Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İraq tarixi — Müasir İraqın ərazisi dünyanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biridir. İraqın Kürdüstan dağlıq rayonunda qədim Daş dövründə yaşamış insan məskənlərinin izləri (Şonidar mağarası), Mesopotamiyada isə eramızdan əvvəl beşinci minilliyə aid olan mis alətlər, qab-qacaq aşkar edilmişdir. İraqın dağlıq ərazilərində məskunlaşan tayfaların heyvandarlıq, Mesopotamiyada yaşayanların isə əkinçiliklə qədim zamanlardan məşğul olmaları məlumdur. Qədim İraq mədəniyyətinin ilk yaradıcıları burada yaşayan şumer tayfaları olmuşdur. Sonradan bu yerlərdə akkad, babil, assur və sasanilərin hökmranlığı qüvvətlənir.
Orta əsrlər
VII yüzilliyin 30-cu illərində isə İraqda ərəbləşmə prosesi geniş vüsət alır, İslam dini hakim dinə çevrilir. 633–642-ci illər arasında Ərəb xilafəti torpaqlarına daxil edildi. Bölgə Əməvilər və Abbasilər xilafəti dövrlərində ən parlaq dövrəsini yaşamışdır. O zamanlar Bağdad dünyanın ən əhəmiyyətli mədəniyyət və ticarət mərkəzi idi. İraq 637-ci ildə müsəlmanlar tərəfindən fəth edilməsindən sonra Xəlifə Əli dövründə İslamın mərkəzi halına gətirilmiş və xilafətin paytaxtı Kufəyə köçürülmüşdür. Əli ilə Əməvilər arasındakı də İraq sərhədləri daxilində baş vermişdir. Bu döyüşün ardında bölgə günümüzə qədər sürən fərqli təriqət və etnik qrupların mübarizələrinə səhnə olmuşdur. Əməvilər dövründən sonra Abbasilər bölgəyə hakim olmuş, daha sonra 1055-ci ildən etibarən bölgə Səlcuqlular'ın hakimiyyətinə girmişdir. İraq ərazisi1258-ci ildən etibarən isə 'na uğramış və iki əsr monqol idarəsində qalmışdır. Tarixi qaynaqlar Dəclə çayının günlərlə mürəkkəb rəngində axdığı və minlərlə dərilik kitabı İran körfəzinə daşıdığını yazırlar. Daha sonra bölgə Ağqoyunluların (1444–1467), 1499–1508-ci illər arasında isə Səfəvilərin hakimiyyətinə girmişdir. İndiki İraq ərazisi 1534-cü ildən 1917-ci ilə qədər, qısa müddətlik istilalar xaric olmaqla Osmanlı imperiyasının tərkibində qalmışdır.
XX əsr
XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəllərində Mosul rayonunda neft yataqlarının aşkar edilməsi və Bağdad dəmir yolunun çəkilişi ilə əlaqədar İraq Qərb dövlətlərinin (Almaniya, Böyük Britaniya) rəqabət obyektinə, 1920-ci ildə isə rəsmi şəkildə Böyük Britaniyanın mandatlı ərazisinə çevrilir. Birinci dünya müharibəsi zamanı Osmanlı imperiyasının Yaxın Şərqdən çəkilməsinə səbəb olan bəzi yerli üsyanlar olmuşdur. Bu üsyanlarda ingilislərin təşviqi ilə Məkkə əmiri Şərif Hüseyindən də istifadə edilmişdir. və oğullarına Osmanlının yıxılmasından sonra qurulacaq olan Böyük Ərəb Dövlətinin krallığı vəd edilmişdi, lakin bunun əvəzində 1916-cı ildə Böyük Britaniya və Fransa arasında əldə edilən 'nə əsasən bölgə hegemon Avropa dövlətləri tərəfindən zəbt edildi. Bu razılaşmağa görə yeni- "süni" dövlətlər quruldu. Sayks-Pikot xətti deyilən bu sərhədlər, o dövrün şərtlərində dünyanın iki böyük imperialist gücü olan Böyük Britaniya və Fransanın Yaxın Şərqə baxışlarını əks etdirir. Fransız və ingilis zabitlər bölgənin etnik və dini şəraitini nəzərə almadan, yalnız öz mənafeləri istiqamətində, təkcə xəritə üzərində mövcud olan yeni ölkələr meydana gətirməklə bəzi etnik qrupları da parçaladılar. Bu razılaşma nəticəsində qurulan dövlətlərdən İraq, İordaniya vəFələstin Böyük Britaniya bölgəsini, Suriya və Livan isə Fransa bölgəsini təşkil etmişdir. Yekun olaraq İraq, sahib olduğu coğrafi xüsusiyyətləri etibarilə müdaxiləyə açıq olması səbəbilə müxtəlif güclərin hakimiyyətinə girmiş, zəbtlərə uğramışdır. 1918-ci ildə İraq, Osmanlı dövlətindən tamamilə ayrılmış və 1920-ci ildə təşkil edilən ilə İngilis mandatına verilmişdir.
İngilis işğalı dövrü
İngilislər əvvəllər ölkəni birbaşa idarə etmək fikrində olsalar da xalqın sərt müxalifətilə qarşı-qarşıya qalmışlar. Ortaya çıxan üsyanlarda xüsusilə Şiə əhali əsas rol almışdır. Şiələrin əksəriyyətdə olduğu Nəcəf, bu dövrdə üsyanın mərkəzinə çevrilmişdir. Nəticədə ingilislər tərəfindən Məhəmməd Peyğəmbərin nəslindən olan İraqın başına keçirilmişdir. Bu üsulla ingilislər həm İraqa tamamilə hakim olmaq, həm də Osmanlının ardından ortaya çıxan xəlifə boşluğunu bu şəkildə dolduraraq digər İslam ölkələrinə də təsir etməyi planlaşdırmışdır.
Kral Feysəl başa keçməsiylə birlikdə yaşanan ən əhəmiyyətli inkişaf Ərəb xalqçılığının teorisyeni İraqa gətirilməsidir. Onun qurduğu Ərəb birliyinə istiqamətli təhsil sistemi xüsusilə Şiə qrupların reaksiyasını yığmışdır. Kral Feysəl güclü və müstəqil bir İraq qura bilmənin yolunun güclü bir ordudan keçdiyini bilirdi. Bu səbəblə bu tip bir ordunun meydana gəlməsi üçün bütün gücü ilə çalışsa da İraqlı Kürdlər və Şiələrin mənfi rəftarıyla qarşılaşmış və əsgərə götürmələrdə daim problemlər yaranmışdır. Hər iki birlik də Sünni Ərəblərə əsgər olaraq xidmət etməyi rədd etmişlər.
Sonrakı illərdə Sünnilərlə Şiələr arasındakı inteqrasiya müddəti yaşanmış qarşılıqlı evliliklər və ticarət əlaqələri olmuşdur. 1928 gəlindiyində 88 nəfərlik İraq parlamentində 26 Şiə üzv vardı. ildə İraq hökuməti müstəqil bir dövlət olma yolunda İngiltərə ilə 25 illik bir razılaşma imzaladı və İraq ildə 'nə müstəqil bir dövlət olaraq qatıldı. 1933 Kral Farukun ölümünün ardından ölkədə dini və etnik qarşıdurmalar artdı.
1935da İtalyanların Həbəşistan'ı işğal etməsi Orta Şərq ölkələri arasında xüsusilə təhlükəsizlik narahatlığının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. İtalyanlar Şimali Afrikada qurduqları bu hakimiyyəti Orta Şərqə də yaymaq istədi. Nəticədə Yəmən'lə bağladığı müqavilə ilə Qırmızı dəniz'ə nəzarəti ələ keçirdi. Bu səbəblə Orta Şərq ölkələri arasında Sədabad müqaviləsi imzalandı.
İkinci dünya müharibəsi illərində hakim güclər arasında yaşanan mübarizə İraq üzərində də olmuşdur. Almanlar etdikləri inqilab ilə özlərinə yaxın bir hökuməti başa gətirsələr də, edilən əks-inqilab ilə İngilislər təkrar hakimiyyəti qurmuşlar. İkinci dünya müharibəsi illərində Türkiyə sərhədlərinə qədər gələn Almanların məqsədlərindən biri də Türkiyəni keçərək İraqdakı yandaşlarına yardım edib, buradakı İngilis hakimiyyətini qırmaq idi, lakin daha sonra Alman ordularının Rusiyaya qayıtması, Türkiyənin işğalı və İraqa çatma planlarından imtina etməsinə səbəb oldu. İngilislər İraqı da Almaniyaya qarşı döyüşə girməyə təşviq etsə də İraq rəhbərliyi Türkiyəni nümunə götürərək eyni siyasətləri izləmiş və döyüşə girməmişdir.
ildə Kürd mənşəli bir Polkovnik olan liderliyində bir inqilab reallaşdı. 1941-ci ildə isə May hərəkatı olaraq bilinən ikinci bir zərbə oldu. 1945-ci ildə Ərəb ölkələri bir araya gələrək, bir Ərəb Birliyi təşkilatı qurdular. Ərəb Birliyi hərəkatı Ərəb ölkələri arasında milliyyətçilik duyğularının da artmasına səbəb oldu. Bunun nəticəsi olaraq da İraq, Suriya, İordaniya və Livan bir tək ölkə olaraq birləşmə düşüncəsi ortaya atıldı. Ərəblərin birləşmə düşüncəsini xüsusilə İngiltərə dəstəkləyirdi. Bu birləşmə ilə İngilislər, Suriya və Livandakı Fransız hakimiyyətini qaldıraraq bu bölgələri də öz hakimiyyəti altına almağı məqsəd qoyurdular. Digər güclü bir Ərəb ölkəsi olan Misirdə bu birləşməyə qarşı çıxırdı. Onun narahatlığı isə Ərəb dünyasının ən böyük ölkəsi olma xüsusiyyətini itirəcək olması idi. Orta şərqdə İngilislərin təsirinin zəifləməsi, İsrail dövlətinin qurulması, Misirin müxalifəti kimi səbəblərlə bu birlik fikri həyata keçirilə bilmədi. 1960-cı illərdə Misir və Suriyanın birləşmələri xaricində Ərəb ölkələri arasında hər hansı bir birləşmə olmadı.
İsrailin qurulması ilə Ərəb Türkiyə əlaqələri yeni bir dövrə girdi. təsiri ilə Türkiyənin İsrail dövlətini tanıması Ərəb ölkələrində reaksiya ilə qarşılandı. Türkiyə bu reaksiyaları azaltmaq və yeni müttəfiqlər tapa bilmək üçün İraqla yaxınlaşmağa çalışdı və ABŞ və İngiltərənin aktiv iştiraklarıyla imzalandı. İkinci Dünya döyüşü sonrası Dünya üzərindəki güc tarazlıqlarında böyük dəyişmələr yaşandı. İngiltərə hakimiyyətini itirərkən ortaya çıxan boşluğu ABŞ və Sovetlər doldurmağa başladı. İraq isə bu dövrdə Sovetlər Birliyi yanında iştirak etdi.
Müstəqillik
Geniş xalq kütlələrinin inadkar mübarizəsi nəticəsində 1958-ci il iyulun 14-də ölkədə monarxiya rejimi devrilir və İraq respublika elan olunur. 1959-cu ildə o, Bağdad paktından çıxır, ərazisindəki hərbi bazaları ləğv edir və iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində demokratik dəyişikliklər həyata keçirməyə başlayır, lakin 1960-cı ildən dövlət rəhbərliyində diktatura rejimi meyli qüvvətləndiyindən demokratik təşkilatların fəaliyyəti məhdudlaşdırılır və 1961-ci ilin sentyabrında kürdlərə qarşı müharibə başlanır. 1968-ci ilin 17 iyulunda o vaxtdan həmin gün Milli bayram-İnqilab günü qeyd olunur, hakimiyyətə gələn Ərəb Sosialist Dirçəliş partiyasının rəhbərliyi ölkədə mütərəqqi sosial iqtisadi dəyişikliklər həyata keçirməyə başlayır. 1970-ci il martın 11-də İraq hökuməti kürd probleminin dinc yolla nizama salınması bərədə bəyanat verir və kürdlərə qarşı 10 ildən artıq davam edən müharibəyə son qoyulur. 1974-cü ildə isə kürdlərə milli muxtariyyət verilməsi barədə Qanun qəbul edilir.
1980-ci ilin sentyabrında İraq-İran münasibətləri olduqca kəskinləşərək uzun sürən dağıdıcı müharibəyə çevrilən hərbi toqquşmaya səbəb oldu. Kökü çox uzaq tarixi keçmişə gedən İraq-İran münaqişəsinin əsasını dini, siyasi və ərazi xarakterli ixilaflar təşkil edirdi. Bu müharibə bir tərəfdən ABŞ-yə Yaxın Şərqdəki itirilmiş mövqeyini möhkəmlətməyə imkan verdi. Digər tərəfdən isə siyasi baxımdan "barıt çəlləyinə" bənzəyən Yaxın Şərqdəki vəziyyəti lap gərginləşdirdi. Dünya mətbuatında İraq-İran müharibəsi müxtəlif cür "tanker müharibəsi", "qeyri-adi müharibə", "iqtisadiyyatı əldən salmaq müharibəsi" və s. adlandırılıb. İran körfəzində 7 il 6 aydan artıq davam edən bu müharibə XX əsrdə Asiyada ən uzun və dağıdıcı müharibə olmuşdur. Bu müharibənin vurduğu ziyanı dəqiq hesablamaq olduqca çətindir. Müharibə nəticəsində hər iki ölkə özlərinin inkişaf səviyyəsini ən azı 15–20 il geri atıblar. 1988-ci ilin 20 avqustunda İraq-İran cəbhəsində barışıq barədə razılaşma əldə olunur. Bu hadisədən 5 gün əvvəl isə İraq prezidenti Səddam Hüseyn, İran prezidenti Haşimi Rəfsancaniyə 1975-ci il Əlcəzair müqaviləsi əsasında sülh bağlamaq müraciətini edir. Həmin müqaviləyə əsasən ölkələr arasında mübahisəli sərhəd xətti Şətt-ül-Ərəb çayının talveqindən (ortasından) keçirdi. Bağdadın müraciəti Tehran tərəfindən qəbul olunur və avqustun 17–22-si arasında İran öz qoşunlarını İraq sərhədindən uzaqlaşdırır. 1990-cı ilin oktyabrında isə hər iki ölkə diplomatik münasibətlərini bərpa edirlər.
Körfəz və İraq müharibələri
İranla müharibədən sonra iqtisadi cəhətdən zəifləməsinə baxmayaraq İraq 1990-cı ilin 2 avqustunda qonşu Küveytə qarşı hərbi təcavüzə başlayır. Küveyt İraq ilə birlikdə (onun Bəsrə vilayəti kimi) uzun müddət Osmanlı İmperiyasının tərkibində olmuşdur. 1899-cu ildə Küveytin əmiri İngiltərə ilə "Dostluq" haqqında müqavilə bağlamış və bununla da faktiki olaraq (rəsmi sürətdə 1914-cü ildən) onun protektoratlığına çevrilmişdir. Bütün bunları İraq hökuməti irad tutaraq, sübut etməyə çalışmışdır ki, Osmanlı imperiyası dövründə Küveyt Bəsrə vilayətinin bir hissəsi kimi İraqın tərkibində olmuş sonralar isə zorla ingilis müstəmləkəçiləri tərəfindən Bəsrə vilayətindən qoparılmışdır. Müharibə başlayandan sonra BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası İraq təcavü-zünü pisləyən bir neçə qətnamə qəbul edir. Həmin qətnamələrdə Küveytin qanuni hökumətini bərpa etmək və İraqa qarşı beynəlxalq sanksiyaları qəbul etmək məsləhət bilinir. Qətnamələrdə həmçinin müdaxilənin hüquqi cəhətdən qeyri-qanuniliyindən də bəhs edilir. BMT-nin Təhlükəsizlik Şürası İraqa zəbt etdiyi ərazidən öz qoşunlarını geri çəkmək üçün 1997-ci ilin 15 yanvarına qədər vaxt vermişdir. Bir gün sonra, daha doğrusu, yanvarın 16-dan 17-nə keçən gecə tərkibi əsasən ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa və bəzi ərəb ölkələrinin qoşunlarından ibarət çoxmillətli hərbi qoşun kontingenti Küveytin ərazisinə daxil olub İraqla müharibəyə başlayır və qısa müddət ərzində Küveyt ərazisi İraq qoşunlarından təmizlənir. 1994-cü ilin 19 noyabrında İraq, Küveytin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, sərhədlərinin beynəlxalq statusunu tanıdığını rəsmi şəkildə elan edir. Bununla "ürəyi soyumayan" BMT-nin Təhlükəsizlik Şürası İraqa qarşı daha sərt tədbirlərə əl atır və müxtəlif sanksiyalar tətbiq etməyə başlayır. Başqa sözlə desək İraqdan hər cür xammal və hazır məhsulun çıxarılmasına ilk növbədə neftin və təbii qazın ixracına, eləcə də ərzaq və dərman məmulatları istisna olmaqla İraqa xammalın, hazır məhsulların, xüsusilə hərb sənayesinə kömək edəcək məmulatların idxalına qadağa qoyulur. 1998-ci ilin dekabrında ABŞ və Böyük Britaniya hərbi hava və hərbi dəniz qüvvəlləri İraqı, ilk növbədə Bağdadı raket atəşinə tutur. Bu zorakılıq dünya ictimaiyyəti tərəfindən birmənalı qarşılanmır. Sonrakı illər İraq üçün daha faciəli olmuşdur. Ölkədə atom silahının olmasını və hökumətin rəsmi dairələrinin beynəlxalq terrorizmə dəstək verməsini bəhanə edərək (əslində məqsəd İraq neftinə sahib olmaq və rəsmi Vaşinqtonun istəklərinə məhəl qoymayan Səddam Hüseyn hökumətini devirmək idi) ABŞ və onun tərəfdarları öz hərbi hava qüvvəllərini İraqa göndərir. Ölkə tamamilə zəbt olunur. Səddam Hüseyn həbs edilir və 2005-ci il dekabrın 30-da edam edilir. Ölkədə rəsmi Vaşinqtonun nəzarəti altında parlament və prezident seçkiləri keçirilsə də sülh və əminamanlıq bərpa olunmayıb. Artıq bir neçə ildir ki, İraqda vətəndaş müharibəsi səngimir. Xalq və dünya ictimaiyyəti xarici qoşunların ölkədən çıxarılmasını tələb edir.
Mənbə
- Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship. Authors: Marion Farouk-Sluglett, Peter Sluglett. First published in 1987 by KPI Ltd. Revised, third edition. London: I. B. Tauris, 2001, 390 pages.
- The Ottoman Administration of Iraq, 1890–1908. Firts edition. Series: Routledge Studies on the Middle East. Author: Gokhan Cetinsaya. New York: Routledge, 2006, 256 pages.
- A History of Iraq. Author: Charles Tripp. First published in 2000. Third edition. Cambridge: Cambridge University Press, 2007, 386 pages.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Iraq tarixi Muasir Iraqin erazisi dunyanin en qedim medeniyyet merkezlerinden biridir Iraqin Kurdustan dagliq rayonunda qedim Das dovrunde yasamis insan meskenlerinin izleri Sonidar magarasi Mesopotamiyada ise eramizdan evvel besinci minilliye aid olan mis aletler qab qacaq askar edilmisdir Iraqin dagliq erazilerinde meskunlasan tayfalarin heyvandarliq Mesopotamiyada yasayanlarin ise ekincilikle qedim zamanlardan mesgul olmalari melumdur Qedim Iraq medeniyyetinin ilk yaradicilari burada yasayan sumer tayfalari olmusdur Sonradan bu yerlerde akkad babil assur ve sasanilerin hokmranligi quvvetlenir Orta esrlerVII yuzilliyin 30 cu illerinde ise Iraqda ereblesme prosesi genis vuset alir Islam dini hakim dine cevrilir 633 642 ci iller arasinda Ereb xilafeti torpaqlarina daxil edildi Bolge Emeviler ve Abbasiler xilafeti dovrlerinde en parlaq dovresini yasamisdir O zamanlar Bagdad dunyanin en ehemiyyetli medeniyyet ve ticaret merkezi idi Iraq 637 ci ilde muselmanlar terefinden feth edilmesinden sonra Xelife Eli dovrunde Islamin merkezi halina getirilmis ve xilafetin paytaxti Kufeye kocurulmusdur Eli ile Emeviler arasindaki de Iraq serhedleri daxilinde bas vermisdir Bu doyusun ardinda bolge gunumuze qeder suren ferqli teriqet ve etnik qruplarin mubarizelerine sehne olmusdur Emeviler dovrunden sonra Abbasiler bolgeye hakim olmus daha sonra 1055 ci ilden etibaren bolge Selcuqlular in hakimiyyetine girmisdir Iraq erazisi1258 ci ilden etibaren ise na ugramis ve iki esr monqol idaresinde qalmisdir Tarixi qaynaqlar Decle cayinin gunlerle murekkeb renginde axdigi ve minlerle derilik kitabi Iran korfezine dasidigini yazirlar Daha sonra bolge Agqoyunlularin 1444 1467 1499 1508 ci iller arasinda ise Sefevilerin hakimiyyetine girmisdir Indiki Iraq erazisi 1534 cu ilden 1917 ci ile qeder qisa muddetlik istilalar xaric olmaqla Osmanli imperiyasinin terkibinde qalmisdir XX esrXIX esrin axirlari XX esrin evvellerinde Mosul rayonunda neft yataqlarinin askar edilmesi ve Bagdad demir yolunun cekilisi ile elaqedar Iraq Qerb dovletlerinin Almaniya Boyuk Britaniya reqabet obyektine 1920 ci ilde ise resmi sekilde Boyuk Britaniyanin mandatli erazisine cevrilir Birinci dunya muharibesi zamani Osmanli imperiyasinin Yaxin Serqden cekilmesine sebeb olan bezi yerli usyanlar olmusdur Bu usyanlarda ingilislerin tesviqi ile Mekke emiri Serif Huseyinden de istifade edilmisdir ve ogullarina Osmanlinin yixilmasindan sonra qurulacaq olan Boyuk Ereb Dovletinin kralligi ved edilmisdi lakin bunun evezinde 1916 ci ilde Boyuk Britaniya ve Fransa arasinda elde edilen ne esasen bolge hegemon Avropa dovletleri terefinden zebt edildi Bu razilasmaga gore yeni suni dovletler quruldu Sayks Pikot xetti deyilen bu serhedler o dovrun sertlerinde dunyanin iki boyuk imperialist gucu olan Boyuk Britaniya ve Fransanin Yaxin Serqe baxislarini eks etdirir Fransiz ve ingilis zabitler bolgenin etnik ve dini seraitini nezere almadan yalniz oz menafeleri istiqametinde tekce xerite uzerinde movcud olan yeni olkeler meydana getirmekle bezi etnik qruplari da parcaladilar Bu razilasma neticesinde qurulan dovletlerden Iraq Iordaniya veFelestin Boyuk Britaniya bolgesini Suriya ve Livan ise Fransa bolgesini teskil etmisdir Yekun olaraq Iraq sahib oldugu cografi xususiyyetleri etibarile mudaxileye aciq olmasi sebebile muxtelif guclerin hakimiyyetine girmis zebtlere ugramisdir 1918 ci ilde Iraq Osmanli dovletinden tamamile ayrilmis ve 1920 ci ilde teskil edilen ile Ingilis mandatina verilmisdir Ingilis isgali dovruIngilisler evveller olkeni birbasa idare etmek fikrinde olsalar da xalqin sert muxalifetile qarsi qarsiya qalmislar Ortaya cixan usyanlarda xususile Sie ehali esas rol almisdir Sielerin ekseriyyetde oldugu Necef bu dovrde usyanin merkezine cevrilmisdir Neticede ingilisler terefinden Mehemmed Peygemberin neslinden olan Iraqin basina kecirilmisdir Bu usulla ingilisler hem Iraqa tamamile hakim olmaq hem de Osmanlinin ardindan ortaya cixan xelife boslugunu bu sekilde dolduraraq diger Islam olkelerine de tesir etmeyi planlasdirmisdir Kral Feysel basa kecmesiyle birlikde yasanan en ehemiyyetli inkisaf Ereb xalqciliginin teorisyeni Iraqa getirilmesidir Onun qurdugu Ereb birliyine istiqametli tehsil sistemi xususile Sie qruplarin reaksiyasini yigmisdir Kral Feysel guclu ve musteqil bir Iraq qura bilmenin yolunun guclu bir ordudan kecdiyini bilirdi Bu sebeble bu tip bir ordunun meydana gelmesi ucun butun gucu ile calissa da Iraqli Kurdler ve Sielerin menfi reftariyla qarsilasmis ve esgere goturmelerde daim problemler yaranmisdir Her iki birlik de Sunni Ereblere esger olaraq xidmet etmeyi redd etmisler Sonraki illerde Sunnilerle Sieler arasindaki inteqrasiya muddeti yasanmis qarsiliqli evlilikler ve ticaret elaqeleri olmusdur 1928 gelindiyinde 88 neferlik Iraq parlamentinde 26 Sie uzv vardi ilde Iraq hokumeti musteqil bir dovlet olma yolunda Ingiltere ile 25 illik bir razilasma imzaladi ve Iraq ilde ne musteqil bir dovlet olaraq qatildi 1933 Kral Farukun olumunun ardindan olkede dini ve etnik qarsidurmalar artdi 1935da Italyanlarin Hebesistan i isgal etmesi Orta Serq olkeleri arasinda xususile tehlukesizlik narahatliginin meydana gelmesine sebeb olmusdur Italyanlar Simali Afrikada qurduqlari bu hakimiyyeti Orta Serqe de yaymaq istedi Neticede Yemen le bagladigi muqavile ile Qirmizi deniz e nezareti ele kecirdi Bu sebeble Orta Serq olkeleri arasinda Sedabad muqavilesi imzalandi Ikinci dunya muharibesi illerinde hakim gucler arasinda yasanan mubarize Iraq uzerinde de olmusdur Almanlar etdikleri inqilab ile ozlerine yaxin bir hokumeti basa getirseler de edilen eks inqilab ile Ingilisler tekrar hakimiyyeti qurmuslar Ikinci dunya muharibesi illerinde Turkiye serhedlerine qeder gelen Almanlarin meqsedlerinden biri de Turkiyeni kecerek Iraqdaki yandaslarina yardim edib buradaki Ingilis hakimiyyetini qirmaq idi lakin daha sonra Alman ordularinin Rusiyaya qayitmasi Turkiyenin isgali ve Iraqa catma planlarindan imtina etmesine sebeb oldu Ingilisler Iraqi da Almaniyaya qarsi doyuse girmeye tesviq etse de Iraq rehberliyi Turkiyeni numune goturerek eyni siyasetleri izlemis ve doyuse girmemisdir ilde Kurd menseli bir Polkovnik olan liderliyinde bir inqilab reallasdi 1941 ci ilde ise May herekati olaraq bilinen ikinci bir zerbe oldu 1945 ci ilde Ereb olkeleri bir araya gelerek bir Ereb Birliyi teskilati qurdular Ereb Birliyi herekati Ereb olkeleri arasinda milliyyetcilik duygularinin da artmasina sebeb oldu Bunun neticesi olaraq da Iraq Suriya Iordaniya ve Livan bir tek olke olaraq birlesme dusuncesi ortaya atildi Ereblerin birlesme dusuncesini xususile Ingiltere destekleyirdi Bu birlesme ile Ingilisler Suriya ve Livandaki Fransiz hakimiyyetini qaldiraraq bu bolgeleri de oz hakimiyyeti altina almagi meqsed qoyurdular Diger guclu bir Ereb olkesi olan Misirde bu birlesmeye qarsi cixirdi Onun narahatligi ise Ereb dunyasinin en boyuk olkesi olma xususiyyetini itirecek olmasi idi Orta serqde Ingilislerin tesirinin zeiflemesi Israil dovletinin qurulmasi Misirin muxalifeti kimi sebeblerle bu birlik fikri heyata kecirile bilmedi 1960 ci illerde Misir ve Suriyanin birlesmeleri xaricinde Ereb olkeleri arasinda her hansi bir birlesme olmadi Israilin qurulmasi ile Ereb Turkiye elaqeleri yeni bir dovre girdi tesiri ile Turkiyenin Israil dovletini tanimasi Ereb olkelerinde reaksiya ile qarsilandi Turkiye bu reaksiyalari azaltmaq ve yeni muttefiqler tapa bilmek ucun Iraqla yaxinlasmaga calisdi ve ABS ve Ingilterenin aktiv istiraklariyla imzalandi Ikinci Dunya doyusu sonrasi Dunya uzerindeki guc tarazliqlarinda boyuk deyismeler yasandi Ingiltere hakimiyyetini itirerken ortaya cixan boslugu ABS ve Sovetler doldurmaga basladi Iraq ise bu dovrde Sovetler Birliyi yaninda istirak etdi MusteqillikGenis xalq kutlelerinin inadkar mubarizesi neticesinde 1958 ci il iyulun 14 de olkede monarxiya rejimi devrilir ve Iraq respublika elan olunur 1959 cu ilde o Bagdad paktindan cixir erazisindeki herbi bazalari legv edir ve iqtisadiyyatin muxtelif sahelerinde demokratik deyisiklikler heyata kecirmeye baslayir lakin 1960 ci ilden dovlet rehberliyinde diktatura rejimi meyli quvvetlendiyinden demokratik teskilatlarin fealiyyeti mehdudlasdirilir ve 1961 ci ilin sentyabrinda kurdlere qarsi muharibe baslanir 1968 ci ilin 17 iyulunda o vaxtdan hemin gun Milli bayram Inqilab gunu qeyd olunur hakimiyyete gelen Ereb Sosialist Dircelis partiyasinin rehberliyi olkede mutereqqi sosial iqtisadi deyisiklikler heyata kecirmeye baslayir 1970 ci il martin 11 de Iraq hokumeti kurd probleminin dinc yolla nizama salinmasi berede beyanat verir ve kurdlere qarsi 10 ilden artiq davam eden muharibeye son qoyulur 1974 cu ilde ise kurdlere milli muxtariyyet verilmesi barede Qanun qebul edilir 1980 ci ilin sentyabrinda Iraq Iran munasibetleri olduqca keskinleserek uzun suren dagidici muharibeye cevrilen herbi toqqusmaya sebeb oldu Koku cox uzaq tarixi kecmise geden Iraq Iran munaqisesinin esasini dini siyasi ve erazi xarakterli ixilaflar teskil edirdi Bu muharibe bir terefden ABS ye Yaxin Serqdeki itirilmis movqeyini mohkemletmeye imkan verdi Diger terefden ise siyasi baximdan barit celleyine benzeyen Yaxin Serqdeki veziyyeti lap gerginlesdirdi Dunya metbuatinda Iraq Iran muharibesi muxtelif cur tanker muharibesi qeyri adi muharibe iqtisadiyyati elden salmaq muharibesi ve s adlandirilib Iran korfezinde 7 il 6 aydan artiq davam eden bu muharibe XX esrde Asiyada en uzun ve dagidici muharibe olmusdur Bu muharibenin vurdugu ziyani deqiq hesablamaq olduqca cetindir Muharibe neticesinde her iki olke ozlerinin inkisaf seviyyesini en azi 15 20 il geri atiblar 1988 ci ilin 20 avqustunda Iraq Iran cebhesinde barisiq barede razilasma elde olunur Bu hadiseden 5 gun evvel ise Iraq prezidenti Seddam Huseyn Iran prezidenti Hasimi Refsancaniye 1975 ci il Elcezair muqavilesi esasinda sulh baglamaq muracietini edir Hemin muqavileye esasen olkeler arasinda mubahiseli serhed xetti Sett ul Ereb cayinin talveqinden ortasindan kecirdi Bagdadin muracieti Tehran terefinden qebul olunur ve avqustun 17 22 si arasinda Iran oz qosunlarini Iraq serhedinden uzaqlasdirir 1990 ci ilin oktyabrinda ise her iki olke diplomatik munasibetlerini berpa edirler Korfez ve Iraq muharibeleriIranla muharibeden sonra iqtisadi cehetden zeiflemesine baxmayaraq Iraq 1990 ci ilin 2 avqustunda qonsu Kuveyte qarsi herbi tecavuze baslayir Kuveyt Iraq ile birlikde onun Besre vilayeti kimi uzun muddet Osmanli Imperiyasinin terkibinde olmusdur 1899 cu ilde Kuveytin emiri Ingiltere ile Dostluq haqqinda muqavile baglamis ve bununla da faktiki olaraq resmi suretde 1914 cu ilden onun protektoratligina cevrilmisdir Butun bunlari Iraq hokumeti irad tutaraq subut etmeye calismisdir ki Osmanli imperiyasi dovrunde Kuveyt Besre vilayetinin bir hissesi kimi Iraqin terkibinde olmus sonralar ise zorla ingilis mustemlekecileri terefinden Besre vilayetinden qoparilmisdir Muharibe baslayandan sonra BMT nin Tehlukesizlik Surasi Iraq tecavu zunu pisleyen bir nece qetname qebul edir Hemin qetnamelerde Kuveytin qanuni hokumetini berpa etmek ve Iraqa qarsi beynelxalq sanksiyalari qebul etmek meslehet bilinir Qetnamelerde hemcinin mudaxilenin huquqi cehetden qeyri qanuniliyinden de behs edilir BMT nin Tehlukesizlik Surasi Iraqa zebt etdiyi eraziden oz qosunlarini geri cekmek ucun 1997 ci ilin 15 yanvarina qeder vaxt vermisdir Bir gun sonra daha dogrusu yanvarin 16 dan 17 ne kecen gece terkibi esasen ABS Boyuk Britaniya Fransa ve bezi ereb olkelerinin qosunlarindan ibaret coxmilletli herbi qosun kontingenti Kuveytin erazisine daxil olub Iraqla muharibeye baslayir ve qisa muddet erzinde Kuveyt erazisi Iraq qosunlarindan temizlenir 1994 cu ilin 19 noyabrinda Iraq Kuveytin suverenliyini erazi butovluyunu serhedlerinin beynelxalq statusunu tanidigini resmi sekilde elan edir Bununla ureyi soyumayan BMT nin Tehlukesizlik Surasi Iraqa qarsi daha sert tedbirlere el atir ve muxtelif sanksiyalar tetbiq etmeye baslayir Basqa sozle desek Iraqdan her cur xammal ve hazir mehsulun cixarilmasina ilk novbede neftin ve tebii qazin ixracina elece de erzaq ve derman memulatlari istisna olmaqla Iraqa xammalin hazir mehsullarin xususile herb senayesine komek edecek memulatlarin idxalina qadaga qoyulur 1998 ci ilin dekabrinda ABS ve Boyuk Britaniya herbi hava ve herbi deniz quvvelleri Iraqi ilk novbede Bagdadi raket atesine tutur Bu zorakiliq dunya ictimaiyyeti terefinden birmenali qarsilanmir Sonraki iller Iraq ucun daha facieli olmusdur Olkede atom silahinin olmasini ve hokumetin resmi dairelerinin beynelxalq terrorizme destek vermesini behane ederek eslinde meqsed Iraq neftine sahib olmaq ve resmi Vasinqtonun isteklerine mehel qoymayan Seddam Huseyn hokumetini devirmek idi ABS ve onun terefdarlari oz herbi hava quvvellerini Iraqa gonderir Olke tamamile zebt olunur Seddam Huseyn hebs edilir ve 2005 ci il dekabrin 30 da edam edilir Olkede resmi Vasinqtonun nezareti altinda parlament ve prezident seckileri kecirilse de sulh ve eminamanliq berpa olunmayib Artiq bir nece ildir ki Iraqda vetendas muharibesi sengimir Xalq ve dunya ictimaiyyeti xarici qosunlarin olkeden cixarilmasini teleb edir MenbeIraq Since 1958 From Revolution to Dictatorship Authors Marion Farouk Sluglett Peter Sluglett First published in 1987 by KPI Ltd Revised third edition London I B Tauris 2001 390 pages ISBN 9781860646225 The Ottoman Administration of Iraq 1890 1908 Firts edition Series Routledge Studies on the Middle East Author Gokhan Cetinsaya New York Routledge 2006 256 pages ISBN 9780203481325 A History of Iraq Author Charles Tripp First published in 2000 Third edition Cambridge Cambridge University Press 2007 386 pages ISBN 9780521702478Istinadlar