Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azər Bəydili (7 fevral 1722, İsfahan, Səfəvilər – 1781, Qum, Zəndlər sülaləsi) — türkmanmənşəliAzərbaycan və İran antoloqu (təzkirəçi) və şairi. O, əsasən İran hökmdarı Kərim xan Zəndə (1751–1779) həsr etdiyi, 850-yə yaxın farsdilli şairdən ibarət "Atəşkədəyi Azər" (Azərin od məbədi) bioqrafik antologiyası ilə tanınır. Farsşünaslıq üzrə akademik Y.T.P. de Bryuin fars dilində yazılmış bu əsəri "XVIII əsrin ən mühüm farsdilli antologiyası" hesab edir. Azər erkən farsdilli poeziyanın üslub standartlarını diriltməyə çalışan "bazqəşti ədəbi" (ədəbi dönüş) hərəkatının aparıcı simalarından biri olmuşdur.
| Azər Bəydili | |
|---|---|
 Azərin "Atəşkədəyi Azər" əsərinin əlyazması. Nüsxə 1824-cü ildə, Qacar dövründə hazırlanmışdır. | |
| Doğum adı | Hacı Lütfəli bəy Azər Bəydili |
| Təxəllüsləri | Valehi, Nükhət, Azər |
| Doğum tarixi | 7 fevral 1722 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1781 |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | türkman |
| Atası | Ağa xan Bəydili Şamlı |
| Fəaliyyəti | şair, ədib, yazıçı |
| Əsərlərinin dili | fars dili |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Azər 7 fevral 1722-ci ildə Səfəvilər dövlətinin paytaxtı İsfahan şəhərində, xaos və qeyri-sabitliyin olduğu bir dövrdə anadan olmuşdur. Onun doğulduğu ildə Səfəvilər dövləti parçalanmanın son mərhələsinə qədəm qoymuş və üsyankar əfqan Hotakilər İsfahana çatmışdır. Bu səbəbdən Azər və ailəsi İsfahandan Qum şəhərinə köçmək məcburiyyətində qalmışdır; onların burada mülkləri var idi və o, 14 il burada yaşamışdır. Azərin ailəsi türkman Şamlı tayfasının Bəydili boyundan idi. Onun əcdadları və Şamlı tayfasının digər nümayəndələri XV əsrdə, Əmir Teymurun hakimiyyətinin son illərində Suriyadan İrana köçərək İsfahanda məskunlaşmış, burada İran hökmdarlarına xidmət etmişlər. Azərin bir çox qohumu Səfəvilər dövlətinin son illərində və sonrakı Nadir şah hakimiyyəti dövründə (1736–1747-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) görkəmli diplomat və bürokrat olmuşdur.
Təxminən 1735-ci və ya 1736-cı ildə Azərin atası Ağa xan Bəydili Şamlı Nadir şah tərəfindən Fars vilayətinin Lar və sahilyanı bölgələrinə vali təyin edilmiş, Azər ailəsi ilə birlikdə Fars vilayətinin mərkəzi Şiraz şəhərinə köçməli olmuşdur. Azər 1737-ci və ya 1738-ci ildə atasının ölümündən sonra Məkkəyə, eləcə də İran və İraqdakı şiə ziyarətgahlarına səfər etmişdir. Onun ardınca Məşhədə gəlişi Nadir şahın uğurlu Hindistan yürüşündən qayıtması ilə eyni vaxta təsadüf etmişdi. Azər daha sonra Nadirin ordusuna qoşulmuş, onun müstovfisi olmuş və qoşunlarının Mazandarana, Azərbaycana və İraq-i Əcəmə yürüşlərində iştirak etmişdir. Azər 1747-ci ildə Nadirin ölümündən sonra onun qardaşı İbrahim xanın oğulları və şahın xələfləri Adil şaha (1747–1748-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və İbrahim şaha, (1748-ci ildə hakimiyyətdə olmuşdur) həmçinin Səfəvi iddiaçıları [[Şah II Süleyman|II Süleymana] (II Süleyman 1749–1750-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) və III İsmayıla (III İsmayıl 1750–1773-cü illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) xidmət etmişdir. Nəhayət, o, Qumdakı təvazökar mülkünə dönərək fəaliyyətinə müvəqqəti olaraq son qoymuşdur.
Kərim xan Zənd (1751–1779-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) taxta çıxanda Azər vaxtını elmi işlərə həsr etmək qərarına gəlmiş və İsfahana qayıtmışdır. Burada o və "bazqəşti ədəbi" hərəkatının digər şairləri Kərim xanın hakimiyyətinə xarakterik dinc şəraitdən və şəhərin Zənd hakimi, incəsənətə maliyyə ayıran Mirzə Əbdülvahhabın (1760-cı ildə vəfat etmişdir) dəstəyindən bəhrələnmişdir. Şəhər 1750-ci ildə Əlimərdan xan Bəxtiyari tərəfindən talan edilmiş və bəzi mənbələrə görə Azərin yazdığı 7 min beytlik "Divan" məhv olmuşdur. Buna baxmayaraq, o, sağlığında həmişə hörmətlə qarşılanan bir şair olmuşdur. Azər 1774-cü və ya 1775-ci ildə Zənd valisi Hacı Məhəmməd Rənani İsfahaninin (1760–1765-ci illərdə vali olmuşdur) nizamsızlığı ucbatından yenidən İsfahanı tərk etmək məcburiyyətində qalmışdır. O, həmşərisi və "bazqəşti ədəbi" hərəkatının nümayənsədi olan dostu Hatif İsfahani (1783-cü ildə vəfat etmişdir) ilə birlikdə ortaq dostları Məhəmməd Səbahi Bədqulunun (1803-cü ildə vəfat etmişdir) yaşadığı Kaşan şəhərində qalmışdır. Azər, Hatıf və Səbahinin dostluğu məzmununda bir-birlərinə heyranlıq və sədaqətlərini ifadə etdikləri bir çox şeirlərdə təsdiq olunur. Azər 1778-ci ildə Kaşanda baş verən zəlzələ zamanı şəhərdə olmuşdur; nəticədə qardaşını və evini itirmişdir. Beləliklə, o, müasir alimlərin ehtimalına görə, Quma yenidən köçmək məcburiyyətində qalmış, üç il sonra, 1781-ci ildə burada vəfat etmişdir.
Yaradıcılıq fəaliyyəti
Atəşkədəyi Azər
Azər əsasən 842 farsdilli şairin antologiyası (təzkirə) olan, fars dilində yazdığı "Atəşkədəyi Azər" əsəri ilə tanınır. Odur ki, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru bunlardan iki yüzə qədərinin azərbaycanlı olduğunu yazır. Hər halda, Azər bu əsəri 1760 və ya 1761-ci ildə yazmağa başlamışdır və əsər farsşünaslıq üzrə akademik Y. T. P. de Bryuin tərəfindən "XVIII əsrin ən mühüm farsdilli antologiyası" hesab olunur. Məmmədovaya görə, əsərin "Atəşkədə" adını daşımasına səbəb və ümumiyyətlə müəllifin özünə "Azər" təxəllüsünü götürməsi qədim azərbaycanlıların atəşpərəstliyi ilə əlaqədardır. Alimin fikrincə təzkirəçi "odlu şairlərin yanar qəlbindən çıxmış şah beytləri"ni əsərdə əhatə etdiyində təzkirəyə belə ad qoymuşdur. Təzkirənin fəsillərinin adları metaforik olaraq "od" sözünə əsaslanır. Farsşünaslıq üzrə akademik Cəlal Mətini izah edir ki, Azər "bazqəşti ədəbi" hərəkatının nümayəndəsi kimi farsdilli poeziyanı qorumaq tapşırığını vurğulamaq üçün belə adlar seçmişdir.
Kitab iki fəsildən ibarətdir və Azər hər iki fəsli "məcmərə" (hərfi mənada "bühurluq" deməkdir) adlandırmışdır. Birinci "məcmərə" daha sonra şahlar, şahzadələr və əmirlərin poeziyası haqqında olan bir "şölə"yə (hərfi mənada "alov" deməkdir) bölünür: İran, Turan və Hindustan şairləri üçün üç "əxgər" (hərfi mənada "köz" deməkdir); şairələrə həsr olunmuş əlavədən ibarət bir "füruğ" (hərfi mənada "işıq" deməkdir). Üç "əxgər" daha sonra coğrafi olaraq sırası ilə beş, üç və üç "şərarə"yə (hərfi mənada "qığılcım" deməkdir) bölünür, onların hər biri müvafiq regionun qısa təsviri ilə başlayır. Azərin kitabın bu hissəsi üçün əsas istinadı Səfəvilər dövrünün şairi Tağıyəddin Kaşaninin (1607 və ya 1608-ci ildən sonra vəfat etmişdir) yazdığı "Xülasətül-əşar" (şeirlərin məğzi) adlı antologiyadır. İkinci "məcmərə" iki "pərtöv"dən (hərfi mənada "şüa" deməkdir) ibarətdir. Birinci "pərtöv" Azərin müasirləri olmuş şairlərə, ikinci "pərtöv" isə Azərin bioqrafiyası və poeziyasından seçmələrdən ibarətdir.
"Atəşkədəyi Azər"də bütün şairlərin adı onların təxəllüsləri ilə verilmiş, kitab əlifba sırası ilə düzülmüşdür. Kitaba daxil olan hər bir şairin şeirlərinin bütün misraları sözügedən qafiyəyə uyğun sıralanmışdır. Onun hər bir şair haqqında yazdığı mətnin uzunluğu fərqlidir; bəziləri üçün müfəssəl bioqrafiya verilmiş olsa da, ümumi mənzərədə hər şairə iki-üç misra həsr olunurmuşdur və o, müəlliflərin yaradıcılığından eyni dərəcədə kiçik hissələr seçmişdir. Azər ölümündən bir müddət əvvəl tamamlanan "Atəşkədəyi Azər" İran hökmdarı Kərim xan Zəndə həsr etmişdir. Əsər əsasən şairlərə həsr olunsa da, İran tarixinin 1722-ci ildə baş tutmuş əfqan istilasından sonra baş tutmuş hadisələrə dair məlumatlar, qısa avtobioqrafiya və Azərin şeirlərindən seçmələr də burada öz əksini tapmışdır.
"Atəşkədəyi Azər"in nəsri XVIII əsr farsdilli ədəbiyyatda tez-tez rast gəlinən bəzi spesifik qüsurlara malik olsa da, əsasən sadə və yaxşı anlaşılandır. Burada Azərin həməsrləri olan şairlərin həyatlarına ətraflı girişində poetik nəsrdən bir neçə hissə var və Mətiniyə görə, bu hissə yaxşı yazılmışdı. Əsərdə həməsr poetik əsərlərin yazıldığı hissələrdə Azərin prinsipi ilk növbədə birbaşa sözügedən şairlərdən eşitdiyi şeirləri seçmək olmuşdur. Müəllifin özündən əvvəlki şairlərin əsərlərini seçərkən bu şairlərin divanlarını diqqətlə öyrəndiyini iddia etsə də, alimlər Azərin bunu daha əvvəlki təzkirələr əsasında tərtib etdiyini deyir.
"Atəşkədəyi Azər" yazılandan sonra onun çoxlu kopyaları yaradılmışdır. Əsər 1833-cü və ya 1834-cü ildən başlayaraq XIX əsrdə Britaniya Hindistanında bir neçə dəfə litoqrafiya ilə basılmışdır. 1843-cü ildə ingilis-irland alimi əsərə şərhi yayımlanmışdır. Bland saray şairlərinə həsr edilmiş birinci giriş bölməsini 1844-cü ildə Londonda "The Atesh Kedah, or Fire-Temple" adı ilə nəşr etdirmişdir. Əsərin qısa versiyasını Azərin qardaşı İshaq bəy Üzri Bəydili (1771-ci və ya 1772-ci ildə vəfat etmişdir) "Təzkirəyi İshaq" adı ilə yazmışdır və burada yalnız Azərin şeirləri yer alır. Orijinalı 1860-cı və ya 1861-ci ildə Bombey şəhərində (indiki Mumbay) nəşr olunan litoqrafiya ilə basılmış nəşr 1958-ci ildə İranın paytaxtı Tehran şəhərində yenidən nəşr edilmişdir. Əsərin dörd əlyazması AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.
Bazqəşti ədəbi
Azərin müəllimi Mir Seyid Əli Müştaq İsfahani (1689–1757) "bazqəşti ədəbi" adlı "ədəbi qayıdış" hərəkatını başlatmışdır. Bu hərəkat erkən farsdilli poeziyanın üslub standartlarına qayıtmağa çağırış edirdi. Dövrün İsfahan və Şirazda yazılan bir çox başqa şeirlər kimi "Atəşkədə" də "bazqəşti ədəbi" hərəkatının bir nümunəsi, Azər isə hərəkatın aparıcı simalarından idi. Hərəkat farsdilli poeziyada ifrat "hind üslubu" (Səbki-Hindi) hesab etdiyi hərəkatı inkar etmiş və İranşünas Ehsan Yarşateriyə görə, "Səfəvi poeziyasının tənəzzülə uğradığı aciz və süni şeiriyyətdən fərqli olaraq, köhnə ustadların daha sadə və etibarlı poeziyasına qayıtmağa çalışırdı". Azər "bazqəşti ədəbi" ilə bağlılığına görə öz yazılarında "hind üslubu"ndan qaçınan və erkən farsdilli şairlərin lüğətini geri qaytarmağa çalışan müəllifləri tərifləmişdir. O, 1676-cı ildə vəfat etmiş və "hind üslubu"nun farsdilli poeziyada öncüllərindən olan türkman şair Saib Təbrizi, eləcə də onun davamçılarını pisləmişdir.
Azər öz müəllimi Mir Seyid Əli Müştaq İsfahanini "Atəşkədə" əsərində tərifləyir:
 | O, illərlə keçmiş şairlərin ləyaqətsiz məngənəsində olan poeziya zəncirini qırdıqdan sonra onu böyük zəhmət və sözlə ifadə olunmaz gərginliklə bərpa etdi. O, müasir şairlər üçün müasir şeiriyyət təməlini məhv edərək qədim söz sahiblərinin tikdiyi poeziya mülkünü yenilədi. |  |
Azərin poeziyasına əmisi 1763-cü ildə vəfat etmiş Vəli Məhəmməd xan Bəydili də təsir etmişdir.
1778-ci ildə Kaşanda baş verən dağıdıcı zəlzələdən sonra Azər dostları Hatif və Səbahi ilə bu hadisəyə həsr olunmuş şeirlər yazmışdır. Farsşünaslıq üzrə akademik Metyu S. Smit izah edir ki, onlar burada yalnız şəxsi kədərlərini ifadə etməmiş, həm də auditoriyaya zəlzələnin fəlakətini "mənalı tarixi və mənəvi kontekstdə anlamağa və irəliyə doğru yol göstərməyə kömək etməyə" çalışmışlar. Smitə görə "bazqəşti ədəbi" hərəkatının təsvirində "sadəcə əvvəlki üslubların təqlidi" fikrini boş çıxaran bu spesifik şeirlər hərəkatın nümayəndələrinin o dövrdə İranın sosial sferasında iştirakını və onların poeziyasının müasir auditoriya üçün aktuallığını vurğulayır. Azər və Hatif ağı xarakterli mövzularda tez-tez istifadə olunan strofa üslubu tərkibbəndi seçmişlər.
Digər əsərləri
Farsşünaslıq üzrə akademiklər Y. T. P. de Bryuin və Mətini izah edirlər ki, Azərin qəsidələrdən, qəzəllərdən və qitələrdən ibarət "Divan"na əlavə olaraq, dörd məsnəvi ona aid edilir. Onlar: "Yusif və Züleyxa" (fraqmentləri "Atəşkədə"də görünür); "Məsnəviyi Azər" – Ağa Məhəmməd Sadiq Təfreşinin Azərin dövründə məşhur olan "Suz-u qodaz" şeirini əks etdirən qısa məhəbbət şeiri; "Saqinamə"; "Müğənninamə". Müasir alimlər Azərin "Gəncinətül-həqq" (Sədi Şirazinin "Gülüstan" əsəri üslubunda) və "Dəftəri-Nuhasman" əsərlərinin müəllifi ola biləcəyini ehtimal edirlər.
Qeydlər
- Tam adı Hacı Lütfəli bəy Azər Bəydili olsa da, təxəllüsü əvvəlcə "Valehi" və "Nükhət", daha sonra isə "Azər" olan müəllif Qərb mənbələrində daha çox Azər Bəydili (az-əbcəd. آذر بیدیلی; fars. آذر بیگدلی) kimi tanınır. Bundan başqa, şəxs Azərbaycan mənbələrində əsasən Lütfəli bəy Azər kimi də təqdim olunur.
Mənbə
İstinadlar
- Musalı, 2012. səh. 169.
- de Bruijn, 2011.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011.
- Musalı, 2012. səh. 169.
- Musalı, 2012. səh. 22; Kərimov, 2020. səh. 4–5.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Doerfer, 1989. səh. 251–252.
- Musalı, 2012. səh. 169.
- de Bruijn, 2011; Hanaway, 1989. səh. 58–60.
- de Bruijn, 2011.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Doerfer, 1989. səh. 251–252.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183; de Bruijn, 2011.
- Matini, 1987. səh. 183.
- Musalı, 2012. səh. 169.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Smith, 2019. səh. 179.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011; Smith, 2019. səh. 179.
- Smith, 2019. səh. 179.
- Smith, 2019. səh. 180.
- Smith, 2019. səh. 180, 191.
- Smith, 2019. səh. 191–192.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Sharma, 2021. səh. 314; Musalı, 2012. səh. 170.
- Musalı, 2012. səh. 171–172
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011.
- Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183; de Bruijn, 2011.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011.
- Musalı, 2012. səh. 170.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Hanaway, 1989. səh. 58–60.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183; Parsinejad, 2003. səh. 21.
- Yarshater, 1986. səh. 966; de Bruijn, 2011.
- Matini, 1987. səh. 183.
- Matini, 1987. səh. 183; Hanaway, 1989. səh. 58–60; Smith, 2019. səh. 179 (note 6).
- Matini, 1987. səh. 183.
- Smith, 2019. səh. 180–181.
- Smith, 2019. səh. 180.
- Smith, 2019. səh. 181.
- de Bruijn, 2011; Matini, 1987. səh. 183.
- de Bruijn, 2011.
Ədəbiyyat
- Azərbaycan dilində
- Musalı, Vüsalə A. Musayeva, Azadə (redaktor). Azərbaycan təzkirəçilik tarixi (az.). Bakı: Elm və Təhsil. 2012.
- Kərimov, Paşa. "Nəşʼə Təbrizinin anadilli ədəbi irsi" (PDF). Elmi əsərlər (az.). Bakı: AMEA Əlyazmalar İnstitutu. 10 (1). 2020.
- İngilis dilində
- de Bruijn, J.T.P. Ādhar, Ḥājjī Luṭf ʿAlī Beg" // Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam (ingilis). THREE. Brill Online. 2011. ISSN 1873-9830.
- Doerfer, Gerhard. Bīgdelī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume IV/3: Bibliographies II–Bolbol I. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1989. 251–252. ISBN .
- Hanaway, William L., Jr. Bāzgašt-e Adabī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). Volume IV/1: Bāyju–Behruz. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1989. 58–60. ISBN .
- Matini, Jalal. Āẕar Bīgdelī // Yarshater, Ehsan (redaktor). Encyclopædia Iranica (ingilis). III/2: Awāʾel al-maqālāt–Azerbaijan IV. London and New York: Routledge & Kegan Paul. 1987. səh. 183. ISBN .
- Parsinejad, Iraj. A History of Literary Criticism in Iran, 1866–1951: Literary Criticism in the Works of Enlightened Thinkers of Iran--Akhundzadeh, Kermani, Malkom, Talebof, Maragheʼi, Kasravi, and Hedayat (ingilis). Ibex Publishers, Inc. 2003. ISBN .
- Sharma, Sunil. Local and Transregional Places in the Works of Safavid Men of Letters // Melville, Charles (redaktor). Safavid Persia in the Age of Empires: The Idea of Iran Vol. 10 (ingilis). I.B. Tauris. 2021. ISBN .
- Smith, Matthew C. "Betrayed by Earth and Sky: Poetry of Disaster and Restoration in Eighteenth-Century Iran". Journal of Persianate Studies (ingilis). 11 (2). 2019: 175–202. doi:10.1163/18747167-12341326.
- Yarshater, Ehsan. Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods // Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (redaktorlar ). The Cambridge History of Iran (ingilis). Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Kembric: Cambridge University Press. 1986. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azer Beydili 7 fevral 1722 Isfahan Sefeviler 1781 Qum Zendler sulalesi turkmanmenseliAzerbaycan ve Iran antoloqu tezkireci ve sairi O esasen Iran hokmdari Kerim xan Zende 1751 1779 hesr etdiyi 850 ye yaxin farsdilli sairden ibaret Ateskedeyi Azer Azerin od mebedi bioqrafik antologiyasi ile taninir Farssunasliq uzre akademik Y T P de Bryuin fars dilinde yazilmis bu eseri XVIII esrin en muhum farsdilli antologiyasi hesab edir Azer erken farsdilli poeziyanin uslub standartlarini diriltmeye calisan bazqesti edebi edebi donus herekatinin aparici simalarindan biri olmusdur Azer BeydiliAzerin Ateskedeyi Azer eserinin elyazmasi Nusxe 1824 cu ilde Qacar dovrunde hazirlanmisdir Dogum adi Haci Lutfeli bey Azer BeydiliTexellusleri Valehi Nukhet AzerDogum tarixi 7 fevral 1722 1722 02 07 Dogum yeri Isfahan SefevilerVefat tarixi 1781Vefat yeri Qum Zendler sulalesiMilliyyeti turkmanAtasi Aga xan Beydili SamliFealiyyeti sair edib yaziciEserlerinin dili fars dili Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiAzer 7 fevral 1722 ci ilde Sefeviler dovletinin paytaxti Isfahan seherinde xaos ve qeyri sabitliyin oldugu bir dovrde anadan olmusdur Onun doguldugu ilde Sefeviler dovleti parcalanmanin son merhelesine qedem qoymus ve usyankar efqan Hotakiler Isfahana catmisdir Bu sebebden Azer ve ailesi Isfahandan Qum seherine kocmek mecburiyyetinde qalmisdir onlarin burada mulkleri var idi ve o 14 il burada yasamisdir Azerin ailesi turkman Samli tayfasinin Beydili boyundan idi Onun ecdadlari ve Samli tayfasinin diger numayendeleri XV esrde Emir Teymurun hakimiyyetinin son illerinde Suriyadan Irana kocerek Isfahanda meskunlasmis burada Iran hokmdarlarina xidmet etmisler Azerin bir cox qohumu Sefeviler dovletinin son illerinde ve sonraki Nadir sah hakimiyyeti dovrunde 1736 1747 ci illerde hakimiyyetde olmusdur gorkemli diplomat ve burokrat olmusdur Texminen 1735 ci ve ya 1736 ci ilde Azerin atasi Aga xan Beydili Samli Nadir sah terefinden Fars vilayetinin Lar ve sahilyani bolgelerine vali teyin edilmis Azer ailesi ile birlikde Fars vilayetinin merkezi Siraz seherine kocmeli olmusdur Azer 1737 ci ve ya 1738 ci ilde atasinin olumunden sonra Mekkeye elece de Iran ve Iraqdaki sie ziyaretgahlarina sefer etmisdir Onun ardinca Meshede gelisi Nadir sahin ugurlu Hindistan yurusunden qayitmasi ile eyni vaxta tesaduf etmisdi Azer daha sonra Nadirin ordusuna qosulmus onun mustovfisi olmus ve qosunlarinin Mazandarana Azerbaycana ve Iraq i Eceme yuruslerinde istirak etmisdir Azer 1747 ci ilde Nadirin olumunden sonra onun qardasi Ibrahim xanin ogullari ve sahin xelefleri Adil saha 1747 1748 ci illerde hakimiyyetde olmusdur ve Ibrahim saha 1748 ci ilde hakimiyyetde olmusdur hemcinin Sefevi iddiacilari Sah II Suleyman II Suleymana II Suleyman 1749 1750 ci illerde hakimiyyetde olmusdur ve III Ismayila III Ismayil 1750 1773 cu illerde hakimiyyetde olmusdur xidmet etmisdir Nehayet o Qumdaki tevazokar mulkune donerek fealiyyetine muveqqeti olaraq son qoymusdur Isfahanin cenubdan tesviri 1840 ci ilde Ejen Flanden terefinden cekilmisdir Kerim xan Zend 1751 1779 cu illerde hakimiyyetde olmusdur taxta cixanda Azer vaxtini elmi islere hesr etmek qerarina gelmis ve Isfahana qayitmisdir Burada o ve bazqesti edebi herekatinin diger sairleri Kerim xanin hakimiyyetine xarakterik dinc seraitden ve seherin Zend hakimi incesenete maliyye ayiran Mirze Ebdulvahhabin 1760 ci ilde vefat etmisdir desteyinden behrelenmisdir Seher 1750 ci ilde Elimerdan xan Bextiyari terefinden talan edilmis ve bezi menbelere gore Azerin yazdigi 7 min beytlik Divan mehv olmusdur Buna baxmayaraq o sagliginda hemise hormetle qarsilanan bir sair olmusdur Azer 1774 cu ve ya 1775 ci ilde Zend valisi Haci Mehemmed Renani Isfahaninin 1760 1765 ci illerde vali olmusdur nizamsizligi ucbatindan yeniden Isfahani terk etmek mecburiyyetinde qalmisdir O hemserisi ve bazqesti edebi herekatinin numayensedi olan dostu Hatif Isfahani 1783 cu ilde vefat etmisdir ile birlikde ortaq dostlari Mehemmed Sebahi Bedqulunun 1803 cu ilde vefat etmisdir yasadigi Kasan seherinde qalmisdir Azer Hatif ve Sebahinin dostlugu mezmununda bir birlerine heyranliq ve sedaqetlerini ifade etdikleri bir cox seirlerde tesdiq olunur Azer 1778 ci ilde Kasanda bas veren zelzele zamani seherde olmusdur neticede qardasini ve evini itirmisdir Belelikle o muasir alimlerin ehtimalina gore Quma yeniden kocmek mecburiyyetinde qalmis uc il sonra 1781 ci ilde burada vefat etmisdir Yaradiciliq fealiyyetiAteskedeyi Azer Azer esasen 842 farsdilli sairin antologiyasi tezkire olan fars dilinde yazdigi Ateskedeyi Azer eseri ile taninir Odur ki filologiya uzre felsefe doktoru bunlardan iki yuze qederinin azerbaycanli oldugunu yazir Her halda Azer bu eseri 1760 ve ya 1761 ci ilde yazmaga baslamisdir ve eser farssunasliq uzre akademik Y T P de Bryuin terefinden XVIII esrin en muhum farsdilli antologiyasi hesab olunur Memmedovaya gore eserin Ateskede adini dasimasina sebeb ve umumiyyetle muellifin ozune Azer texellusunu goturmesi qedim azerbaycanlilarin atesperestliyi ile elaqedardir Alimin fikrince tezkireci odlu sairlerin yanar qelbinden cixmis sah beytleri ni eserde ehate etdiyinde tezkireye bele ad qoymusdur Tezkirenin fesillerinin adlari metaforik olaraq od sozune esaslanir Farssunasliq uzre akademik Celal Metini izah edir ki Azer bazqesti edebi herekatinin numayendesi kimi farsdilli poeziyani qorumaq tapsirigini vurgulamaq ucun bele adlar secmisdir Azer Ateskedeyi Azer eserini Kerim xan Zende sekilde hesr etmisdir Kitab iki fesilden ibaretdir ve Azer her iki fesli mecmere herfi menada buhurluq demekdir adlandirmisdir Birinci mecmere daha sonra sahlar sahzadeler ve emirlerin poeziyasi haqqinda olan bir sole ye herfi menada alov demekdir bolunur Iran Turan ve Hindustan sairleri ucun uc exger herfi menada koz demekdir sairelere hesr olunmus elaveden ibaret bir furug herfi menada isiq demekdir Uc exger daha sonra cografi olaraq sirasi ile bes uc ve uc serare ye herfi menada qigilcim demekdir bolunur onlarin her biri muvafiq regionun qisa tesviri ile baslayir Azerin kitabin bu hissesi ucun esas istinadi Sefeviler dovrunun sairi Tagiyeddin Kasaninin 1607 ve ya 1608 ci ilden sonra vefat etmisdir yazdigi Xulasetul esar seirlerin megzi adli antologiyadir Ikinci mecmere iki pertov den herfi menada sua demekdir ibaretdir Birinci pertov Azerin muasirleri olmus sairlere ikinci pertov ise Azerin bioqrafiyasi ve poeziyasindan secmelerden ibaretdir Ateskedeyi Azer de butun sairlerin adi onlarin texellusleri ile verilmis kitab elifba sirasi ile duzulmusdur Kitaba daxil olan her bir sairin seirlerinin butun misralari sozugeden qafiyeye uygun siralanmisdir Onun her bir sair haqqinda yazdigi metnin uzunlugu ferqlidir bezileri ucun mufessel bioqrafiya verilmis olsa da umumi menzerede her saire iki uc misra hesr olunurmusdur ve o muelliflerin yaradiciligindan eyni derecede kicik hisseler secmisdir Azer olumunden bir muddet evvel tamamlanan Ateskedeyi Azer Iran hokmdari Kerim xan Zende hesr etmisdir Eser esasen sairlere hesr olunsa da Iran tarixinin 1722 ci ilde bas tutmus efqan istilasindan sonra bas tutmus hadiselere dair melumatlar qisa avtobioqrafiya ve Azerin seirlerinden secmeler de burada oz eksini tapmisdir Ateskedeyi Azer in nesri XVIII esr farsdilli edebiyyatda tez tez rast gelinen bezi spesifik qusurlara malik olsa da esasen sade ve yaxsi anlasilandir Burada Azerin hemesrleri olan sairlerin heyatlarina etrafli girisinde poetik nesrden bir nece hisse var ve Metiniye gore bu hisse yaxsi yazilmisdi Eserde hemesr poetik eserlerin yazildigi hisselerde Azerin prinsipi ilk novbede birbasa sozugeden sairlerden esitdiyi seirleri secmek olmusdur Muellifin ozunden evvelki sairlerin eserlerini secerken bu sairlerin divanlarini diqqetle oyrendiyini iddia etse de alimler Azerin bunu daha evvelki tezkireler esasinda tertib etdiyini deyir Ateskedeyi Azer yazilandan sonra onun coxlu kopyalari yaradilmisdir Eser 1833 cu ve ya 1834 cu ilden baslayaraq XIX esrde Britaniya Hindistaninda bir nece defe litoqrafiya ile basilmisdir 1843 cu ilde ingilis irland alimi esere serhi yayimlanmisdir Bland saray sairlerine hesr edilmis birinci giris bolmesini 1844 cu ilde Londonda The Atesh Kedah or Fire Temple adi ile nesr etdirmisdir Eserin qisa versiyasini Azerin qardasi Ishaq bey Uzri Beydili 1771 ci ve ya 1772 ci ilde vefat etmisdir Tezkireyi Ishaq adi ile yazmisdir ve burada yalniz Azerin seirleri yer alir Orijinali 1860 ci ve ya 1861 ci ilde Bombey seherinde indiki Mumbay nesr olunan litoqrafiya ile basilmis nesr 1958 ci ilde Iranin paytaxti Tehran seherinde yeniden nesr edilmisdir Eserin dord elyazmasi AMEA Elyazmalar Institutunda saxlanilir Bazqesti edebi Azerin Ateskedeyi Azer eserinin elyazmasi Nusxe 1801 ci ilde Qacar dovrunde hazirlanmisdir Azerin muellimi Mir Seyid Eli Mustaq Isfahani 1689 1757 bazqesti edebi adli edebi qayidis herekatini baslatmisdir Bu herekat erken farsdilli poeziyanin uslub standartlarina qayitmaga cagiris edirdi Dovrun Isfahan ve Sirazda yazilan bir cox basqa seirler kimi Ateskede de bazqesti edebi herekatinin bir numunesi Azer ise herekatin aparici simalarindan idi Herekat farsdilli poeziyada ifrat hind uslubu Sebki Hindi hesab etdiyi herekati inkar etmis ve Iransunas Ehsan Yarsateriye gore Sefevi poeziyasinin tenezzule ugradigi aciz ve suni seiriyyetden ferqli olaraq kohne ustadlarin daha sade ve etibarli poeziyasina qayitmaga calisirdi Azer bazqesti edebi ile bagliligina gore oz yazilarinda hind uslubu ndan qacinan ve erken farsdilli sairlerin lugetini geri qaytarmaga calisan muellifleri teriflemisdir O 1676 ci ilde vefat etmis ve hind uslubu nun farsdilli poeziyada oncullerinden olan turkman sair Saib Tebrizi elece de onun davamcilarini pislemisdir Azer oz muellimi Mir Seyid Eli Mustaq Isfahanini Ateskede eserinde terifleyir O illerle kecmis sairlerin leyaqetsiz mengenesinde olan poeziya zencirini qirdiqdan sonra onu boyuk zehmet ve sozle ifade olunmaz gerginlikle berpa etdi O muasir sairler ucun muasir seiriyyet temelini mehv ederek qedim soz sahiblerinin tikdiyi poeziya mulkunu yeniledi Azerin poeziyasina emisi 1763 cu ilde vefat etmis Veli Mehemmed xan Beydili de tesir etmisdir 1778 ci ilde Kasanda bas veren dagidici zelzeleden sonra Azer dostlari Hatif ve Sebahi ile bu hadiseye hesr olunmus seirler yazmisdir Farssunasliq uzre akademik Metyu S Smit izah edir ki onlar burada yalniz sexsi kederlerini ifade etmemis hem de auditoriyaya zelzelenin felaketini menali tarixi ve menevi kontekstde anlamaga ve ireliye dogru yol gostermeye komek etmeye calismislar Smite gore bazqesti edebi herekatinin tesvirinde sadece evvelki uslublarin teqlidi fikrini bos cixaran bu spesifik seirler herekatin numayendelerinin o dovrde Iranin sosial sferasinda istirakini ve onlarin poeziyasinin muasir auditoriya ucun aktualligini vurgulayir Azer ve Hatif agi xarakterli movzularda tez tez istifade olunan strofa uslubu terkibbendi secmisler Diger eserleri Farssunasliq uzre akademikler Y T P de Bryuin ve Metini izah edirler ki Azerin qesidelerden qezellerden ve qitelerden ibaret Divan na elave olaraq dord mesnevi ona aid edilir Onlar Yusif ve Zuleyxa fraqmentleri Ateskede de gorunur Mesneviyi Azer Aga Mehemmed Sadiq Tefresinin Azerin dovrunde meshur olan Suz u qodaz seirini eks etdiren qisa mehebbet seiri Saqiname Mugenniname Muasir alimler Azerin Gencinetul heqq Sedi Sirazinin Gulustan eseri uslubunda ve Defteri Nuhasman eserlerinin muellifi ola bileceyini ehtimal edirler QeydlerTam adi Haci Lutfeli bey Azer Beydili olsa da texellusu evvelce Valehi ve Nukhet daha sonra ise Azer olan muellif Qerb menbelerinde daha cox Azer Beydili az ebced آذر بی دی لی fars آذر بیگدلی kimi taninir Bundan basqa sexs Azerbaycan menbelerinde esasen Lutfeli bey Azer kimi de teqdim olunur MenbeIstinadlar Musali 2012 seh 169 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Musali 2012 seh 169 Musali 2012 seh 22 Kerimov 2020 seh 4 5 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Doerfer 1989 seh 251 252 Musali 2012 seh 169 de Bruijn 2011 Hanaway 1989 seh 58 60 de Bruijn 2011 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Doerfer 1989 seh 251 252 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Musali 2012 seh 169 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Smith 2019 seh 179 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Smith 2019 seh 179 Smith 2019 seh 179 Smith 2019 seh 180 Smith 2019 seh 180 191 Smith 2019 seh 191 192 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Sharma 2021 seh 314 Musali 2012 seh 170 Musali 2012 seh 171 172 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Musali 2012 seh 170 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Hanaway 1989 seh 58 60 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Parsinejad 2003 seh 21 Yarshater 1986 seh 966 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 Matini 1987 seh 183 Hanaway 1989 seh 58 60 Smith 2019 seh 179 note 6 Matini 1987 seh 183 Smith 2019 seh 180 181 Smith 2019 seh 180 Smith 2019 seh 181 de Bruijn 2011 Matini 1987 seh 183 de Bruijn 2011 Edebiyyat Azerbaycan dilindeMusali Vusale A Musayeva Azade redaktor Azerbaycan tezkirecilik tarixi az Baki Elm ve Tehsil 2012 Kerimov Pasa Nesʼe Tebrizinin anadilli edebi irsi PDF Elmi eserler az Baki AMEA Elyazmalar Institutu 10 1 2020 Ingilis dilindede Bruijn J T P Adhar Ḥajji Luṭf ʿAli Beg Fleet Kate Kramer Gudrun Matringe Denis Nawas John Rowson Everett redaktorlar Encyclopaedia of Islam ingilis THREE Brill Online 2011 ISSN 1873 9830 Doerfer Gerhard Bigdeli Yarshater Ehsan redaktor Encyclopaedia Iranica ingilis Volume IV 3 Bibliographies II Bolbol I London and New York Routledge amp Kegan Paul 1989 251 252 ISBN 978 0 71009 126 0 Hanaway William L Jr Bazgast e Adabi Yarshater Ehsan redaktor Encyclopaedia Iranica ingilis Volume IV 1 Bayju Behruz London and New York Routledge amp Kegan Paul 1989 58 60 ISBN 978 0 71009 126 0 Matini Jalal Aẕar Bigdeli Yarshater Ehsan redaktor Encyclopaedia Iranica ingilis III 2 Awaʾel al maqalat Azerbaijan IV London and New York Routledge amp Kegan Paul 1987 seh 183 ISBN 978 0 71009 114 7 Parsinejad Iraj A History of Literary Criticism in Iran 1866 1951 Literary Criticism in the Works of Enlightened Thinkers of Iran Akhundzadeh Kermani Malkom Talebof Maragheʼi Kasravi and Hedayat ingilis Ibex Publishers Inc 2003 ISBN 978 1588140166 Sharma Sunil Local and Transregional Places in the Works of Safavid Men of Letters Melville Charles redaktor Safavid Persia in the Age of Empires The Idea of Iran Vol 10 ingilis I B Tauris 2021 ISBN 978 0755633784 Smith Matthew C Betrayed by Earth and Sky Poetry of Disaster and Restoration in Eighteenth Century Iran Journal of Persianate Studies ingilis 11 2 2019 175 202 doi 10 1163 18747167 12341326 Yarshater Ehsan Persian Poetry in the Timurid and Safavid Periods Lockhart Laurence Jackson Peter redaktorlar The Cambridge History of Iran ingilis Volume 6 The Timurid and Safavid Periods Kembric Cambridge University Press 1986 ISBN 0 521 20094 6