Cənubi Qafqazda hun və türk fəaliyyəti (XI əsrə qədər)

Cənubi Qafqazda hun və türk fəaliyyəti (XI əsrə qədər)— müxtəlif tayfaların (hunlar, xəzərlər) və dövlətlərin (Göytürk xaqanlığı, Xəzər xaqanlığı) bölgəyə etdikləri hücumlar və bunun təsirləri.

Tarixi

Azərbaycana türklərin gəlişi hunların dövründə başlamış və daha sonra davam etmişdir. Türk köçərilərinin daimi olaraq bölgəyə girişi Xəzər xaqanlığı dövrü üçün xarakterik idi, baxmayaraq ki, o dövrdə salınmış daimi türk məskənləri haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur. İran dövləti şərqdə eftalitlər və türklərə qarşı, şimalda hunlar və xəzərlərə qarşı müharibələrdə qafqaz albanlarını istifadə edirdilər.

Xəzər qalası Mayakiyə Örənqaladan sferik konuslar ixrac edilirdi.

Müdafiə tikililərinin qurulması

Xəzər düzənliklərində hunların ortaya çıxması nəticəsində, Qafqazın İran və Bizans üçün strateji əhəmiyyəti artmışdır. Şimali Qafqazdan Cənubi Qafqaza köçərilərin etdiyi hücumlar sadəcə Əsas Qafqaz silsiləsindəki keçidlər vasitəsilə edilmirdi, həmçinin Qara dəniz və Xəzər dənizi sahillərindən də edilirdi. Ən əlverişli marşrutlardan biri Xəzərin qərb sahili boyu düzənlik zolağı idi. Köçərilər çox vaxt Midiya-Atropatenaya qədər gəlib çıxırdılar. Sasanilər Cənubi Qafqazı nəzarətə götürdükdən sonra burada müdafiə qalaları tikməyə başladılar.Gilgilçay səddi, Dərbənd qalası və onun şimalında qala qalıqları belə tikililərdəndir. Samur çayının şimalında, Torpaqqala yaşayış məntəqəsinə yaxın olan qala da vardır. Bu tikililər II Yezdəgerd, I Qubad və I Xosrov kimi müxtəlif Sasani hökmdarlarının dövrünə aid edilir.

532-ci ildə Albaniya, İberiya və bir sıra Bizans bölgələri hunlar daxil olmaqla, bir sıra Şimali Qafqaz tayfaları tərəfindən işğal edildi. VI əsrin ortalarında isə xəzərlər Albaniyaya hücum etdilər və böyük fəlakətlərə səbəb oldular. Moisey Kalankatlı Alban ölkəsinin tarixi əsərində yazır: "Ölkəmiz xəzərlərin hakimiyyəti altına düşdü; kilsələr və müqəddəs yazılar atəşə verildi. Sonra, şahənşah Xosrovun ikinci ilində, erməni təqviminin əvvəlində, Tanrının xaçının düşmənlərinin yırtıcı basqınlarını nəzərə alaraq, patriarxal taxtını Xora şəhərindən paytaxt Partava köçürdülər."

İran və Bizans arasında imzalanan, 561-ci il müqaviləsinə görə, Bizans Sasanilərə pul ödəməli idi. Pulun çox hissəsi Qafqaz keçidlərini və dağ aşırımlarını gücləndirmək və qorumaq məqsədi daşıyırdı. Müqavilənin birinci bəndi qeyd edirdi: "Farslar Xorutzon dərəsi və Xəzər qapısı vasitəsilə, hunların ("Οϋννους" hunlar), alanların ("’Αλανους") və digər barbarların Roma torpaqlarına keçməsinə mane olmalıdır." "Siyasiciyyə", "Siyasicin", "Siasikin" və ya "Nişastaq" kimi bilinən, Sasani sərhəd qoşunları I Xosrovun yaratdığı qaydaya əsasən, "əsgər mülkləri" ilə təmin edilmiş, nəticədə yeni yaşayış məntəqələri salınmışdır. Bu qoşunun əsgərlərinin çoxu İranın şimal bölgələrindən, xüsusilə Gilandan gəlirdi.

Öz miqyasına görə möhtəşəm olan Dərbənd müdafiə sisteminin yaradılması Göytürk xaqanlığından müdafiə məqsədi daşıyırdı. İranla Göytürk xaqanlığı arasında gedən mübarizə ipək ticarətində inhisarçılıq, eləcə də bazarlara və karvan yollarına nəzarət uğrunda idi. Sasanilər ticarət vasitəçisi olmaqdan və öz ərazilərindən keçidə icazə verməkdən imtina edirdilər. Xaqanlıq Bizansla birbaşa ticarət məqsədilə, Şimali Xəzər sahillərindən və Zaqafqaziya çöllərindən Qara dənizə keçən, İpək Yolunun şimal hissəsinə çıxış əldə etmək üçün hərbi əməliyyatlara başlamaq qərarına gəldi. Bu, 569-cu ilin sonu, 570-ci ilin əvvəllərində baş verdi. 571-ci ildə I Xosrov üçün əlverişli şərtlərlə sülh müqaviləsi imzalandı.

Albaniya ərazisində yaradılmış və möhkəmləndirilmiş hərbi mərkəzləri olan müdafiə sistemləri Sasanilərin Cənubi Qafqazda yeganə belə layihələri idi. Quruculuq fəaliyyəti Sasanilərin mövqelərini möhkəmləndirmiş, eyni zamanda şəhərlərin inkişafına kömək etmişdir.

• İstehkamlar
• Çıraqqala
• Dərbənd qalası
• Beşbarmaq səddi

Üçüncü fars-türk müharibəsi

620-ci illərdə Albaniya özünü Bizans və Sasanilər arasındakı yeni müharibənin ortasında tapdı. Bizans imperatoru I Herakli türk müttəfiqlərini köməyə çağırdı. Moisey Kalankatlı yazırdı: "Bu vaxt ərzində o, bütün Bizans torpaqlarını öz hakimiyyətini altına alıb ordu toplayır ki, şimal-şərq ölkələrinə yolu bağlayan böyük Qafqaz dağlarında yarıq açmaq üçün kömək etsin və Çola qapılarını açdırıb çoxlu Barbar qəbilələrini içəriyə buraxaraq onların köməyilə məğrur İran şahı Xostova qalib gəlsin." 626-cı ildə Albaniya türk-xəzər işğalına məruz qaldı. Bu zaman türklər Xəzər keçidlərindən keçib, Dərbənd istehkamlarına hücum etdilər və cənubda Partava çatdılar. Şəhəri tutub, İberiyaya tələsdilər və Tiflisi mühasirəyə aldılar.

628-ci ildə türklər təzədən Cənubi Qafqaza hücum etdilər. Tiflis ələ keçirilib, talan edildi. Göytürklərin mühasirə sənətində bacarığı olmadığı üçün, Tiflisin alınması xəzərlərə aid edilir.Qərbi Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu olan, xəzər ordusu komandiri Albaniya sərhədinə üz tutdu. Moisey Kalankatlı Tonq Yabqunun əmrini yazırdı: "Əgər o ölkənin hökmdarları və əyanları oğlumun qarşısına çıxsalar, öz ölkələrini ona tabeliyə versələr, şəhərləri, qalaları və ticarəti mənim qoşunlarıma versələr, onda siz də onların yaşayıb mənə xidmət etmələrinə icazə verəcəksiniz; amma olmasa…" Bu artıq, qənimət və əsir tutmaq üçün planlaşdırılmış bir səfər deyildi, iki böyük gücün başının qarışıq olmasına və uzaq Albaniyaya fikir vermədiklərinə görə (Bizansda dini mübarizə, Sasanilərdə taxt uğrunda mübarizə), səfər Albaniyanı türklərə siyasi cəhətdən tabe etmək məqsədi daşıyırdı. Qərbi Göytürk xaqanlığı tələb etdi ki, xəzərlərə ticarət yollarından azad şəkildə istifadə etməyə icazə verilsin. Ərazinin fars mərzbanı (idarəçisi) qaçdı. Katolikos Viro Crabert qalasına sığındı, ancaq türklər onu tutdular. Viro əhalinin tamamilə məhv edilməsinin qarşısını almaq üçün təslim olmağa və ölkəni türklərə təslim etməyə məcbur oldu. Əhali dağlarda gizlənməyə məcbur olmuşdu, ona görə də sahələr və bağlar əkilmədi, mal-qara acından öldü, aclıq başladı və əhalinin məhvinə səbəb oldu. Türklər isə Albaniyanı öz əraziləri sayıb, 629-cu ildə vergi toplamağa başladılar. Məqsəd bütün Cənubi Qafqazı tabe etdirmək idi. Ancaq Xəzəriyyədə baş verən daxili çəkişmə Cənubi Qafqazı məhv olmaqdan xilas etdi.

Tiflis mühasirəsində iştirak etmiş Börü Şad Göytürk xaqanı Tonq Yabqunun oğlu və ya qardaşı (bacısı) oğludur.Çorpan Tarkan isə Ermənistanı ələ keçirmək üçün göndərilmişdi. Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak etmiş və özünü Albaniya çarı elan edilmiş türk komandiri Bizans mənbələrində Ziebel adlandırılır. Ziebelin Göytürk xaqanı Tonq Yabqu olduğu düşünülür. Bəzi mənbələr isə qeyd edir ki, Tonq Yabqu müharibədəki Ziebel və ya başqa xəzər hakimi ola bilməz, bəlkə də 626-cı il qədər tarixdə bu xaqan ölmüşdür. Bizans və Çin mənbələrindəki, hadisələrin tarixi baxımından uyğunsuzluqlar da bu məsələdə xüsusilə vurğulanır. Bir tədqiqata görə, əgər Tonq Yabqu 628-ci ildə ölübsə, onda Üçüncü fars-türk müharibəsində iştirak edən şəxs Ziebel yəqin ki Sipi xaqan olmalıdır. Sipi xaqan Tonq Yabqunu öldürmüş və qısa müddət üçün hakimiyyətdə olmuşdur. Sipi o zaman Zibil olaraq tələffüz edilirdi və o, Tonq Yabqunun imperiyasının qərb hissəsini idarə edən kiçik bir xaqan idi. Bu da Bizans mənbələrində Ziebelə uyğun gəlir. Ziebel Bizans mənbələrində Tonqun qardaşı, Çin mənbələrində isə onun əmisi kimi təsvir edilir ki, bu da uzun müddət şəxsiyyətin müəyyən edilməsinə mane olurdu. Ancaq əmi və böyük qardaş qədim türk dilində eyni sözdür ("äçi") və Çin mənbələri daha dəqiq qohumluq adları sisteminə malik olduğu üçün bu ikili mənanını verə bilməyib.

Mehranilər hakimiyyət dövrü

Mehranilər dövründə, Alban çarı Cavanşir Bizansla müttəfiq olmağa çalışmış, ancaq xəzərlərin hücumuna görə, ərəb Xilafətinin tərəfinə keçmişdir. 682-ci ildə Alban katolikosu İsrail Şimali Qafqaz hunlarının yanına gedərək, onların rəhbəri Alp İlitveri xristianlığa keçirməyə çalışmışdır.

Cavanşirdən sonra hökmdar olan Varaz Trdat üç imperiya (Bizans, Xilafət və Xəzər xaqanlığı) arasında manevr etməyə çalışmış, ancaq 705-ci ildə taxtdan salınmışdır.

Xəzər-ərəb müharibələri

Paytakaran şəhərinin VIII əsrdə, xəzər hücumu dövründə dağıdıldığı düşünülür.

Xəzərlərin yerləşdirilməsi

737-ci ilə qədər, müəyyən müddət ərzində Xəzər hakimiyyətində olmuş, Qədim Qəbələ

Xəzərlər erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda məskunlaşmış türk köçkünləri arasındadır. Ərəb komandiri Mərvan ibn Məhəmməd 737-ci ildə xəzərləri məğlub etmiş, xəzərlərin bir hissəsi Samur çayı və Şabran (Şirvanın aşağı Lakz torpaqlarındakı mərkəzi) arasında yerləşdirmişdir. Dərbənd qalası cənubunda və müasir Azərbaycanın şimalında, Orta Samur boyunca Xəzri adlı kənd qurulmuşdur. Bu xəzərlər İslam dininə inanırdı.

Peter Qolden Xəzərlərin dövründə bölgədə daimi məskunlaşma yerləri ilə bağlı mənbələr olmadığını qeyd edir, Vladimir Minorski isə Şirvan və Şəki arasındakı Qəbələ şəhərinin xəzərlərin məskunlaşdığı yer olduğunu deyir. Beləliklə, Qəbələ şəhəri 737-ci ildə ərəblər tərəfindən alınana qədər, Xəzər dövlətinə məxsus idi.

854-cü ildə 300 müsəlman xəzər ailəsi Xəzər xaqanlığını tərk etdi və Abbasi Xilafətinin türk müttəfiqi Buğa əl-Kəbir (Böyük Buğa) Azərbaycanda məskunlaşmaqları üçün onlara kömək etdi. Bu məskunlaşma hadisəsilə ilə bağlı məlumat həm "Kitab əl-buldan" əsərində, həm də "Kartlis tsxovreba"da ("Gürcü salnamələri") qeyd olunur. "Gürcü salnamələri"nə görə, Buğanın özü də xəzər tayfasının üzvüdür, "Kitab əl–əvraq"da isə Buğa üçün ümumi türk adı istifadə olunur. Buğa 300 xəzər ailəsi üçün Şamkur (Samkur) adlandırılan və Kür çayı boyunca yerləşən qəsəbə salmışdır. Buğanın xəzər qardaşlarına qarşı müsbət münasibəti, onun 851-ci ildə Xəzər xaqanlığına qarşı fəthindən sonra ortaya çıxmışdır. Bu münasibətə Şamkurdakı məskunlaşma da daxil idi. Bu münasibət Abbasi rəhbərliyinin xoşuna gəlməmiş və o, Ermənistan və tarixi Azərbaycanın hakimi vəzifəsindən azad edilmişdir.

Müasir azərbaycanlıların çoxu öz mənşəyini xəzərlərdən yox, oğuz türklərin götürür. Kevin Bruka görə, buna baxmayaraq, Azərbaycan xəzərlərinin axır taleyi haqqında fərziyyə yürütmək diqqətəlayiqdir. Xəzərlər Azərbaycan xalqının yaranmasında rol oynamış qruplardan biridir.

Tarixşünaslıqda və orta əsrlər ədəbiyyatında yeri

Tarixçi Moisey Kalankatlı "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində (VII–X əsrlər) Azərbaycanda mövcud olmuş Qafqaz Albaniyası haqqında, bura hücum etmiş hunlar və xəzər türkləri haqqında məlumat verir, onların həyatı, mənəviyyatı və inancları, xüsusilə xristianlığı qəbul etmələri təsvir edilir.

Oğuzların erkən dövrdə gəlməsi ilə bağlı mənbələr

Əlincə qalası. Naxçıvan Muxtar Respublikası

Kitabi-Dədə Qorqud dastanındakı hadisələr Anadolu və Azərbaycanda yerləşən yaşayış məntəqələrində baş versə də, hadisələrin bir hissəsinin Mərkəzi Asiyada baş verdiyi, daha sonra dastan Anadolu və Azərbaycanda formalaşma prosesi keçəndə, əsər süjetinin yerli toponimlərə aid edildiyi fikirləşilir. Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi araşdırılarkən bir sıra yerli əsərlər ilə bu tarixi dastan arasında əlaqələr tapmağa cəhd göstərilmişdir. Məsələn, "Cam-i Cəm-ayin" Xəlifə Məmun dövründə oğuz xanlarından Toxtemurun Gürcüstan və Ruma hücum etdiyini bildirir, Kitabi-Diyarbəkriyyə isə hələ İslam peyğəmbərinin vaxtında bayandurların Azərbaycana gəldiyini qeyd edir. "Bəhrul-ənsab" da bayandurların Azərbaycan və Şərqi Anadoluda məskunlaşmaqlarını eyni dövrə aparıb çıxardır. Buna baxmayaraq, səlcuqlardan əvvəlki türk axınlarının Kitabi-Dədə Qorqudun tarixi nüvəsini təşkil etdiyi iddia edilə bilməz. Sadəcə olaraq, bu mənbələrin verdiyi məlumatlar dastan hadisələrinin Sırdəryanın şimalından çıxarılaraq Şərqi Anadolu və Azərbaycana tətbiq edilməsini asanlaşdırmışdır. Dastana bu əsərdəki cəmiyyətdən kənar olan, digər türklərlə oğuzlar və digər millətlərə aid folklorik mövzular və motivlər, oğuzların məskunlaşdığı yerlərin köhnə sakinlərinə və ya qonşularına aid ünsürlər, oğuzların Böyük Səlcuq axınından əvvəl Anadolu və Azərbaycana girməsi ilə bağlı tarixi xatirələr qatışmış ola bilər.

Ağqoyunlu Uzun Həsənin vaxtında yazılmış rəsmi mənbələrdə qeyd edilir ki, onun əcdadı olan Qara Yuluq Osman bəy Oğuz xanın nəslindəndir və İslam peyğəmbərinin dövründə Qara Yuluq Osmanın əcdadı Sunqur Türküstandan qıpçaq ölkəsinə, oradan Arrana və daha sonra Göyçə dənizi ətrafına köçmüş, Qara Yuluq Osmanın digər əcdadı Şəktür Xəlifə Məmunun vaxtında Əlincə qalasını gürcülərdən alaraq fəth etmişdir. Bu faktların dəqiq sübut edilməsi mümkün olmasa da, Kitabi-Dədə Qorqudda da eyni hadisələrin İslam peyğəmbərinin dövrünə yaxın baş verməsi dastanla Ağqoyunlu rəsmi mənbələri arasında mövcud olan uyğunluğu göstərir.

Bayburtlu Osmanın "Təvarih-i cihan"ında Bayandur xanla bağlı verilən məlumatlar bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Mənbədə əvvəlcə qeyd edilir ki, Bayandur xan İsa peyğəmbərin dövründən az sonra Xorasandan Azərbaycana və Şərqi Anadoluya gəlmişdir, daha sonra isə onun fəaliyyəti İslam peyğəmbərinin dövrünə aid edilir. Buna baxmayaraq, mənbə Kitabi-Dədə Qorqudla daha çox oxşarlığa malikdir. Burada Qazan Bayandur xanın vəziridir və Qorqud Ata da onların dövründə yaşayan bir İslam mürşididir. Bu rəvayət Bayandur–Salur birliyini təsvir edən Anadolu ənənələrinin daşıyıcısıdır və Bayandur xandan sonra onun nəslindən gələn Uzun Həsənin Əcəmə hökmdar olduğunu qeyd edərək Ağqoyunlu tarixinə keçid edir.

Bölgəyə təsiri

Azərbaycanlılar

Azərbaycanlıların etnogenezində eramızın I minilliyindən etibarən türkdilli hunlar, türkdilli xəzərlər, bulqarlar, II minilliyindən başlayaraq isə oğuz və peçeneq tayfaları iştirak etmişdir.Mixail Artamonova görə, Azərbaycanın etnik vəziyyəti sabir, xəzər, bulqar tayfalarının Cənubi Qafqazda, xüsusilə Albaniya düzənliklərində yerləşdirilməsi ilə, daha sonra isə yeni türk tayfalarının gəlişi ilə ortaya çıxmışdır.

Mirzə Kazım bəy Dərbəndnamənin Dərbənd əhalisi tərəfindən toplu şəkildə oxunduğunu öz gözləri ilə gördüyünü demişdir. Bu adət vətənin tarixini öyrənmə həvəsi və Azərbaycan tarixşünaslığının yaranmasının səbəbi olaraq dəyərləndirilmişdir. Digər bir fikrə görə, bu, sadəcə olaraq, Anadoluda "Battalnamə", "Danışməndnamə", "Hz. Əlinin müharibələri" əsərlərinin oxunması ənənəsinin Qafqazdakı bir oxşarıdır. Çünki əsərdə iranlılar və ərəblər əsərin subyektidir və xəzər türkləri kafir və o biri tərəf olaraq göstərilir. Əsərdə xəzərlər türk adlandırılmasa da, onların Xaqan, Tarxan, Barsıq, Bəşəngi kimi adlara və titullara malik olması adi insanların nəzərinə çatmasa da, tarixini öyrənəcək qədər savadlı zümrə bunu başa düşməli idi.

"Xəzər dənizi" adı xəzərlərin xatirəsini yaşadır, türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan dilində, həmçinin ərəb və fars dillərində bu addan istifadə edilir. Müasir dövrdə azərbaycanlılar hələ də Xəzri küləyi ifadəsindən istifadə edirlər. Harold La Fay Azərbaycana şimaldan çatan bu külək haqqında yazırdı: "Başqa mövsümlərdə, çoxdan getmiş xəzərlərin adı ilə adlandırılmış Xəzri şimaldan əsir."

Dağ yəhudiləri

Tarixən və müasir dövrdə Azərbaycanda və Dağıstanda yaşayan dağ yəhudilərinin xəzər mənşəyinə sahib olması təxmin edilirdi. Digər şimal mənbəyi isə alanlar sayılırdı. Ancaq dağ yəhudilərinin V–VI əsrlərdə və daha sonra bölgəyə gələn İran yəhudilərinin törəməsi olması fikri elmdə qəbul edilir. Hər halda, dağ yəhudiləri Xəzər xaqanlığı dövründə xəzərlər qarşılamış və mədəniyyətin kiçik elementləri iki qrup arasında mübadilə edilmişdir. Məsələn, dağ yəhudiləri şəxslərin adlandırılmasında yəhudi bayramlarından istifadə edir (Xanuko, Pisax, Purim). Xəzərlərdə də bu adlar oxşar formada (Hanukkuah və Pesax) var idi. Bəzi dağ yəhudiləri Savriil adından istifadə edir. Bu isə, ilk yəhudi Xəzər hökmdarının adı olan Bulanın alternativ formasına (yəhudicə Sabriel və ya Savriel) bərabərdir.

Bəzi tarixçiləri isə fikirləşir ki, dağ yəhudiləri Xəzər yəhudiləri ilə İran yəhudilərinin birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Ancaq dağ yəhudilərinin türk mənşəli olması ilə bağlı genetik sübut yoxdur.

Qalereya

• Təqribən 500-ci ildə hunlar və sabir türklərinin yaşadığı ərazini göstərən xəritə
• Göytürk xaqanlığı (552-603-cü illər)
• Qərbi Göytürk xaqanlığı (581-742-ci illər)
• Xəzər xaqanlığı (650-969-cu illər)

İstinadlar

1. Golden, 1992. səh. 385–386
2. Тревер, 1959, с. 237.
3. Brook, 2018. səh. 68
4. Farrokh, 2019, p. 28–29.
5. Тревер, 1959, с. 267.
6. Тревер, 1959, с. 268.
7. Тревер, 1959, с. 230.
8. Gadjiev, 2008, p. 13–14.
9. Farrokh, 2019, p. 28–29.
10. Gadjiev, 2008, p. 14–15.
11. Gadjiev, 2017, p. 128–129.
12. Бретаницкий, 1976
13. Тревер, 1959, с. 241.
14. Gumilev, 2007. səh. 222-223
15. Тревер, 1959, с. 241.
16. Тревер, 1959, с. 242.
17. Тревер, 1959, с. 243–244.
18. Theophanes, 1890. səh. 236
19. Movses, 1861. səh. 132
20. Gao, 2001. səh. 113
21. Xue, 1992. səh. 286–289
22. La Vaissière, E. de "Notes sur la chronologie de Xuanzang" Journal Asiatique 298.1 2010 pp.157–168. [1]
23. La Vaissière, E. de "Oncles et frères : les qaghans Ashinas et le vocabulaire turc de la parenté" Turcica 42, 2010, p.267–277 [2]
24. La Vaissière, E. de "Ziebel Qaghan identified" in C. Zuckerman (ed.), Constructing the 7th century (Travaux et mémoires 17), Paris 2013, pp.741–748 [3]
25. Тревер, 1959, с. 248.
26. "Movses Kalankatuatsi. History of Albania. Book 2, Chapter LII". Vostlit.info. 2013-05-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-06.
27. Тревер, 1959, с. 249—250.
28. Hewsen, 1992, p. 255.
29. Brook, 2018. səh. 161-162
30. V. Minorsky. Caucasica IV. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3. (1953), p. 504
31. Hewsen, 1992, p. 145.
32. Brook, 2018. səh. 167
33. Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)
34. Патканов К. П. Предисловие // История Агван Моисея Каланкатуйского.— СПб., 1861.— стр. XII.
35. Смбатян Ш. В. Предисловие. Мовсес Каланкатуаци. История страны Алуанк. Матенадаран 1984
36. Boratov, 2010. səh. 56-57
37. Boratov, 2010. səh. 58-59
38. Boratov, 2010. səh. 48-49
39. Boratov, 2010. səh. 60-61
40. Народы и религии мира: Энциклопедия / Гл. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1999. — С. 29, 30. — .
41. Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — , 9785020167612.
42. Артамонов, М. И. История хазар. — Государственный Эрмитаж, 1962. — С. 132. — 522 с.
43. Yükselen Peler, 2016. səh. 99
44. Brook, 2018. səh. 141
45. Brook, 2018. səh. 216-217

Ədəbiyyat

• Тревер К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э.. — М.—Л.: Изд. АН СССР, 1959.
• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399
• YÜKSELEN PELER, G. (2016). Bakü’de Bulunan Üç Derbendnâme Nüshası Üzerine. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30(41), 97–108.
• Golden, Peter B.: An introduction to the history of the Turkic peoples : ethnogenesis and state formation in medieval and early modern Eurasia and the Middle East. — Wiesbaden : Harrassowitz, 1992 (Turcologica ; Bd. 9) ISBN 3-447-03Z74-X
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (2nd). . 2010 [First published 1999]. ISBN . 17 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 August 2015 – Google Books vasitəsilə.
• Brook, Kevin Alan. The Jews of Khazaria (3rd). . 2018. ISBN .
• Farrokh Kaveh, Sanchez-Gracia Javier, Maksymiuk Katarzyna. Caucasian Albanian Warriors in the Armies of pre-Islamic Iran // HISTORIA I ŚWIAT. — 2019. — № № 8. — P. 21–36.
• Murtazali Gadjiev. On the Construction Date of the Derbend Fortification Complex (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2008. — No. 12. — P. 121–131.
• Murtazali Gadjiev. Construction Activities of Kavād I in Caucasian Albania (англ.) // Iran and the Caucasus. — E. J. BRILL, 2017. — No. 21. — P. 121–131.
• Бретаницкий Л. С., Веймарн Б. В. Очерки истории и теории изобразительных искусств. Искусство Азербайджана IV–XVIII веков.. — М.: Искусство, 1976.
• Xue, Zongzheng. A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press, 1992. ISBN .
• Gao Lei. "Revision of Zhongguo Lishi Da Cidian's Sui Tang Wudai Juan (Comprehensive Dictionary of Chinese History, vol. Sui, Tang and Five Dynasties)". Journal of Yantai Normal Institute's Philosophy & Social Sciences, 2001.
• . История агван Моисея Каганкатваци, писателя X века (trans. and ed. by ). St. Petersburg, 1861.
• . Летопись византийца Феофана от Диоклетиана… Moscow, 1890.
• Robert H. Hewsen. The Geography of Ananias of Sirak (ASXARHACOYC) (англ.). — Dr. Ludwig Reichert Verlag. Wiesbaden, 1992.