Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı Şimali Azərbaycanın mühacirət ədəbiyyatı - Azərbaycanın söz sənətinin mühüm qollarından biri. Azərbaycanın mühacirət ədəbiyyatı qədim tarixə malikdir.
Tarixi
Böyük filoloq alim Xətib Təbrizi (1030-1109) indiki İraqa mühacirət etmiş, ömrünün sonunadək Bağdadda yaşayıb-yaratmışdır. XII yüzilin görkəmli Azərbaycan filosofu, şairi və nasiri Şihabəddin Sührəverdi (1154-92) bir çox qürbət elləri gəzib dolaşmış, ömrünün son illərini Hələbdə yaşamışdır. İmadəddin Nəsiminin (1369-1417) də faciəli ömrü Hələbdə bitmişdir. XVI yüzildə Azərbaycan şairlərindən Şahi, Süruri, Tüfeyli, Həbibi, Xəlili, Matəmi, Qasımi, Gülşəni, Bidari, Sahibi, Pənahi, Xəlifə, Xəzani (Əsiri), Bəsiri və başqaları Osmanlı imperatorluğunun müxtəlif bölgələrinə köç etmişlər. XVII yüzil şairlərindən Məsihi (1575-1655), Saib Təbrizi (1601-79), İbrahim Ordubadi bir müddət Hindistanda yaşayıb-yaratmışlar. Əslən Qarabağdan olan XIX əsrin məşhur təriqət şairi Seyid Nigari (1795-1886) həyat və yaradıcılığının mühüm bir dövrünü Anadoluda keçirmişdir. Sonrakı dövrün sənətkarları içərisində də mühacirətdə yaşayanlar az olmamışdır. Lakin Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı məfhumu XX yüzilin siyasi mühacirətinin doğurduğu və formalaşdırdığı ədəbi-estetik anlayışı ifadə edir. Buna görə də Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı dedikdə, əsas etibarilə, XX əsrdə siyasi səbəblərdən dünyanın müxtəlif ölkələrinə səpələnmiş ədəbi şəxsiyyətlərin yaradıcılıq irsi nəzərdə tutulur.
Mərhələləri
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının inkişafını 4 mərhələyə ayırmaq olar:
1909-1920
1909-1910-cu illərdə çar hökuməti Qafqazda bəzi islahatlar həyata keçirirdi. Bu islahatlarla əlaqədar hökumət Azərbaycanın azad fikirli övladlarının fəaliyyətinə güclü nəzarət edirdi. Bu səbəbdən də bir çox qələm sahibləri Azərbaycanı tərk etməyə məcbur oldular. Sözü gedən mərhələdə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının əsası qoyuldu və bu dövrün nümayəndələri mühacirət ədəbiyyatı ideologiyasının formalaşmasına böyük təsir göstərdilər. Bu mərhələnin görkəmli nümayəndələri sırasında Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu və Şərq tarixində ilk demokratik respublika – Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin (1918-1920) banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adını çəkmək olar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İranda yaşadığı müddətdə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Şərqdə ilk Avropa standartlarına uyğun "İrani-novin" qəzetinin nəşrinə başlamışdı. Bu qəzetdə onun ədəbi məqalələri, şerləri və tərcümələri nəşr olunurdu. Sonralar Azərbaycanda və Türkiyədə nəşr olunmuş bir sıra əsərlərini də məhz ədib İranda olduğu dövrdə qələmə almışdır. 1911-ci ilin mayında Rusiya səfırliyinin təzyiqi ilə Türkiyəyə getməyə məcbur olan ədib İstanbulda yenicə çıxmağa başlayan "Türk yurdu" jurnalında mühüm bir qismi ədəbiyyatşünaslıqla bağlı olan "İran türkləri" silsilə məqalələrini, "Səbilürrəşad" jurnalında isə həmin silsilənin davamı olan "İran tarixçeyi-inqilabı" əsərini nəşr etdirmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bununla yanaşı, Azərbaycanın və bütün şərqin böyük mütəfəkkiri Cəmaləddin Əfqaninin "Məqalati-cəmaliyyə"sinin "Vəhdəti-cinsiyyə fəlsəfəsi və ittihadi-lisanın mahiyyəti-həqiqiyyəsi" bölümünü fars dilindən türkcəyə çevirərək, "Türk yurdu" jurnalında dərc etdirmişdir.
Həmin dövrdə İstanbulda yaşayan Ə.Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlu da "Türk ocağı"ında, "İttihad və Tərəqqi" cəmiyyətində çalışmış, müxtəlif mətbuat orqanlarında ədəbi publisistik yazılarla ardıcıl çıxış etmişlər.
1920-1941
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ilə mühacirət ədəbiyyatının ikinci dövrü başlamışdır. Təxminən 1920-1940-cı illəri əhatə edən bu mərhələdə Azərbaycanın siyasi xadimləri ilə yanaşı, onlarla vətənpərvər ziyalı, alim, yazıçı ölkəni tərk etməyə məcbur olmuşdur. Bunların içərisində Əlimərdan bəy Topçubaşov, Ceyhun Hacıbəyli, Mirzə Bala Məmmədzadə, Almas İldırım, Əbdülvahab Yurdsevər, Kərim Odər, Əhməd Cəfəroğlu, Abbasqulu Kazımzadə, Məhəmmədəli Rəsuloğlu, Hüseyn Baykara, Məmməd Sadıq Aran, Ümmülbanu (Banin) və başqaları kimi görkəmli şəxsiyyətlər vardır.
Mühacirət ədəbiyyatının bu mərhələsi janr baxımından da rəngarəngdir. Onun əsas nümayəndələri poeziya, nəsr, ədəbi tənqid, ədəbiyyatşünaslıq, publisistika ilə məşğul olmuşlar. Almas İldırım, Kərim Yaycılı, Əli Vulkan, Teymur Atəşli və başqalarının poeziya sahəsindəki uğurları diqqəti çəkməkdədir. Xüsusilə, Almas İldırımın yaradıcılıq irsi mühacirət poeziyasının ən kamil örnəklərindən sayılır.
Əhməd Ağaoğlunun, Ümmülbanunun, Ceyhun Hacıbəylinin, Səməd Ağaoğlunun, Qurban Səidin nəsr yaradıcılığı xüsusilə maraq doğurur. Ə.Ağaoğlunun bəzi siyasi-fəlsəfi yazıları, o cümlədən "Sərbəst insanlar ölkəsində", "Mən nəyəm?", "Könülsüz olmaz" əsərləri bədii səpkidə işlənmişdir. Ümmülbanunun "Nami" (1943), "Qafqaz günləri" (1945), "Paris günləri" (1947), "Ernst Yunkerlə görüş" (1951), "Mən tiryəki seçdim" (1959), "Sonra" (1961), "Yad Fransa" (1968), "Son ümidin çağırışı" (1971), "İvan Buninin son höcəti" kimi bədii nəsr nümunələri onu təkcə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının deyil, həmçinin fransız nəsrinin tanınmış nümayəndələrindən birinə çevirmişdir.
Səməd Ağaoğlunun bədii irsi əsas etibarilə "Strasburq xatirələri", "Zürriyyət", "Öyrətmən Qafur", "Böyük ailə", "Hücrədəki adam", "Sovet Rusiya İmperiyası", "Qatırın ölümü" kitablarında toplanmışdır. Onun atası Ə.Ağaoğlu haqqında yazdığı "Babamı xatırlarkən" və "Babamın arkadaşları" əsərləri mühacirətdə yaranmış memuar nəsrinin ən dəyərli nümunələrindəndir. Bu dövrdə tənqid, ədəbiyyatşünaslıq və publisistika sahəsində də ciddi uğurlar qazanılmışdır. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti", "İstiqlal məfkurəsi və gənclik", "Qafqazya türkləri", "İxtilalçı sosializmin iflası və demokratiyanın gələcəyi", "Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı", M.B.Məmmədzadənin "Milli Azərbaycan hərəkatı", Hilal Münşinin "Azərbaycan Cümhuriyyəti", Ə.Cəfəroğlunun "Azəri ədəbiyyatında istiqlal mücadiləsi" və s. əsərlər bu qəbildəndir. Azərbaycan folklorşünaslığının, ədəbiyyatşünaslığının, ümumən, filoloji fikrinin dünya miqyasında təmsilçilərindən biri olan Əhməd Cəfəroğlunun tədqiqatlarında qədim türk yazılı abidələri, folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və nəzəriyyə problemləri, klassik və çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatına dair araşdırmalar xüsusi yer tutur.
"Azərbaycan yurd bilgisi", "Türk amacı", habelə İstanbul Universitetinin nəşr etdiyi "Türk dili və ədəbiyyatı" jurnallarının redaktoru olan Ə.Cəforoğlu onların səhifələrində "Azəri xalq ədəbiyyatında sayaçı sözləri", "Gəncə dialektində 75 Azərbaycan bayatısının dil baxımından təhlili", "Dədə Qorqud dastanlarının antroponimlər sistemi" və s. ciddi nəzəri-analitik yazılar dərc etdirmişdir. Alimin mifologiya ilə bağlı araşdırmaları da ("Azəri türk ədəbiyyatında batil etiqadlar", "Anadolu və Azərbaycan uĢaq folklorunda Şamanizm qalıqları", "Azərbaycan və Anadolu folklorunda saxlanan iki şaman tanrısı") diqqətə layiqdir.
Ə.Cəfəroğlu klassik irsimizin və müasir ədəbi prosesin tədqiqi ilə də ardıcıl məşğul olmuşdur. 1932-1933-cü illərdə nəşr etdirdiyi "XIX əsr azəri şairi Siraci", "XVIII əsr azəri şairi Məlik bəy Avçı", "Modern Azərbaycan ədəbiyyatına toplu bir baxış" və s. əsərləri müəllifin bu sahədə elmi uğurudur.
1941-1979
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının üçüncü mərhələsi İkinci Dünya Müharibəsi, əsas etibarilə, 1941-1945-ci illər müharibəsi nəticəsində mühacir ömrü yaşamağa məcbur olan siyasi-intellektual potensialı əhatə edir. Bu dövr yazarlarının əsərləri Almaniyada nəşr olunan "Azərbaycan" qəzetində, həmçinin Türkiyə mətbuatında işıq üzü görürdü. Bu mühacir nəsli artıq yarım əsrə yaxın bir dövrdə formalaşmış olan mühacirət ədəbiyyatının özülü və sütunları üzərində yüksəlmiş, onun ideya məfkurəsini mənimsəmiş, ənənələrini davam etdirmişdir. Müxtəlif ədəbi janrlarda yazmış Süleyman Təkinər, Abay Dağlı, Əbdürrəhman Fətəlibəyli (Düdənginski), Alazan Baycan, Məhəmməd Kəngərli, Məcid Musazadə və başqaları həmin nəsli təmsil etməkdədir. Bu mərhələdə memuar janrı xüsusilə inkişaf etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Stalinlə ixtilal xatirələri", Məmməd Altunbayın "Hürriyyətə uçan türk", Sürəyya Ağaoğlunun "Bir ömür böylə keçdi", Ə.Yurdsevərin "Azərbaycan istiqlal savaşından xatirələr", Nağı Şeyxzamanlının "Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri" və s. əsərlər bu qəbildəndir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin "Azərbaycan kültür gələnəkləri", "Azərbaycan şairi Nizami", "Çağdaş Azərbaycan tarixi", Ə.Yurdsevərin "Mirzə Fətəli Axundzadənin həyatı və əsərləri", "Azərbaycan dram ədəbiyyatı", "Sabirin Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri", "Azərbaycan şairlərindən Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı", H.Baykaranın "Azərbaycanda yeniləşmə hərəkatları", "Azərbaycan istiqlal mücadiləsi tarixi", M.B.Məmmədzadənin "Qafqaz tarixində türk Albaniya", Kərim Odərin "Azərbaycan" və başqa ədəbi-tənqidi və publisistik tədqiqatları bu dövrün məbsuludur. Mühacirət ədəbiyyatının bu mərhələsinin görkəmli nümayəndələrindən olan Abay Dağlının "Füzuli", "Dədə Qorqud", "Gənc ata", "Sakarya qərargahı", "Malazgirddən Sakaryaya", "Sakaryada 22-ci gün", "Albay", "Natəvan", "Əsir ruhlar", "Okullular" və başqa pyesləri Türkiyə ədəbi-mədəni mühitində maraqla qarşılanmır.
Seyid Cəfər Pişəvəri, Məhəmməd Biriya, , Hökumə Billuri, Balaş Azəroğlu, Mədinə Gülgün, Qulamrza Səbri Təbrizi, Qulamhüseyn Saidi, , Həmid Nitqi və başqa yazıçı və şairlər İran hökumətinin despotizmindən yaxa qurtararaq dünyanın müxtəlif yerlərinə, bir hissəsi isə Şimali Azərbaycana mühacirət etmişdilər. Bu proses 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumətin suqutundan sonra baş vermişdi. Bununla da Azərbaycan ədəbiyyatında "Cənub mövzusu" yaranmağa və inkişaf etməyə başladı. İkiyə bölünmüş Azərbaycan dərdi, yurd, el-oba həsrəti bu poeziyanın toxunduğu əsas mövzu hesab olunur.
1979 - indiyədək
Mühacirət ədəbiyyatının son mərhələsi Güney Azərbaycanda İslam rejiminin (1979) formalaşması ilə əlaqədar başlamışdır. Təxminən həmin illərdən etibarən keçmiş Sovetlər Birliyində milli azadlıq hərəkatının güclənməsi, "yenidənqurma", "aşkarlıq" və s. kimi siyasi proseslər dəmir pərdənin tədricən aradan götürülməsinə gətirib çıxarmış, bu isə mühacirətin yeni bir dalğasının yaranmasına təkan vermişdir. Bu illərdə mühacirətin yaranmasını şərtləndirən əsas amil, bir tərəfdən, Vətənimizin güneyində yaşayan soydaşlarımızın milli hüquqlarının tapdanması ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən, Quzeydə milli-azadlıq hərəkatının güclənməsi, itirilmiş dövlətçiliyin bərpa olunması (Azərbaycan Respublikasının yaranması), azad, demokratik dünya ilə əlaqə və rabitə ehtiyaclarının reallaşmasıdır.
Mühacirət ədəbiyyatının müasir mərhələsinin özünəməxsusluğunu şərtləndirən cəhətlərdən biri onun daha çox Güneydəki ədəbi potensiala söykənməsidir.
Bu mərhələnin özünəməxsusluğunu şərtləndirən əsas amillərdən biri həmin mərhələdə Azərbaycanın hər iki parçasının - həm şimalının, həm də cənubunun ədəbi potensialının birgə iştirakı, istiqlalçılıq, vətənçilik, dövlətçilik dünyagörüşü zəminində Bütov Azərbaycan məfkurəsini formalaşdırmaq cəhdi ilə bağlıdır. Bu, olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edən və mübacirətin keyfiyyətcə yeniləşməsini göstərən siyasi-mədəni amildir.
Azərbaycanın şimalında istiqlaliyyətin bərpasından sonra Azərbaycan türklərinin məskunlaşdığı ayrı-ayrı ölkələrdə təşkilatlanma işləri sürətlənmiş, yeni-yeni mərkəz, ocaq və cəmiyyətlər meydana gəlmişdir. Məhz bu təşkilatlanma nəticəsində Azərbaycan diasporunun güclənməsi milli-mədəni mərkəzlərin yaranması prosesini sürətləndirmiş, bu isə özlüyündə mühacirət ədəbiyyatının inkişafına və yeni mərhələyə qədəm qoymasına ciddi zəmin hazırlamışdır.
Mühacirətin son mərhələsi mətbuatın kütləvi inkişafı ilə də bağlıdır. Əgər əvvəlki illərdə Azərbaycan mühacirət mətbuatı əsas etibarilə Türkiyə və Avropa ölkələrini əhatə edirdisə, hazırda Amerika Birləşmiş Ştatlarından tutmuş Yaponiyaya qədər dünyanın bir çox ölkələrində mühacirət mətbuatı nəşr olunmaqdadır.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının son mərhələsindən danışarkən onu təmsil edən bir çox ədəbi şəxsiyyətlərin uzun illik qürbət həyatı yaşasa da, ədəbi-kulturoloji fəaliyyətlərinin müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin bərpasından sonra genişləndiyini qeyd etmək lazımdır.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının çağdaş mərhələsi janr baxımından da zəngin və rəngarəngdir. Mövcud ədəbi nümunələr içərisində poeziya, nəsr, dramaturgiya, tənqid və ədəbiyyatşünaslıqla bağlı əsərlərə təsadüf olunur. Mühacirətin poetik irsi Həmid Nitqi, Məhəmmədəli Mahmud, Turxan Gənceyi, Qulamrza Səbri Təbrizi, Əlirza Miyanalı və başqalarının adları ilə təmsil olunur. Onların poetik və elmi əsərləri ədəbiyyatımıza yeni mövzu və çalarlar gətirmiş, onu üslub baxımından zənginləşdirmişdir. Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının son mərhələsi özünün yayğınlığı və çoxməkanlılığı ilə də diqqəti cəlb etməkdədir. Belə ki, əgər əvvəlki mərhələlərdə mühacirətin fəaliyyəti, başlıca olaraq, Türkiyə, Fransa, Almaniya, Polşa kimi bir neçə ölkə ilə məhdudlaşırdısa, son mərhələdə bu ədəbiyyatın planetimizin əksər dövlətlərində yarandığı müşahidə olunmaqdadır.
Son illərdə Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının digər türk xalqlarının mühacirət ədəbiyyatı ilə əlaqəsi genişlənir. Bu əlaqələr gücləndikcə qürbətdə türk dünyasının vahid mədəniyyət məkanının yaranması daha intensiv səciyyə daşıyır. Bu proses, şübhəsiz ki, ədəbi düşüncədən də yan keçməmiş və qürbətdə yaranan ədəbiyyatına məzmununa, xarakterinə, ruhuna əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Mühacirətdə yaşayan Azərbaycan ədəbi şəxsiyyətlərinin yaradıcılığında türkçülük amilinin güclənməsi, həmçinin bir çox mühacir türk ədiblərinin Azərbaycan ünvanlı yazıları bu təsirdən qaynaqlanmaqdadır.
Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının sonuncu mərhələsini səciyyələndirən digər mühüm və fərqləndirici cəhət vaxtilə vahid ədəbi məkan hesab olunan postsovet regionunun bu gün mühacirətin məskunlaşdığı məkana inteqrasiya olmasıdır. Başqa sözlə, Azərbaycanın istiqlaliyyətə qovuşması sovet imperiyası dövriinün təbii miqrasiyasını birbaşa mühacirətin ədəbi potensialına çevirmişdir.
1990-cı illərdə Azərbaycanı tərk edən və mühacirətdə ədəbi fəaliyyətlə məşğul olan yazıçıların sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar: Nuridə Atəşi, , Vüqar Dəmirbəyli (hər üçü Almaniya).
Ədəbiyyat
- Tahirli Abid., Azərbaycan mühacirəti B., 2001
- Sultanlı Vaqif., Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, B., 1998
- Azərbaycan Demokratik Respublikası (məqalələr toplusu), B., 1990
- Çəmənzəminli Y.V., Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər, "Azərbaycan", 1989, № 9-10
İstinadlar
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. II cild. Bakı: "Lider". 2005. səh. 220-222. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Azerbaycan muhaciret edebiyyati Simali Azerbaycanin muhaciret edebiyyati Azerbaycanin soz senetinin muhum qollarindan biri Azerbaycanin muhaciret edebiyyati qedim tarixe malikdir TarixiBoyuk filoloq alim Xetib Tebrizi 1030 1109 indiki Iraqa muhaciret etmis omrunun sonunadek Bagdadda yasayib yaratmisdir XII yuzilin gorkemli Azerbaycan filosofu sairi ve nasiri Sihabeddin Suhreverdi 1154 92 bir cox qurbet elleri gezib dolasmis omrunun son illerini Helebde yasamisdir Imadeddin Nesiminin 1369 1417 de facieli omru Helebde bitmisdir XVI yuzilde Azerbaycan sairlerinden Sahi Sururi Tufeyli Hebibi Xelili Matemi Qasimi Gulseni Bidari Sahibi Penahi Xelife Xezani Esiri Besiri ve basqalari Osmanli imperatorlugunun muxtelif bolgelerine koc etmisler XVII yuzil sairlerinden Mesihi 1575 1655 Saib Tebrizi 1601 79 Ibrahim Ordubadi bir muddet Hindistanda yasayib yaratmislar Eslen Qarabagdan olan XIX esrin meshur teriqet sairi Seyid Nigari 1795 1886 heyat ve yaradiciliginin muhum bir dovrunu Anadoluda kecirmisdir Sonraki dovrun senetkarlari icerisinde de muhaciretde yasayanlar az olmamisdir Lakin Azerbaycan muhaciret edebiyyati mefhumu XX yuzilin siyasi muhaciretinin dogurdugu ve formalasdirdigi edebi estetik anlayisi ifade edir Buna gore de Azerbaycan muhaciret edebiyyati dedikde esas etibarile XX esrde siyasi sebeblerden dunyanin muxtelif olkelerine sepelenmis edebi sexsiyyetlerin yaradiciliq irsi nezerde tutulur MerheleleriAzerbaycan muhaciret edebiyyatinin inkisafini 4 merheleye ayirmaq olar 1909 1920 Eli bey Huseynzade 1909 1910 cu illerde car hokumeti Qafqazda bezi islahatlar heyata kecirirdi Bu islahatlarla elaqedar hokumet Azerbaycanin azad fikirli ovladlarinin fealiyyetine guclu nezaret edirdi Bu sebebden de bir cox qelem sahibleri Azerbaycani terk etmeye mecbur oldular Sozu geden merhelede Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin esasi qoyuldu ve bu dovrun numayendeleri muhaciret edebiyyati ideologiyasinin formalasmasina boyuk tesir gosterdiler Bu merhelenin gorkemli numayendeleri sirasinda Eli bey Huseynzade Ehmed bey Agaoglu ve Serq tarixinde ilk demokratik respublika Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin 1918 1920 banisi Mehemmed Emin Resulzadenin adini cekmek olar Onu da qeyd etmek lazimdir ki Iranda yasadigi muddetde Mehemmed Emin Resulzade Serqde ilk Avropa standartlarina uygun Irani novin qezetinin nesrine baslamisdi Bu qezetde onun edebi meqaleleri serleri ve tercumeleri nesr olunurdu Sonralar Azerbaycanda ve Turkiyede nesr olunmus bir sira eserlerini de mehz edib Iranda oldugu dovrde qeleme almisdir 1911 ci ilin mayinda Rusiya sefirliyinin tezyiqi ile Turkiyeye getmeye mecbur olan edib Istanbulda yenice cixmaga baslayan Turk yurdu jurnalinda muhum bir qismi edebiyyatsunasliqla bagli olan Iran turkleri silsile meqalelerini Sebilurresad jurnalinda ise hemin silsilenin davami olan Iran tarixceyi inqilabi eserini nesr etdirmisdir Mehemmed Emin Resulzade bununla yanasi Azerbaycanin ve butun serqin boyuk mutefekkiri Cemaleddin Efqaninin Meqalati cemaliyye sinin Vehdeti cinsiyye felsefesi ve ittihadi lisanin mahiyyeti heqiqiyyesi bolumunu fars dilinden turkceye cevirerek Turk yurdu jurnalinda derc etdirmisdir Hemin dovrde Istanbulda yasayan E Huseynzade ve E Agaoglu da Turk ocagi inda Ittihad ve Tereqqi cemiyyetinde calismis muxtelif metbuat orqanlarinda edebi publisistik yazilarla ardicil cixis etmisler 1920 1941 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin suqutu ile muhaciret edebiyyatinin ikinci dovru baslamisdir Texminen 1920 1940 ci illeri ehate eden bu merhelede Azerbaycanin siyasi xadimleri ile yanasi onlarla vetenperver ziyali alim yazici olkeni terk etmeye mecbur olmusdur Bunlarin icerisinde Elimerdan bey Topcubasov Ceyhun Hacibeyli Mirze Bala Memmedzade Almas Ildirim Ebdulvahab Yurdsever Kerim Oder Ehmed Ceferoglu Abbasqulu Kazimzade Mehemmedeli Resuloglu Huseyn Baykara Memmed Sadiq Aran Ummulbanu Banin ve basqalari kimi gorkemli sexsiyyetler vardir Muhaciret edebiyyatinin bu merhelesi janr baximindan da rengarengdir Onun esas numayendeleri poeziya nesr edebi tenqid edebiyyatsunasliq publisistika ile mesgul olmuslar Almas Ildirim Kerim Yaycili Eli Vulkan Teymur Atesli ve basqalarinin poeziya sahesindeki ugurlari diqqeti cekmekdedir Xususile Almas Ildirimin yaradiciliq irsi muhaciret poeziyasinin en kamil orneklerinden sayilir Ehmed Agaoglunun Ummulbanunun Ceyhun Hacibeylinin Semed Agaoglunun Qurban Seidin nesr yaradiciligi xususile maraq dogurur E Agaoglunun bezi siyasi felsefi yazilari o cumleden Serbest insanlar olkesinde Men neyem Konulsuz olmaz eserleri bedii sepkide islenmisdir Ummulbanunun Nami 1943 Qafqaz gunleri 1945 Paris gunleri 1947 Ernst Yunkerle gorus 1951 Men tiryeki secdim 1959 Sonra 1961 Yad Fransa 1968 Son umidin cagirisi 1971 Ivan Buninin son hoceti kimi bedii nesr numuneleri onu tekce Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin deyil hemcinin fransiz nesrinin taninmis numayendelerinden birine cevirmisdir Semed Agaoglunun bedii irsi esas etibarile Strasburq xatireleri Zurriyyet Oyretmen Qafur Boyuk aile Hucredeki adam Sovet Rusiya Imperiyasi Qatirin olumu kitablarinda toplanmisdir Onun atasi E Agaoglu haqqinda yazdigi Babami xatirlarken ve Babamin arkadaslari eserleri muhaciretde yaranmis memuar nesrinin en deyerli numunelerindendir Bu dovrde tenqid edebiyyatsunasliq ve publisistika sahesinde de ciddi ugurlar qazanilmisdir Mehemmed Emin Resulzadenin Azerbaycan Cumhuriyyeti Istiqlal mefkuresi ve genclik Qafqazya turkleri Ixtilalci sosializmin iflasi ve demokratiyanin geleceyi Cagdas Azerbaycan edebiyyati M B Memmedzadenin Milli Azerbaycan herekati Hilal Munsinin Azerbaycan Cumhuriyyeti E Ceferoglunun Azeri edebiyyatinda istiqlal mucadilesi ve s eserler bu qebildendir Azerbaycan folklorsunasliginin edebiyyatsunasliginin umumen filoloji fikrinin dunya miqyasinda temsilcilerinden biri olan Ehmed Ceferoglunun tedqiqatlarinda qedim turk yazili abideleri folklorsunasliq edebiyyatsunasliq ve nezeriyye problemleri klassik ve cagdas Azerbaycan edebiyyatina dair arasdirmalar xususi yer tutur Azerbaycan yurd bilgisi Turk amaci habele Istanbul Universitetinin nesr etdiyi Turk dili ve edebiyyati jurnallarinin redaktoru olan E Ceforoglu onlarin sehifelerinde Azeri xalq edebiyyatinda sayaci sozleri Gence dialektinde 75 Azerbaycan bayatisinin dil baximindan tehlili Dede Qorqud dastanlarinin antroponimler sistemi ve s ciddi nezeri analitik yazilar derc etdirmisdir Alimin mifologiya ile bagli arasdirmalari da Azeri turk edebiyyatinda batil etiqadlar Anadolu ve Azerbaycan uGaq folklorunda Samanizm qaliqlari Azerbaycan ve Anadolu folklorunda saxlanan iki saman tanrisi diqqete layiqdir E Ceferoglu klassik irsimizin ve muasir edebi prosesin tedqiqi ile de ardicil mesgul olmusdur 1932 1933 cu illerde nesr etdirdiyi XIX esr azeri sairi Siraci XVIII esr azeri sairi Melik bey Avci Modern Azerbaycan edebiyyatina toplu bir baxis ve s eserleri muellifin bu sahede elmi ugurudur 1941 1979 Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin ucuncu merhelesi Ikinci Dunya Muharibesi esas etibarile 1941 1945 ci iller muharibesi neticesinde muhacir omru yasamaga mecbur olan siyasi intellektual potensiali ehate edir Bu dovr yazarlarinin eserleri Almaniyada nesr olunan Azerbaycan qezetinde hemcinin Turkiye metbuatinda isiq uzu gorurdu Bu muhacir nesli artiq yarim esre yaxin bir dovrde formalasmis olan muhaciret edebiyyatinin ozulu ve sutunlari uzerinde yukselmis onun ideya mefkuresini menimsemis enenelerini davam etdirmisdir Muxtelif edebi janrlarda yazmis Suleyman Tekiner Abay Dagli Ebdurrehman Fetelibeyli Dudenginski Alazan Baycan Mehemmed Kengerli Mecid Musazade ve basqalari hemin nesli temsil etmekdedir Bu merhelede memuar janri xususile inkisaf etmisdir Mehemmed Emin Resulzadenin Stalinle ixtilal xatireleri Memmed Altunbayin Hurriyyete ucan turk Sureyya Agaoglunun Bir omur boyle kecdi E Yurdseverin Azerbaycan istiqlal savasindan xatireler Nagi Seyxzamanlinin Azerbaycan istiqlal mucadilesi xatireleri ve s eserler bu qebildendir Mehemmed Emin Resulzadenin Azerbaycan kultur gelenekleri Azerbaycan sairi Nizami Cagdas Azerbaycan tarixi E Yurdseverin Mirze Feteli Axundzadenin heyati ve eserleri Azerbaycan dram edebiyyati Sabirin Azerbaycan edebiyyatindaki yeri Azerbaycan sairlerinden Vaqif ve Vidadinin yaradiciligi H Baykaranin Azerbaycanda yenilesme herekatlari Azerbaycan istiqlal mucadilesi tarixi M B Memmedzadenin Qafqaz tarixinde turk Albaniya Kerim Oderin Azerbaycan ve basqa edebi tenqidi ve publisistik tedqiqatlari bu dovrun mebsuludur Muhaciret edebiyyatinin bu merhelesinin gorkemli numayendelerinden olan Abay Daglinin Fuzuli Dede Qorqud Genc ata Sakarya qerargahi Malazgirdden Sakaryaya Sakaryada 22 ci gun Albay Natevan Esir ruhlar Okullular ve basqa pyesleri Turkiye edebi medeni muhitinde maraqla qarsilanmir Seyid Cefer Piseveri Mehemmed Biriya Hokume Billuri Balas Azeroglu Medine Gulgun Qulamrza Sebri Tebrizi Qulamhuseyn Saidi Hemid Nitqi ve basqa yazici ve sairler Iran hokumetinin despotizminden yaxa qurtararaq dunyanin muxtelif yerlerine bir hissesi ise Simali Azerbaycana muhaciret etmisdiler Bu proses 1945 1946 ci illerde Cenubi Azerbaycanda Milli Hokumetin suqutundan sonra bas vermisdi Bununla da Azerbaycan edebiyyatinda Cenub movzusu yaranmaga ve inkisaf etmeye basladi Ikiye bolunmus Azerbaycan derdi yurd el oba hesreti bu poeziyanin toxundugu esas movzu hesab olunur 1979 indiyedek Muhaciret edebiyyatinin son merhelesi Guney Azerbaycanda Islam rejiminin 1979 formalasmasi ile elaqedar baslamisdir Texminen hemin illerden etibaren kecmis Sovetler Birliyinde milli azadliq herekatinin guclenmesi yenidenqurma askarliq ve s kimi siyasi prosesler demir perdenin tedricen aradan goturulmesine getirib cixarmis bu ise muhaciretin yeni bir dalgasinin yaranmasina tekan vermisdir Bu illerde muhaciretin yaranmasini sertlendiren esas amil bir terefden Vetenimizin guneyinde yasayan soydaslarimizin milli huquqlarinin tapdanmasi ile baglidirsa diger terefden Quzeyde milli azadliq herekatinin guclenmesi itirilmis dovletciliyin berpa olunmasi Azerbaycan Respublikasinin yaranmasi azad demokratik dunya ile elaqe ve rabite ehtiyaclarinin reallasmasidir Muhaciret edebiyyatinin muasir merhelesinin ozunemexsuslugunu sertlendiren cehetlerden biri onun daha cox Guneydeki edebi potensiala soykenmesidir Bu merhelenin ozunemexsuslugunu sertlendiren esas amillerden biri hemin merhelede Azerbaycanin her iki parcasinin hem simalinin hem de cenubunun edebi potensialinin birge istiraki istiqlalciliq vetencilik dovletcilik dunyagorusu zemininde Butov Azerbaycan mefkuresini formalasdirmaq cehdi ile baglidir Bu olduqca muhum ehemiyyet kesb eden ve mubaciretin keyfiyyetce yenilesmesini gosteren siyasi medeni amildir Azerbaycanin simalinda istiqlaliyyetin berpasindan sonra Azerbaycan turklerinin meskunlasdigi ayri ayri olkelerde teskilatlanma isleri suretlenmis yeni yeni merkez ocaq ve cemiyyetler meydana gelmisdir Mehz bu teskilatlanma neticesinde Azerbaycan diasporunun guclenmesi milli medeni merkezlerin yaranmasi prosesini suretlendirmis bu ise ozluyunde muhaciret edebiyyatinin inkisafina ve yeni merheleye qedem qoymasina ciddi zemin hazirlamisdir Muhaciretin son merhelesi metbuatin kutlevi inkisafi ile de baglidir Eger evvelki illerde Azerbaycan muhaciret metbuati esas etibarile Turkiye ve Avropa olkelerini ehate edirdise hazirda Amerika Birlesmis Statlarindan tutmus Yaponiyaya qeder dunyanin bir cox olkelerinde muhaciret metbuati nesr olunmaqdadir Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin son merhelesinden danisarken onu temsil eden bir cox edebi sexsiyyetlerin uzun illik qurbet heyati yasasa da edebi kulturoloji fealiyyetlerinin musteqil Azerbaycan dovletciliyinin berpasindan sonra genislendiyini qeyd etmek lazimdir Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin cagdas merhelesi janr baximindan da zengin ve rengarengdir Movcud edebi numuneler icerisinde poeziya nesr dramaturgiya tenqid ve edebiyyatsunasliqla bagli eserlere tesaduf olunur Muhaciretin poetik irsi Hemid Nitqi Mehemmedeli Mahmud Turxan Genceyi Qulamrza Sebri Tebrizi Elirza Miyanali ve basqalarinin adlari ile temsil olunur Onlarin poetik ve elmi eserleri edebiyyatimiza yeni movzu ve calarlar getirmis onu uslub baximindan zenginlesdirmisdir Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin son merhelesi ozunun yayginligi ve coxmekanliligi ile de diqqeti celb etmekdedir Bele ki eger evvelki merhelelerde muhaciretin fealiyyeti baslica olaraq Turkiye Fransa Almaniya Polsa kimi bir nece olke ile mehdudlasirdisa son merhelede bu edebiyyatin planetimizin ekser dovletlerinde yarandigi musahide olunmaqdadir Son illerde Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin diger turk xalqlarinin muhaciret edebiyyati ile elaqesi genislenir Bu elaqeler guclendikce qurbetde turk dunyasinin vahid medeniyyet mekaninin yaranmasi daha intensiv seciyye dasiyir Bu proses subhesiz ki edebi dusunceden de yan kecmemis ve qurbetde yaranan edebiyyatina mezmununa xarakterine ruhuna ehemiyyetli tesir gostermisdir Muhaciretde yasayan Azerbaycan edebi sexsiyyetlerinin yaradiciliginda turkculuk amilinin guclenmesi hemcinin bir cox muhacir turk ediblerinin Azerbaycan unvanli yazilari bu tesirden qaynaqlanmaqdadir Azerbaycan muhaciret edebiyyatinin sonuncu merhelesini seciyyelendiren diger muhum ve ferqlendirici cehet vaxtile vahid edebi mekan hesab olunan postsovet regionunun bu gun muhaciretin meskunlasdigi mekana inteqrasiya olmasidir Basqa sozle Azerbaycanin istiqlaliyyete qovusmasi sovet imperiyasi dovriinun tebii miqrasiyasini birbasa muhaciretin edebi potensialina cevirmisdir 1990 ci illerde Azerbaycani terk eden ve muhaciretde edebi fealiyyetle mesgul olan yazicilarin sirasinda asagidakilari qeyd etmek olar Nuride Atesi Vuqar Demirbeyli her ucu Almaniya EdebiyyatTahirli Abid Azerbaycan muhacireti B 2001 Sultanli Vaqif Azerbaycan muhaciret edebiyyati B 1998 Azerbaycan Demokratik Respublikasi meqaleler toplusu B 1990 Cemenzeminli Y V Azerbaycan edebiyyatina bir nezer Azerbaycan 1989 9 10IstinadlarAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi II cild Baki Lider 2005 seh 220 222 ISBN 9952 417 44 4