilik edir ve vurusurdular sah sarayi fitne fesad yuvasina ve qanli cekismeler meydanina cevrilmisdi Merkezi hakimiyyet kicik sahlara benzeyen ve sah yerisi yeriyen oz canisinlerinin ayrilmaq cehdlerinin kokunu kesmekde aciz idi II Daranin sahligi dovrunde dovletin daxilinde ve xarici siyaset sahesinde bas vermis butun hadiseler Ehemeniler dovletinin xeyli dagildigini aydin subut edir Onun hokmran oldugu iller dikbas vassallarla mubarize illeri idi Sahin evvelce qardasi sonra da emisi Mada satrapi usyan etmisdi E e 408 ci ilde Madada usyan qalxdi II Daranin olumunden sonra igtisaslar yeni quvve ile qizisdi Imperiya olum ayaginda idi Bir cox qardaslarini gudaza veren cinsinden ve yasindan asili olmayaraq butun qohum eqrebasini telef eden qanli mustebid III Artakserks imperiyanin omrunu bir nece il uzatmisdi O usyan eden tayfalar ve xalqlarla hemcinin oz satraplari ile inadli ve qanli mubarize aparirdi III Artakserks boyun eymeyenleri usyan qaldiranlari ram edirdi Suriyada Felestinde Finikiyada ve Misirde vurusmusdu Onun dovrunde dikbas kadusilere qarsi da yurus edilmisdi III Artakserks merkezi hakimiyyeti mueyyen derecede mohkemletmeye muveffeq oldu lakin e e 338 ci ilde Ehemeniler sulalesinin bu sonuncu hokmdari zeherle olduruldu Hemcinin baxMidiya Atropatena Ehemeniler imperiyasi