Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şuşa qalası — Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzini əhatə edən qala divarları. Yeni salınmış qala-şəhər onun banisi olan Pənahəli xanın şərəfinə Pənahabad qalası adlandırılmışdır. Sonrakı dövrdə şəhər sadəcə Qala adlandırılmışdır. Bir müddət sonra xalq qalanı Şuşa qalası, sonrakı dövrdə isə sadəcə Şuşa adlandırmışdır. Şuşa adı ehtimal ki, qalanın salındığı yer yaxınlığındakı Şuşakəndin adından götürülmüşdür.
| Şuşa qalası | |
|---|---|
 Şuşa qalası 2024-cü ildə | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər |  Şuşa |
| Yerləşir | Şuşa Dövlət Tarix-Memarlıq Qoruğu |
| Aidiyyatı | Qarabağ xanlığı |
| Sifarişçi | Pənahəli xan |
| Əsas tarixlər | Əsası qoyulub: 1751-ci il İlk xatırlanma: XVIII əsr |
| Tikilmə tarixi | 1752 |
| Material | çay daşı, yumurta sarısı, əhəng məhlulu |
UNESCO Ehtiyat Siyahısı | |
| Tipi | Mədəni |
| Kriteriya | i,iv,v,vi |
| Təyin edilib | 2001 |
| İstinad nöm. | 1574 |
| Dövlət | Azərbaycan |
| Region | Avropa |
| İstinad nöm. | 337 |
| Kateqoriya | Qala |
| Əhəmiyyəti | Ölkə əhəmiyyətli |
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Şair və Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah Vaqif şəxsən Şuşa qalasının inşası işlərinə rəhbərlik və nəzarət etmişdir. Qarabağ tarixçisi Həsənəli xan Qaradaği qeyd edir: "Molla Pənah Vaqifin birbaşa nəzarəti altında Şuşada bir sıra tikililər, o cümlədən Şuşa qalası inşa edilmişdi".
Şuşa qalasının inşa edildiyi sahə, çoxsaylı təpə və yarğanlara malik, qərbdən amfiteatr formasına malik dağ yaylasıdır. Yaylanın ən hündür sahəsi dəniz səviyyəsindən 1600 m, ən aşağı sahəsi isə 1300 m hündürlüyə malikdir. Hazırda Şuşa şəhərinin ərazisi mərkəzində uzununa təpə yerləşən yayladan ibarətdir. Şuşa qalasının memarlığında feodal dövrü memarlığının əsas şəhərsalma prinsipləri, həm şəhər yerinin seçilməsi, həm struktur planlaşdırması, həm də qalanın xarici bədii siması baxımından özünü büruzə verir.
Şuşa qalası üç əsas qapıya malik olmuşdur: Gəncə, İrəvan və Ağoğlan qapıları. Hər üç qapının adı tarixi mənbələrdə tez-tez xatırlanır, həmçinin onlar Şuşanın XIX əsrdə çəkilmiş bütün baş planlarında qeyd edilir.
Tarixi
Tarixi-siyasi mühit
XVIII əsrin ortalarında İranda və Azərbaycanda mərkəzləşdirilmiş dövlətin süqutundan sonra, Azərbaycan ərazisində bir-birinin ardınca müstəqil xanlıqlar yaranmağa başlayır ki, onlardan da biri Qarabağ xanlığıdır. Öz siyasətini yürüdən və iqtisadiyyatını inkişaf etdirən bu xanlıqların hər biri hakimiyyəti altında olan əraziləri idarə etdiyi mərkəzə malik idi. Bu dövr Cənubi Qafqazın hərbi-siyasi tarixində mürəkkəb hadisələrlə əlaqəlidir: Qırx illik müharibə (1709–1749) hələ başa çatmamışdı, tez-tez feodallar arası müharibələr, kəndli üsyanları baş verirdi, türklər və iranlıların hücumları davam edirdi. Belə bir şəraitdə xanlıqların ərazi bütövlüyü və siyasi müstəqilliyini qorumaq üçün əsas ehtiyacı olan yaxşı möhkəmləndirilmiş paytaxt şəhərin olması idi. Buna görə də möhkəmləndirilmiş şəhərlərin inşa edilməsi ilk növbədə hərbi-siyasi vəziyyətin tələbindən irəli gəlirdi.
Möhkəmləndirilmiş şəhərlərin inşa edilməsi tələbi XVIII əsrin II yarısında Azərbaycan memarlığının inkişafına xüsusi təsir edərək, yerli hakim və onun ailəsinin yaşadığı mülklərin qorunmasını əsas alan xüsusi şəhər tipinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Şuşa da şəhərsalma xüsusiyyətinə görə məhz belə şəhərlərdən biridir.E. Avalov həmin dövrdə xanlıqların paytaxtı seçilmiş şəhərləri iki qrupa ayırır. Birinci qrupa qədim dövrlərdə və ya erkən orta əsrlərdə formalaşmış Şamaxı, Bakı, Təbriz, Naxçıvan, Gəncə kimi şəhərlər daxildir. Xanlıqların paytaxtı seçilərkən həmin şəhərlər əsaslı yeidənqurma və inşaat işlərinə məruz qalmamış və tarixi-memarlıq simasını saxlamışdır. Az əhəmiyyətli yaşayış məntəqələri paytaxt seçildikdə isə əsaslı yenidənqurma, genişləndirmə və möhkəmləndirilmə işləri aparılırdı. Qısa müddətdə inşa edilmi bu cür şəhərlər ətraf ərazilərdən sənətkarlar, ruhanilər, xan əyanları, tacirləri cəlb edirdi. KöçəriCavanşirlər sülaləsindən olan Pənahəli xanın saldırdığı Şuşa şəhəri də belə şəhər idi.
1747-ci ildə Cavanşirlər və Otuzikilər sülalələrinin dəstəyi ilə Qarabağ xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xan, Araz çayından Göyçə gölünə, Tərtər çayından Mehri, Tatev və Sisiana kimi uzanaraq Qarabağ, Zəngəzur və Bərgüşad ərazilərini əhatə edən geniş ölkəsini idarə edə biləcəyi möhkəm qala inşa etməyə qərar verir. 1748-ci ildə onun sifarişi ilə Bərdə yaxınlığında Bayat qalasının inşasına başlanılır. Pənahəli xan "ailəsinin yaşaya biləcəyi və yadellilərin hücumu zamanı xalqı qoruyacaq bir qala" istəyirdi. Buna görə də Bayat qalası dərin xəndəklər və qalın xarici divarlarla əhatə edilir. Bişmiş kərpicdən inşa edilmiş Bayat qalasında Xan sarayı, məscid, bazar, hamam və evlər yerləşir. Xan ailəsinin Bayatda məskunlaşmasından sonra ətraf kəndlərin sənətkarları, o cümlədən Ərdəbil və Təbrizdən də bir qədər əhali buraya köçür. Lakin, Bayat uzun müddət xanın iqamətgahı olmur. Həyata keçirilmiş çoxsaylı möhkəmləndirmə işlərinə baxmayaraq, qala xarici hücumçulara qarşı zəiflik nümayiş etdirir. Buna görə də, Pənahəli xan yeni qala inşa etdirmək üçün strateji baxımdan daha əlverişli yer axtarır. Nəticədə sonradan Şahbulaq adlandırılan Tərnəküt adlı yerdə, Şah bulağı adlı bulağın yaxınlığında Ağdamdan 10 km aralıda yerləşən dağətəyi məkan seçilir. XIX əsr Qarabağ tarixçilərinin məlumatına görə, Pənahəli xanın göstərişi ilə burada qala, daş evlər, məscid, hamam və bazar inşa edilir. Şahbulağında mülki və dini binaların inşa edilməsi haqqında məlumatlara Mirzə Yusif Qarabaği və Mirzə Camal Cavanşirin əsərlərində rast gəlmək mümkündür. M.C.Cavanşir "Qarabağ tarixi" adlı əsərindəki "Rəhmətlik Pənah xan tərəfindən Qarabağda inşa edilmiş abidələr və binalar haqqında" adlı bölmədə qeyd edir: "Pənah xanın göstərişi ilə daşdan Şahbulaq qalası, bulaq yanında məscid, hamam, şəhər binaları və bazar inşa edilmişdir". İnşaat işləri 1165-ci ildə (1751–1752) tamamlanmışdır. Yeni qalaya köçən və mövqelərini möhkəmləndirən xan, əvvəlki qərargahını dağıtmağa göstəriş verir.
Şahbulaq ərazisindəki inşaat işləri, xüsusilə qala və məscidin memarlığı sonradan Şuşada aparılan inşaat işlərinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Demək olar ki, Şuşanın bütün qaladaxili qəsrləri memarlıq-planlaşdırma və həcm-fəza strukturu baxımından Şahbulaq qəsrinin xüsusiyyətlərini təkrarlayır. Lakin, bir müddət sonra yaxınları Pənahəli xana yeni qalanın inşası üçün daha təhlükəsiz yer seçməyi məsləhət görürlər və beləliklə Şuşa qalasının inşasına qərar verilir.
İnşası
Əhməd bəy Cavanşir qeyd edir ki, qalanın inası üçün seçilən "Əbədi keçilməz, əlçatmaz yer hətta ən güclü düşmənin belə onu mühasirəyə almasına imkan vermirdi". Yeni qalanın inşası üçün elə yer tələb olunurdu ki, dağlara çıxan elatlarla əlaqə üçün bir tərəfdən açıq olsun, həm də Pənahəli xanın hakimiyyətinə tabe olan mahallarla əlaqəyə imkan yaransın.
"Bütün Qarabağda yeganə belə yer, sərt, demək olar ki, əlçatmaz qayalarla əhatə olunmuş və təbii qala olan Şuşa ovalığıdır". Qarabağ tarixçisi Baharlının məlumatına görə, yeni qalanın inşası üçün inşa edilmiş məkan şərq tərəfi istisna olmaqla hər tərəfdən sıx meşələrlə əhatə edilmişdi. Qala ərazisi bir çox yerlərdə dərələrlə tamamlanan yarqanlarla parçalanmışdır. Yarğanların olması təbii suların qala ərazindən axıdılmasına imkan vermişdir ki, bu da tez-tez yağışlı və dumanlı havanın xarakterik olduğu Şuşada subasmanın olması imkanını sıfıra endirir.
Bir neçə bulaq istisna olmaqla Şuşa yaylasında axar su mənbələrinin olmamasına görə, qala əhalisinin suya olan tələbatının ödənilməsi üçün çoxsaylı su quyuları qazılmışdı. Şuşa yaylasının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də yaxşı yonulan inşaat daşları və meşələrlə zəngin olması idi. Bunlar qalanın inşası üçün yerli xammal rolu oynamaqla böyük dəyər kəsb edirdi.
Fasiləsiz feodal müharibələri zamanı qala divarları şəhər üçün həyati əhəmiyyət daşısa da, onların inşası şəhər büdcəsinin böyük hissəsinin xərclənməsini tələb edirdi. Şuşa şəhərinin inşası zamanı dağlıq ərazinin seçilməsi həm də qala divarlarının inşasında qənaətə imkan vermişdir. Sərt qayalıqlar müdafiə sisteminin demək olar ki, 2/3 hissəsində əlçatmaz mühit yaratmışdır. Buna görə də, Şuşa şəhəri ərazi seçiminə strateji faktorun necə təsir etməsinin ən yaxşı nümunələrindən biridir.
Qalanın inşası üçün seçilmiş yerin uğurlu olmasını bir çox şahidərin ifadələri də isbat edir. XIX əsrin əvvəllərində Qarabağa səfər etmiş məşhur ingilis səyyahı Q. Keppel Şuşa yaylasının uğurlu strateji yerləşməsini qeyd edir. O, yazır: "təbii üstün mövqe – yüksək təpənin demək olmar ki, əlaçatmaz zirvəsində yerləşmə süni müdafiəyə az ehtiyac yaradırdı."Qafqaz dağlarının yüksək zirvəzində inşa edilmiş Şuşa qalasını təsvir edən qraf Platon Zubov da onun təbii strateji üstünlüyünü qeyd edir. Üç tərəfdən – cənub, qərb və şərqdən – Şuşa yaylasını əhatə edən yüksək qayalıqlar müxtəlif istiqamətlərdə bir-birinin üstündə ucalaraq, şimal istiqamət istisna olmaqla, bütün tərəflərdən "tamamilə əlçatmazdır". Şuşa yaylasını əhatə edən qayaların hündürlüyü bəzi yerlərdə 400 metrə kimi çatır.
Rusiya hərbi tarixçisi Vasili Potto Şuşanın Qacar şahzadəsi Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi ordudan 48 günlük müdafiəsini təsvir edərkən, həm də Şuşa ərazisinin topoqrafik baxımdan əlverişçi şəraitini qeyd edir: "yarımdağılmış vəziyyətə düşmüş, lakin mövqeyinə görə alınmaz olan qalanın mürəkkəb müdafiə planına ehtiyacı yox idi". Qalanın inşası üçün seçilmiş yerin üstünlüklərindən biri də, buradan bütün ətraf ərazlərin yaxşı müşahidə olunması və nəzarət edilməsi idi ki, bu da düşmənin qəfil hücumunun qarşısını alırdı. P. Zubov yazır ki, "Şuşa yaylası tərəfdən ən uzaq prespektivdə yerləşən və vadi boyunca səpələnmiş kəndləri, gözəl üzüm bağlarını və meşələrlə örtülmüş dağları müşahidə etmək mümkündür."
Şuşa qalasının təbiət tərəfindən yaradılmış alınmazlığından bəhs edərkən V. Potto və A. A. Kaspari şəhərin şimal şərq hissəsində xüsusilə zirvəyə ucalan, "qədim Fermopildəki kimi böyük bir ordunun qarşısının alınması üçün bir neçə nəfərin kifayət edəcəyi" qayalıqları qeyd edirlər. Şuşa qalasından Gəncə qalasına aparan yol dağın yamacında yerləşirdi. XIX əsrin 70-ci illərində şəhərin iqtisadiyyatının inkişafına mane olan sərt enişli yolu bir qədər düzləşdirmək üçün addımlar atılmışdır. Bu məqsədlə çətin keçilən qayalıqların bəziləri partladılaraq dağıdılmışdır. 1864–1865-ci illərdə Şuşada olmuş V. V. Vereşagin çətin keçilən, beş atın arabanı güclə dartdığı sərt maili yoldan bəhs etmişdir.
Yeni salınmış qala-şəhər onun banisi olan Pənahəli xanın şərəfinə Pənahabad qalası adlandırılmışdır. Sonrakı dövrdə şəhər sadəcə Qala adlandırılmışdır. Bir müddət sonra xalq qalanı Şuşa qalası, sonrakı dövrdə isə sadəcə Şuşa adlandırmışdır. Şuşa adı ehtimal ki, qalanın salındığı yer yaxınlığındakı Şuşakəndin adından götürülmüşdür.
Qalanın dəqiq inşa tarixi haqqında da dəqiq məlumat yoxdur. Qarabağnamələri readktə və nəşr etdirən A. Ələskərzadə və E. Şükürzadə qeyd edir ki, Şuşa qalasının təməlqoyma tarixinin hicri 1170-ci il kimi göstərilməsi şübhəlidir. Onların fikrincə Mirzə Camal Cavanşir qalanın təməlqoyma tarixini düz göstərməmiş, onun səhvini isə əsərlərində Əhməd bəy Cavanşir və Mirzə Adıgözəl bəy təkrarlamışlar. Onlar Şuşanın inşasının başlanma tarixini 1751-ci il və ya 1770-ci ilin ikinci yarısı kimi qeyd edirlər.
E. Avalov qeyd edir ki, şair və Qarabağ xanının vəziri Molla Pənah Vaqif şəxsən Şuşa qalasının inşası işlərinə rəhbərlik və nəzarət etmişdir. Qarabağ tarixçisi Həsənəli xan Qaradaği qeyd edir ki, "Molla Pənah Vaqifin birbaşa nəzarəti altında Şuşada bir sıra tikililər, o cümlədən Şuşa qalası inşa edilmişdi."
Memarlıq xüsusiyyətləri
Şuşa qalasının inşa edildiyi sahə, çoxsaylı təpə və yarğanlara malik, qərbdən amfiteatr formasına malik dağ yaylasıdır. Yaylanın ən hündür sahəsi dəniz səviyyəsindən 1600 m, ən aşağı sahəsi isə 1300 m hündürlüyə malikdir. Hazırda Şuşa şəhərinin ərazisi mərkəzində uzununa təpə yerləşən yayladan ibarətdir. Sərt şəkildə şərqə dönən yayla, qərbdə bütün ərazinin dominantı olan yüksəkliyə dirənir. Qırılma ilə tamamlanan bu təpə eyni zamanda böyük amfiteatrın mərkəzi olmaqla bir qanadı cənuba çataraq Cıdır düzünə keçir, buradan cənubda yuvarlaqlaşaraq şimala uzanır və yarğanla tamamlanır.
Şuşa yaylasının bütün xarici kənarları iti şəkildə Daşaltıçay və Xəlfəliçaya enən sərt qayalıqlarla əhatələnmişdir. Bu qədər özünəməxsus yerin seçilməsinin əsas səbəbi kimi 1857-ci ilin "Qafqaz" qəzetində mürəkkəb dağlıq məkanın strateji əhəmiyyəti ilə izah edir.
XVIII əsrin əvvəllərində Azərbaycan xanlıqlarının formalaşması ərəfəsində Naxçıvan, Gəncə, Şamaxı kimi böyük ənənəvi memarlıq məktəbi mərkəzləri tənəzzül dövrünü yaşayırdılar. Azərbaycanın kiçik ərazilərə parçalandığı həmin dövrdə bu memarlıq mərkəzləri öz təsir gücünü itirmişdi. Yeni paytaxt şəhərlərdə isə saraylar, qəsrlər və müdafiə qalalarının inşasına ehtiyac var idi. Buna görə də feodal hakimlər yerli kənd memarlarını şəhər inşaatına cəlb etməyə məcbur olurlar. Buna görə də, həmin memarların dəsti-xətti Azərbaycanda XVIII əsrin ortalarında inşa edilən yeni şəhərlərin memarlığına əhəmiyyətli təsir edir. Həmin şəhərlərin əsas tikililəri üçün orta əsrlərdə inşa edilmiş binalarda müşahidə edilən monumentallığın olmaması, inşaat materiallarının yaxşı yonulmamış daşlar olması xarakterikdir.
Bununla yanaşı az məşhur olan memarların şəhər inşaatına cəlb edilməsinin böyük bir müsbət cəhəti var idi: onlar yeli inşaat materiallarına yaxşı bələd idilər və onları necə tikintidə tətbiq etməyi yaxşı bilirdilər. Yeni şəhərlərin memarlığında keçmiş memarlıq məktəblərinin ənənələrini xalq memarlarının yaradıcılığı ilə birləşdirirdi. Bu dövrün ən maraqlı sintezləri Şəki və Qarabağ xanlıqlarının memarlıqlarında müşahidə olunur.
Şuşa qalasının memarlığında feodal dövrü memarlığının əsas şəhərsalma prinsipləri, həm şəhər yerinin seçilməsi, həm struktur planlaşdırması, həm dəq alanın xarici bədii siması baxımından özünü büruzə verir.Əhməd bəy Cavanşir deyir:
 | Şimal-şərq tərəfdən Şuşaya çatmağa 3 verst qalmış başını qaldırıb baxdıqda üzərində möhtəşəm qala divarları və qüllələr ucalan sıldırım qayalar taclı başını şıx tutmuş əfsanəvi nəhəngləri xatırladır. |  |
Şuşa qalasının inşası zamanı memar yerli relyefi əsas götürmüşdür və bu, şəhərin XIX əsrdə çəkilmiş planlarında da aydın görünür. Buna görə də Şuşanın ladşaftı qala divarlarının xəttini diktə etmiş və bütün qala divarlarının sərhədlərini müəyyənləşdirmişdir. Şuşa qalasının döyüş qüllələri divarların səthindən xeyli qabağa çıxır, bəzi halda isə demək olar ki onlardan kənarda inşa edilib ki, bu da divarların yaxşı müdafiə olunmasını təmin edir. Məhdudlaşdırıcı atəşin açılması üçün Bakı, Çıraqqala və Buğurt qalalarında olduğu kimi, Şuşa qalasında da qüllələr arasında düz divarlar ucaldılmışdır.
Şuşanın müdafiə divarları daş və əhəng məhlulundan inşa edilməklə 2.5 km uzunluğa malikdir.Mirzə Yusif Nersesov və Platon Zubov Şuşa qalasının xüsusi sərt görünüşlü mazğallarının olmasını qeyd edirlər. Şuşa qalasının memarlıq-konstruksiya həlli zamanı artilleriyadan istifadə də nəzərə alınmışdı ki, bu da böyük strateji üstünlük verirdi. Bu məlumat XVIII əsrin sonlarında Şuşa qalasının müdafiəsində iştirak etmiş tarixçi Yakov Zaxaryantsın sözləri ilə də təsdiqlənir: "Saat altıda, döyüşçülər Dövtələbdə toplaşdıqdan sonra isə bütün tərəflərdə yerləşdirilmiş 30 topdan atəş açılmağa başlandı."
Təməlqoyma dövründə XIX əsrin ortalarına kimi Şuşa qalasında fasiləsiz yenidənqurma və genişləndirmə işləri aparılmışdır. Pənahəli xanın vəfatından sonra onun oğlu İbrahimxəlil xan atası tərəfindən başladılan inşaat işlərini davam etdirmişdir. Onun hakimiyyəti dövründə (1759–1806) və Qarabağ xanlığının Rusiya imperiyasına birləşdirilməsindən sonra da Şuşa qalasının möhkəmləndirilməsi davam etdirilmişdir.
XIX əsrin əvvəllərində mürəkkəb tarixi şəraitdə Şuşa qalası mühüm müdafiə sistemi rolunu oynamağa davam etmişdir. Həmin dövrdə şəhərin Qacar ordusu tərəfindən ələ keçirilməsi təhlükəsi yaranmışdı. Buna görə də yeni rus administrasiyasıı müdafiə sisteminin möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. 1826-cı ildə Qacar ordusunun Şuşaya hücumu zamanı şəhərin müdafiə divarları ciddi yenidənqurmaya ehtiyac duyurdu: "Həmin dövrdə Şuşa qalası çox bərbad vəziyyətdə idi: bir çox yerlərdə onun müdafiə divarları dağılmışdı, bir hissəsi isə yerli sakinlər tərəfindən sökülmüş və ev inşası üçün daşları daşınmışdı; xəndəklər demək olar ki, dolmuşdu… Şuşanı müdafiəyə bacarıqlı vəziyyətə gətirmək lazım idi." Mühasirəyə alınmış şəhər 10 günlük sülh razılaşmasından istifadə edərək "qala divarlarını elə bərpa edir ki, perslərin çoxsaylı döyüşçülərinin hücumlarını asanlıqla dəf edir." Qala uğurla bərpa edildiyinə görə, onun divarlarını hətta bu mühasirə zamanı istifadə edilmiş ingilis topları da dağıda bilmir.
XIX əsrdə qalanın yenidənqurulması və möhkəmləndirilməsi zamanı onun ilkin görünüşü qismən dəyişdirilmiş, ona yeni müdafiə qüllələri əlavə edilmişdir.V. V. Vereşaginin "Dramatik tamaşanın sonu" adlı rəsmində arxa fonda görünən Şuşa qalasının şimal divarlarının qüllələri şəhərin dövrümüzə çatmış bütün baş planlarında olduğu kimi dairəvi yox prizmatik formaya malikdir. Şuşa qalasının döyüş qüllələri haqqında Platon Zubov da bəhs edir: "Şimaldan şəhərin müdafiəsi üçün inşa edilmiş qala divarları köhnə üsulla ucaldılmış və Şuşa üçün yaxşı müdafiə rolu oynayan dairəvi qala bürclərinə malikdir."E. Avalov qeyd edir ki, Qarabağ xanlığının XVIII əsrə aid bütün müdafiə tikililəri – Şahbulaq, Şuşa və Əsgəran qalaları – dairəvi formalı bürclərə malikdir.
1848-ci ilin payızından 1850-ci ilin dekbrına kimi Qafqazda olmuş rəssam B. F. Timm "Şuşa qalası" adlı rəsmində qalanın şimal divarlarını demək olar ki, V.V.Vereşaginin təsvir etdiyi yerdən təsvir etmişdir. Onun rəsmində şimal müdafiə divarları mazğallı dairəvi bürclərlə göstərilmişdir.
Qapıları
Şuşa qalası üç əsas qapıya malik olmuşdur: Gəncə, İrəvan və Ağoğlan qapıları. Hər üç qapının adı tarixi mənbələrdə tez-tez xatırlanır, həmçinin onlar Şuşanın XIX əsrdə çəkilmiş bütün baş planlarında qeyd edilir. Məslən "Qafqaz" qəzetinin 1871-ci ildə çıxarılmış 25-ci nömrəsində yazılır: "Abixin barometrik ölçmələrinə görə, şəhərin Ağoğlan və Yelizavetpol qapıları yerləşən şimal-şərq hissəsi 3886 fut hündürlükdə, "Şuşa qayası" adlandırılan və İrəvan qapısı yerləşən cənub qərb hissəsi isə 4705 fut hündürlükdə yerləşir." Hələ XIX əsrin 60-cı illərində bu qapılar Şuşanın ictimai həyatında mühüm rol oynayırdılar ki, "Иллюстрация" qəzetində çap edilmiş məqalə də bunu isbat edir. Həmin məqalədə verilən məlumata görə, Ağoğlan və İrəvan qapıları ali şəxslərin keçişi və yük daşınması üçün, Gəncə qapısı isə arabaların keçməsi üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bəzi mənbələrdə qala divarlarının dördüncü qapının da olmasından bəhs edilsə də, onun yeri və adı müəyyən edilməmişdir.
Memarlar hələ qədim dövrlərdən şəhərlə tanışlığın onun qala divarlarından başladığını və şəhərin memarlığını məhz qala divarlarının müəyyən etdiyini nəzərə alırdılar. Buna görə də, memarlıq-kompozisiya həlli baxımında Şuşa qalasının əsas – şimal qapısı zəfər tağını xatırladır. Müdafiə sistemlərinin bədii əhəmiyyətinə oxşar münasibət Azərbaycan, Dağıstan, Ermənistan, Gürcüstan, Orta Asiya və Qədim Rus qala memarlığı üçün xarakterikdir.
Gəncə qapısı
Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə inşa edilmiş qapı, artıq XVIII əsrdən etibarən Gəncə qapısı və ya Çiləbörd qapısı adlandırılırdı. Şuşa qalasının bu qapıdan çıxan yolu Gəncə şəhəri və Qarabağ xanlığının Çiləbörd mahalı ilə birləşdirirdi. Qarabağ xanlığının 1805-ci ildə Rusiya imperiyasına biləşdirilməsindən sonra Gəncənin Yelizavetpol adlandırılması (1804) ilə əlaqədar olaraq Gəncə qapısı da müvafiq olaraq Yelizavetpol qapısı adlandırılmağa başlayır.
Şuşa qalasının Şimal qapısı qala divarlarının ortasında – Ağoğlan və İrəvan qapılarının arasında yerləşir. Şuşa qalasının digər qapıları ilə müqayisədə Gəncə qapısı dövrümüzə daha yaxşı saxlanmış vəziyyətdə çatmışdır.
Şahmatvari və küknar düzülüşlü ağ və qara daşlardan toxunmuş hörgü, qalanın dərin oxvarı tağlı girişini effektiv şəkildə əhatə edir. Giriş üzərində dağılmış yalançı pəncərə çıcışlarının simmetrik izləri vardır. Onların arasında mazğallar və ya qala bacaları yerləşir. Yalançı və həqiqi pəncərə çıxışlarının sıralanması o dövr memarlığında ictimai binaların fasadlarının həll edilməsi üçün geniş istifadə edilən üsul olmaqla, memarlar tərəfindən mülki memarlıqdan mənimsənilmişdir.
İrəvan qapısı
İrəvan qapısı və ya Xəlfəli qapısı Şuşa qalasının üç əsas qapısından biri olmaqla qalanın qərb tərəfində yerləşir. Bu qapıdan çıxan yol, Şuşa şəhərini Xəlfəli kəndi və İrəvan şəhəri ilə birləşdirirdi. İrəvan qapısı da Şuşa qalasının digər iki qapısı kimi Şuşanın XIX əsrdə çəkilmiş bütün baş planlarında qeyd edilmişdir.
Gəncə qapısından fərqli olaraq İrəvan qapısı daha ənənəvi tərzdə həll edilmişdir; oxvari tağa malik qapı iki tərəfdən simmetrik yerləşdirilmiş iki yaruslu döyüş qüllələri ilə möhkəmləndirilmişdir.
Ağoğlan qapısı
Ağoğlan qapısı, Muxtar qapısı və ya Şuşakənd qapısı Şuşa qalasının şərq tərəfində yerləşir və şəhərin aşağı hissəsinə girişi təmin edir. Bu qapıdan çıxan yol Şuşa şəhərini Şuşakənd və Muxtar kəndləri ilə birləşdirərək Ağoğlan qəsrinə kimi uzanırdı. XIX əsrin bütün rusdilli mənbələrində Şuşanın cənub qapısı Ağoğlan qapısı kimi qeyd edilmişdir. 1846-cı ilin "Qafqaz təqvimi"nə (rus. Кавказский календарь 1846 году) əlavə edilmiş yol xəritəsinə görə Şuşa qalasını Ağoğlan qəsri ilə məhz bu qapıdan çıxan kəndlərarası yol birləşdirirdi. Bu qapının mənbələrdə xatırlanan digər bir adı isə Topxana qapısıdır.
E. Avalov qeyd edir ki, Rusiya Dövlət Hərbi-Tarixi Arxivində saxlanan çertyoja əsasən qalanın şimal və qərb qapılarından fərqli olaraq şərqdə yerləşən Ağoğlan qapısı döyüş qüllələri ilə bərkidilməmiş və kifayət qədər sadə görünüşə malik olmuşdur. Giriş oxvari tağla həll olunmuşdur.
İçqalası
Mənbələrin məlumatında görə Şuşa qalasının inşası ilə paralel qalanın içində Pənahəli xan üçün də qəsr inşa edilmişdir. E. Avalov qeyd edir ki, xan ailəsi üzvləri üçün inşa edilmiş sarayların hər biri üçün qəsr formalı qala divarlarının tikilməsi erkən dövrdə Şuşanın iç qalasının olmamasından xəbər verir. Bu baxımdan Şuşa qalası Şəki və Gəncə qalalarından fərqlənir. Müəllifin fikrincə inkişaf etmiş içqalanın olmamasını iki faktorla izah etmək mümkündür. Bunlardan birincisi Şuşa yaylasının təbii strateji yerləşməsi, ikincisi isə şəhər sərhədlərindən kənarda, çətin keçilən dərin meşələr arasındakı Daşaltı dərəsində qədim qaya-saray saxlancı onunla üzbəüz qaya mağarasında isə müdafiə qəsrinin yerləşməsidir. Əhməd bəy Cavanşirin məlumatına görə həmin mağara qəsri Şuşa qalası ilə gizli yeraltı yol vasitəsiylə əlaqələndirilmişdi.
Şuşanın tarixi qeyd edilməmiş baş planına əsasən qalanın sonrakı inkişaf dövründə qalanın Gəncə qapısı yaxınlığında ucalan hündür təpə üzərində geniş tikililər kompleksinə malik, qala divarları və bürclərlə əhatə olunmuş qaladaxili içqala inşa edilir. Həmin qəsr daxilində Xan sarayları, o cümədən İbrahimxəlil xanın qızı Xurşidbanu Natəvanın sarayı yerləşir. E. Avalov qeyd edir ki, nə tarixsiz baş planda, nə də Şuşanın 1837-ci ilə aid planının dövrümüzə çatmış hissələrində içqalanın ayrı-ayrı tikililərinin dəqiq təyinatı göstərilmir. 1847-ci ilin çertyojunda isə bütün içqala kompleksi ümumi adla "Xanşi evi" adlandırılır. İçqalanın xarici görünüşü haqqında ümumi məlumatı 1865-ci ildə Şuşada olmuş V.V. Vereşaginin çəkdiyi "Dramatik tamaşanın sonu" adlı rəsm verir. Həmin rəsmin arxa planında İçqala və onun tikililəri təsvir edilmişdir. E. Avalov qeyd edir ki, rəsmin çəkildiyi dövrdə Şuşa içqalasının bir çox tikililəri dağılmışdı. İçqala divarlarından dövrümüzə divar hissələri və bir dairəvi bürc qalmışdır.
İstinadlar
- Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm. Bakı. 1926. 127.
- Сегаль, И. Елисаветпольская губерния (впечатления и воспоминания) (Кавказский вестник, , №3, XIII). 1902. 58.
- Авалов, 1977. səh. 9
- Авалов, 1977. səh. 10
- История Азербайджана, т. I. Баку. 1958. 334–337.
- Bakıxanov, A. Gülüstani-İrəm. Bakı. 1926. 128.
- Абдуллаев, Г. А. Азербайджан в XVIII веке и взаимоотношения его с Россией. Баку. 1965. 14.
- Карабаги, Джамал Джеваншир. Карабах (№ 61-69). Тифлис: аз. Кавказ. 1855.
- Адигезал-бек, Мирза. Карабах-наме. Баку. 1950. 53.
- Джамал Джеваншир Карабахский, Мирза. История Карабаха. Баку. 1959. 68.
- Adıgözəlbəy, Mirzə. Qarabağnamə. Bakı. 1950. 53.
- Авалов, 1977. səh. 15
- Авалов, 1977. səh. 16
- Джеваншир, Ахмедбек. История Карабахского ханство (с 1747 по 1805 год). Баку. 1961. 8.
- Джеваншир Карабахский, Мирза Джамал. История Карабаха. Баку. 1959. 72.
- Xəzani, Mir Mehdi. [Mir_Mehdi_Xəzani_və_onun__Kitabi-tarixi_Qarabağ__əsəri Kitab-tarixi-Qarabağ] (#bad_url). Bakı: Azərbaycan Elmlər Akademiyası nəşriyyatı. 1950.
- Никитин, К. "Статья в газ. «Кавказ»". Тифлис. № 25. 1871. (#accessdate_missing_url)
- Baharlı. Əhvalati-Qarabağ. 1888. Авалов, 1977. səh. , 16-da istinad edilir.
- "Всемирное обозрение". Иллюсирация, СПб. т. VII (№ 167): 257. 1861.
- Baharlı. Əhvalati-Qarabağ. 1888. Авалов, 1977. səh. , 17-da istinad edilir.
- Бунин, А.В. Исследования по истории архитектуры и градостроитальства. М. 1964. 86.
- Авалов, 1977. səh. 17
- Кеппель, Г. Личный рассказ о поездке из Индии в Англию в 1824 г. 2.
- Зубов, П. Шесть писем о Грузии и Кавказе. 1834. 87.
- Карабахская провинция. Город Шуша с крепостью и исторические сведения о провинции. СПб: Обозрение Российских владений за Кавказом, ч.3,. 1836.
- Очерк крепости Шуши и Карабаха. Путешествия (№ 210). СПб: газ. «Северная пчела». 1831.
- Потто, В. Защита Шуши (Персидская война 1826-1828 гг.). СПб: Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях, т. 3. 1886. 93.
- Зубов, П. Исторический закавказский роман. Карабахский астролог или основание крепости Шуши в 1752 г. 1834. 46.
- Каспари, А. А. Очерки исторического прошлого и современного положения Кавказа. СПб. 1904. 218.
- Бабаджанов, К. Шуша, газ. Кавказ (№10). Тифлис. 1872.
- Очерки, наброски, воспоминания В. В. Верещагина. СПб. 1883. 13.
- Джеваншир, Ахмедбек. О политическом существовании Карабахского ханства с 1747 по 1805 год. Шуша. 1901. 15.
- Джеваншир, Мирза Джамал. Карабах (перевод А. Берже). Тифлис: газ. Кавказ. 1855. № 61-62.
- Джеваншир, Ахмедбек. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805). Баку. 1961.
- Адигезал-бек, Мирза. Карабах-наме. Баку. 1950.
- Авалов, 1977. səh. 20
- Авалов, 1977. səh. 32
- Карадаги, Гасаналихан. Тезкире и-Гарадаги. 1880. Avalov 32-də istinad edilir.
- "Кавказ". Тифлис. № 25. 1871.
- Авалов, 1977. səh. 22
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964. 171.
- Авалов, 1977. səh. 19
- Джеваншир, Ахмедбек. История Карабахского ханство (с 1747 по 1805 год). Баку. 1961. 83.
- Авалов, 1977. səh. 28
- Очерки крепости Шуши и всего Kарабаха (№ 210). СПб: Газ. «Северная пчела». 1881.
- Nersesov (Qarabaği), Mirzə Yusif. Tarixi-Safi (Qarabağnamələr. II kitab). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2006. 35. 2022-07-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-17.
- Фатуллаев, Ш. С. Памятники Шуши. Баку. 1970. 28.
- Зубов, П. Шесть писем о Грузии и Кавказе. 1834. 70.
- Захарянц, Яков. Война шаха с карабахским ханрм. Баку. 1949. 211.
- Nersesov (Qarabaği), Mirzə Yusif. Tarixi-Safi (PDF) (Qarabağnamələr. II kitab). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2006. 27. 2022-07-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-17.
- Генерал-лейтенант Клюки Фон-Клугенау. Очерк военных действий и событий на Кавказе 1818-1850. Ежемесячное историческое издание. 1874, сентябрь. 138.
- Вторжение персиян в наши пределы и блокада ими крепости Шуши в 1826 году (№ 58). газ. «Кавказ». 1851.
- История Азербайджана (т. 2). Баку. 1960. 35.
- Авалов, 1977. səh. 29
- Зубов, П. Шесть писем о Грузии и Кавказе. М. 1834. 88.
- Авалов, 1977. səh. 31
- Авалов, Э. В. "О некоторых особенностях архитектуры оборонительных сооружений Шуши". Изв. АН Азерб. ССР сер. Лит. Яз. и Иск. (№ 2). 1972. (#accessdate_missing_url)
- "Кавказ, Тифлис" (№ 25). 1871.
- Очерки Закавказья. «Иллюстрация» (т. VII). СПб.-М. 1861. 257.
- Nersesov (Qarabaği), Mirzə Yusif. Tarixi-Safi (PDF) (Qarabağnamələr. II kitab). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2006. 35. 2022-07-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-17.
- История Азербайджана (т. 2). Baku. 1960. 6.
- Авалов, 1977. səh. 33
- Nersesov (Qarabaği), Mirzə Yusif. Tarixi-Safi (PDF) (Qarabağnamələr. II kitab). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2006. 35. 2022-07-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-17.
- Baharlı. Əhvalati-Qarabağ (E. Avalov, 34-də istinad edir). 1888.
- Авалов, 1977. səh. 34
- Авалов, 1977. səh. 35
- Nersesov (Qarabaği), Mirzə Yusif. Tarixi-Safi (PDF) (Qarabağnamələr. II kitab). Bakı: Şərq-Qərb nəşriyyatı. 2006. 35. 2022-07-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2018-07-17.
- Карта к дорожнику Кавказского края. Кавказский календар на 1846 год. Тифлис. 1845.
- Авалов, 1977. səh. 25
- Авалов, 1977. səh. 26
- Джеваншир, Ахмедбек. История Карабахского ханство (с 1747 по 1805 год). Баку: 11. 1961.
- Авалов, 1977. səh. 27
Ədəbiyyat
- Авалов, Э. В. Архитектура города Шуши и проблемы сохранения его исторического облика. Баку: Элм. 1977.
- Фатуллаев, Ш. С. Памятники Шуши. Баку. 1970.
- Саламзаде, А. В. Архитектура Азербайджана XVI-XIX вв. Баку. 1964.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Susa qalasi Susa seherinin tarixi merkezini ehate eden qala divarlari Yeni salinmis qala seher onun banisi olan Penaheli xanin serefine Penahabad qalasi adlandirilmisdir Sonraki dovrde seher sadece Qala adlandirilmisdir Bir muddet sonra xalq qalani Susa qalasi sonraki dovrde ise sadece Susa adlandirmisdir Susa adi ehtimal ki qalanin salindigi yer yaxinligindaki Susakendin adindan goturulmusdur Susa qalasiSusa qalasi 2024 cu ilde39 45 58 sm e 46 45 04 s u Olke AzerbaycanSeher Susa SusaYerlesir Susa Dovlet Tarix Memarliq QoruguAidiyyati Qarabag xanligiSifarisci Penaheli xanEsas tarixler Esasi qoyulub 1751 ci il Ilk xatirlanma XVIII esrTikilme tarixi 1752Material cay dasi yumurta sarisi eheng mehluluUNESCO Ehtiyat SiyahisiTipiMedeniKriteriyai iv v viTeyin edilib2001Istinad nom 1574DovletAzerbaycanRegionAvropaAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 337KateqoriyaQalaEhemiyyetiOlke ehemiyyetliSusa qalasi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Sair ve Qarabag xaninin veziri Molla Penah Vaqif sexsen Susa qalasinin insasi islerine rehberlik ve nezaret etmisdir Qarabag tarixcisi Heseneli xan Qaradagi qeyd edir Molla Penah Vaqifin birbasa nezareti altinda Susada bir sira tikililer o cumleden Susa qalasi insa edilmisdi Susa qalasinin insa edildiyi sahe coxsayli tepe ve yarganlara malik qerbden amfiteatr formasina malik dag yaylasidir Yaylanin en hundur sahesi deniz seviyyesinden 1600 m en asagi sahesi ise 1300 m hundurluye malikdir Hazirda Susa seherinin erazisi merkezinde uzununa tepe yerlesen yayladan ibaretdir Susa qalasinin memarliginda feodal dovru memarliginin esas sehersalma prinsipleri hem seher yerinin secilmesi hem struktur planlasdirmasi hem de qalanin xarici bedii simasi baximindan ozunu buruze verir Susa qalasi uc esas qapiya malik olmusdur Gence Irevan ve Agoglan qapilari Her uc qapinin adi tarixi menbelerde tez tez xatirlanir hemcinin onlar Susanin XIX esrde cekilmis butun bas planlarinda qeyd edilir TarixiTarixi siyasi muhit Susa qalasinin esasi ilk Qarabag xani Penaheli xan terefinden qoyulmusdur XVIII esrin ortalarinda Iranda ve Azerbaycanda merkezlesdirilmis dovletin suqutundan sonra Azerbaycan erazisinde bir birinin ardinca musteqil xanliqlar yaranmaga baslayir ki onlardan da biri Qarabag xanligidir Oz siyasetini yuruden ve iqtisadiyyatini inkisaf etdiren bu xanliqlarin her biri hakimiyyeti altinda olan erazileri idare etdiyi merkeze malik idi Bu dovr Cenubi Qafqazin herbi siyasi tarixinde murekkeb hadiselerle elaqelidir Qirx illik muharibe 1709 1749 hele basa catmamisdi tez tez feodallar arasi muharibeler kendli usyanlari bas verirdi turkler ve iranlilarin hucumlari davam edirdi Bele bir seraitde xanliqlarin erazi butovluyu ve siyasi musteqilliyini qorumaq ucun esas ehtiyaci olan yaxsi mohkemlendirilmis paytaxt seherin olmasi idi Buna gore de mohkemlendirilmis seherlerin insa edilmesi ilk novbede herbi siyasi veziyyetin telebinden ireli gelirdi Mohkemlendirilmis seherlerin insa edilmesi telebi XVIII esrin II yarisinda Azerbaycan memarliginin inkisafina xususi tesir ederek yerli hakim ve onun ailesinin yasadigi mulklerin qorunmasini esas alan xususi seher tipinin yaranmasina sebeb olmusdur Susa da sehersalma xususiyyetine gore mehz bele seherlerden biridir E Avalov hemin dovrde xanliqlarin paytaxti secilmis seherleri iki qrupa ayirir Birinci qrupa qedim dovrlerde ve ya erken orta esrlerde formalasmis Samaxi Baki Tebriz Naxcivan Gence kimi seherler daxildir Xanliqlarin paytaxti secilerken hemin seherler esasli yeidenqurma ve insaat islerine meruz qalmamis ve tarixi memarliq simasini saxlamisdir Az ehemiyyetli yasayis menteqeleri paytaxt secildikde ise esasli yenidenqurma genislendirme ve mohkemlendirilme isleri aparilirdi Qisa muddetde insa edilmi bu cur seherler etraf erazilerden senetkarlar ruhaniler xan eyanlari tacirleri celb edirdi KoceriCavansirler sulalesinden olan Penaheli xanin saldirdigi Susa seheri de bele seher idi 1747 ci ilde Cavansirler ve Otuzikiler sulalelerinin desteyi ile Qarabag xanliginin esasini qoyan Penaheli xan Araz cayindan Goyce golune Terter cayindan Mehri Tatev ve Sisiana kimi uzanaraq Qarabag Zengezur ve Bergusad erazilerini ehate eden genis olkesini idare ede bileceyi mohkem qala insa etmeye qerar verir 1748 ci ilde onun sifarisi ile Berde yaxinliginda Bayat qalasinin insasina baslanilir Penaheli xan ailesinin yasaya bileceyi ve yadellilerin hucumu zamani xalqi qoruyacaq bir qala isteyirdi Buna gore de Bayat qalasi derin xendekler ve qalin xarici divarlarla ehate edilir Bismis kerpicden insa edilmis Bayat qalasinda Xan sarayi mescid bazar hamam ve evler yerlesir Xan ailesinin Bayatda meskunlasmasindan sonra etraf kendlerin senetkarlari o cumleden Erdebil ve Tebrizden de bir qeder ehali buraya kocur Lakin Bayat uzun muddet xanin iqametgahi olmur Heyata kecirilmis coxsayli mohkemlendirme islerine baxmayaraq qala xarici hucumculara qarsi zeiflik numayis etdirir Buna gore de Penaheli xan yeni qala insa etdirmek ucun strateji baximdan daha elverisli yer axtarir Neticede sonradan Sahbulaq adlandirilan Ternekut adli yerde Sah bulagi adli bulagin yaxinliginda Agdamdan 10 km aralida yerlesen dageteyi mekan secilir XIX esr Qarabag tarixcilerinin melumatina gore Penaheli xanin gosterisi ile burada qala das evler mescid hamam ve bazar insa edilir Sahbulaginda mulki ve dini binalarin insa edilmesi haqqinda melumatlara Mirze Yusif Qarabagi ve Mirze Camal Cavansirin eserlerinde rast gelmek mumkundur M C Cavansir Qarabag tarixi adli eserindeki Rehmetlik Penah xan terefinden Qarabagda insa edilmis abideler ve binalar haqqinda adli bolmede qeyd edir Penah xanin gosterisi ile dasdan Sahbulaq qalasi bulaq yaninda mescid hamam seher binalari ve bazar insa edilmisdir Insaat isleri 1165 ci ilde 1751 1752 tamamlanmisdir Yeni qalaya kocen ve movqelerini mohkemlendiren xan evvelki qerargahini dagitmaga gosteris verir Sahbulaq erazisindeki insaat isleri xususile qala ve mescidin memarligi sonradan Susada aparilan insaat islerine ehemiyyetli tesir gostermisdir Demek olar ki Susanin butun qaladaxili qesrleri memarliq planlasdirma ve hecm feza strukturu baximindan Sahbulaq qesrinin xususiyyetlerini tekrarlayir Lakin bir muddet sonra yaxinlari Penaheli xana yeni qalanin insasi ucun daha tehlukesiz yer secmeyi meslehet gorurler ve belelikle Susa qalasinin insasina qerar verilir Insasi Susa qalasinin simal serq hissesi V Veresaginin resmi 1865 ci il Susa qalasinin simal serq hissesinin muasir gorunusu qalanin icinden Sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Ehmed bey Cavansir qeyd edir ki qalanin inasi ucun secilen Ebedi kecilmez elcatmaz yer hetta en guclu dusmenin bele onu muhasireye almasina imkan vermirdi Yeni qalanin insasi ucun ele yer teleb olunurdu ki daglara cixan elatlarla elaqe ucun bir terefden aciq olsun hem de Penaheli xanin hakimiyyetine tabe olan mahallarla elaqeye imkan yaransin Butun Qarabagda yegane bele yer sert demek olar ki elcatmaz qayalarla ehate olunmus ve tebii qala olan Susa ovaligidir Qarabag tarixcisi Baharlinin melumatina gore yeni qalanin insasi ucun insa edilmis mekan serq terefi istisna olmaqla her terefden six meselerle ehate edilmisdi Qala erazisi bir cox yerlerde derelerle tamamlanan yarqanlarla parcalanmisdir Yarganlarin olmasi tebii sularin qala erazinden axidilmasina imkan vermisdir ki bu da tez tez yagisli ve dumanli havanin xarakterik oldugu Susada subasmanin olmasi imkanini sifira endirir Bir nece bulaq istisna olmaqla Susa yaylasinda axar su menbelerinin olmamasina gore qala ehalisinin suya olan telebatinin odenilmesi ucun coxsayli su quyulari qazilmisdi Susa yaylasinin en muhum xususiyyetlerinden biri de yaxsi yonulan insaat daslari ve meselerle zengin olmasi idi Bunlar qalanin insasi ucun yerli xammal rolu oynamaqla boyuk deyer kesb edirdi Fasilesiz feodal muharibeleri zamani qala divarlari seher ucun heyati ehemiyyet dasisa da onlarin insasi seher budcesinin boyuk hissesinin xerclenmesini teleb edirdi Susa seherinin insasi zamani dagliq erazinin secilmesi hem de qala divarlarinin insasinda qenaete imkan vermisdir Sert qayaliqlar mudafie sisteminin demek olar ki 2 3 hissesinde elcatmaz muhit yaratmisdir Buna gore de Susa seheri erazi secimine strateji faktorun nece tesir etmesinin en yaxsi numunelerinden biridir Qalanin insasi ucun secilmis yerin ugurlu olmasini bir cox sahiderin ifadeleri de isbat edir XIX esrin evvellerinde Qarabaga sefer etmis meshur ingilis seyyahi Q Keppel Susa yaylasinin ugurlu strateji yerlesmesini qeyd edir O yazir tebii ustun movqe yuksek tepenin demek olmar ki elacatmaz zirvesinde yerlesme suni mudafieye az ehtiyac yaradirdi Qafqaz daglarinin yuksek zirvezinde insa edilmis Susa qalasini tesvir eden qraf Platon Zubov da onun tebii strateji ustunluyunu qeyd edir Uc terefden cenub qerb ve serqden Susa yaylasini ehate eden yuksek qayaliqlar muxtelif istiqametlerde bir birinin ustunde ucalaraq simal istiqamet istisna olmaqla butun tereflerden tamamile elcatmazdir Susa yaylasini ehate eden qayalarin hundurluyu bezi yerlerde 400 metre kimi catir Vasili Veresagin Dramatik tamasanin sonu 1865 Arxa fonda Susa qalasi ve Xan sarayi gorunur Rusiya herbi tarixcisi Vasili Potto Susanin Qacar sahzadesi Abbas Mirzenin basciliq etdiyi ordudan 48 gunluk mudafiesini tesvir ederken hem de Susa erazisinin topoqrafik baximdan elverisci seraitini qeyd edir yarimdagilmis veziyyete dusmus lakin movqeyine gore alinmaz olan qalanin murekkeb mudafie planina ehtiyaci yox idi Qalanin insasi ucun secilmis yerin ustunluklerinden biri de buradan butun etraf erazlerin yaxsi musahide olunmasi ve nezaret edilmesi idi ki bu da dusmenin qefil hucumunun qarsisini alirdi P Zubov yazir ki Susa yaylasi terefden en uzaq prespektivde yerlesen ve vadi boyunca sepelenmis kendleri gozel uzum baglarini ve meselerle ortulmus daglari musahide etmek mumkundur Susa qalasinin tebiet terefinden yaradilmis alinmazligindan behs ederken V Potto ve A A Kaspari seherin simal serq hissesinde xususile zirveye ucalan qedim Fermopildeki kimi boyuk bir ordunun qarsisinin alinmasi ucun bir nece neferin kifayet edeceyi qayaliqlari qeyd edirler Susa qalasindan Gence qalasina aparan yol dagin yamacinda yerlesirdi XIX esrin 70 ci illerinde seherin iqtisadiyyatinin inkisafina mane olan sert enisli yolu bir qeder duzlesdirmek ucun addimlar atilmisdir Bu meqsedle cetin kecilen qayaliqlarin bezileri partladilaraq dagidilmisdir 1864 1865 ci illerde Susada olmus V V Veresagin cetin kecilen bes atin arabani gucle dartdigi sert maili yoldan behs etmisdir Yeni salinmis qala seher onun banisi olan Penaheli xanin serefine Penahabad qalasi adlandirilmisdir Sonraki dovrde seher sadece Qala adlandirilmisdir Bir muddet sonra xalq qalani Susa qalasi sonraki dovrde ise sadece Susa adlandirmisdir Susa adi ehtimal ki qalanin salindigi yer yaxinligindaki Susakendin adindan goturulmusdur Qalanin deqiq insa tarixi haqqinda da deqiq melumat yoxdur Qarabagnameleri readkte ve nesr etdiren A Eleskerzade ve E Sukurzade qeyd edir ki Susa qalasinin temelqoyma tarixinin hicri 1170 ci il kimi gosterilmesi subhelidir Onlarin fikrince Mirze Camal Cavansir qalanin temelqoyma tarixini duz gostermemis onun sehvini ise eserlerinde Ehmed bey Cavansir ve Mirze Adigozel bey tekrarlamislar Onlar Susanin insasinin baslanma tarixini 1751 ci il ve ya 1770 ci ilin ikinci yarisi kimi qeyd edirler E Avalov qeyd edir ki sair ve Qarabag xaninin veziri Molla Penah Vaqif sexsen Susa qalasinin insasi islerine rehberlik ve nezaret etmisdir Qarabag tarixcisi Heseneli xan Qaradagi qeyd edir ki Molla Penah Vaqifin birbasa nezareti altinda Susada bir sira tikililer o cumleden Susa qalasi insa edilmisdi Memarliq xususiyyetleriSusa qalasinin burcleri sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Qala divarlarindaki mazgallarin daxilden gorunusu sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Susa qalasinin insa edildiyi sahe coxsayli tepe ve yarganlara malik qerbden amfiteatr formasina malik dag yaylasidir Yaylanin en hundur sahesi deniz seviyyesinden 1600 m en asagi sahesi ise 1300 m hundurluye malikdir Hazirda Susa seherinin erazisi merkezinde uzununa tepe yerlesen yayladan ibaretdir Sert sekilde serqe donen yayla qerbde butun erazinin dominanti olan yuksekliye direnir Qirilma ile tamamlanan bu tepe eyni zamanda boyuk amfiteatrin merkezi olmaqla bir qanadi cenuba cataraq Cidir duzune kecir buradan cenubda yuvarlaqlasaraq simala uzanir ve yarganla tamamlanir Susa yaylasinin butun xarici kenarlari iti sekilde Dasalticay ve Xelfelicaya enen sert qayaliqlarla ehatelenmisdir Bu qeder ozunemexsus yerin secilmesinin esas sebebi kimi 1857 ci ilin Qafqaz qezetinde murekkeb dagliq mekanin strateji ehemiyyeti ile izah edir XVIII esrin evvellerinde Azerbaycan xanliqlarinin formalasmasi erefesinde Naxcivan Gence Samaxi kimi boyuk enenevi memarliq mektebi merkezleri tenezzul dovrunu yasayirdilar Azerbaycanin kicik erazilere parcalandigi hemin dovrde bu memarliq merkezleri oz tesir gucunu itirmisdi Yeni paytaxt seherlerde ise saraylar qesrler ve mudafie qalalarinin insasina ehtiyac var idi Buna gore de feodal hakimler yerli kend memarlarini seher insaatina celb etmeye mecbur olurlar Buna gore de hemin memarlarin desti xetti Azerbaycanda XVIII esrin ortalarinda insa edilen yeni seherlerin memarligina ehemiyyetli tesir edir Hemin seherlerin esas tikilileri ucun orta esrlerde insa edilmis binalarda musahide edilen monumentalligin olmamasi insaat materiallarinin yaxsi yonulmamis daslar olmasi xarakterikdir Bununla yanasi az meshur olan memarlarin seher insaatina celb edilmesinin boyuk bir musbet ceheti var idi onlar yeli insaat materiallarina yaxsi beled idiler ve onlari nece tikintide tetbiq etmeyi yaxsi bilirdiler Yeni seherlerin memarliginda kecmis memarliq mekteblerinin enenelerini xalq memarlarinin yaradiciligi ile birlesdirirdi Bu dovrun en maraqli sintezleri Seki ve Qarabag xanliqlarinin memarliqlarinda musahide olunur Susa qalasinin memarliginda feodal dovru memarliginin esas sehersalma prinsipleri hem seher yerinin secilmesi hem struktur planlasdirmasi hem deq alanin xarici bedii simasi baximindan ozunu buruze verir Ehmed bey Cavansir deyir Simal serq terefden Susaya catmaga 3 verst qalmis basini qaldirib baxdiqda uzerinde mohtesem qala divarlari ve qulleler ucalan sildirim qayalar tacli basini six tutmus efsanevi nehengleri xatirladir Ehmed bey Cavansir Susa qalasinin insasi zamani memar yerli relyefi esas goturmusdur ve bu seherin XIX esrde cekilmis planlarinda da aydin gorunur Buna gore de Susanin ladsafti qala divarlarinin xettini dikte etmis ve butun qala divarlarinin serhedlerini mueyyenlesdirmisdir Susa qalasinin doyus qulleleri divarlarin sethinden xeyli qabaga cixir bezi halda ise demek olar ki onlardan kenarda insa edilib ki bu da divarlarin yaxsi mudafie olunmasini temin edir Mehdudlasdirici atesin acilmasi ucun Baki Ciraqqala ve Bugurt qalalarinda oldugu kimi Susa qalasinda da qulleler arasinda duz divarlar ucaldilmisdir Susa qalasinin parad qapisinin acari Azerbaycan Tarix Muzeyi Susanin mudafie divarlari das ve eheng mehlulundan insa edilmekle 2 5 km uzunluga malikdir Mirze Yusif Nersesov ve Platon Zubov Susa qalasinin xususi sert gorunuslu mazgallarinin olmasini qeyd edirler Susa qalasinin memarliq konstruksiya helli zamani artilleriyadan istifade de nezere alinmisdi ki bu da boyuk strateji ustunluk verirdi Bu melumat XVIII esrin sonlarinda Susa qalasinin mudafiesinde istirak etmis tarixci Yakov Zaxaryantsin sozleri ile de tesdiqlenir Saat altida doyusculer Dovtelebde toplasdiqdan sonra ise butun tereflerde yerlesdirilmis 30 topdan ates acilmaga baslandi Temelqoyma dovrunde XIX esrin ortalarina kimi Susa qalasinda fasilesiz yenidenqurma ve genislendirme isleri aparilmisdir Penaheli xanin vefatindan sonra onun oglu Ibrahimxelil xan atasi terefinden basladilan insaat islerini davam etdirmisdir Onun hakimiyyeti dovrunde 1759 1806 ve Qarabag xanliginin Rusiya imperiyasina birlesdirilmesinden sonra da Susa qalasinin mohkemlendirilmesi davam etdirilmisdir XIX esrin evvellerinde murekkeb tarixi seraitde Susa qalasi muhum mudafie sistemi rolunu oynamaga davam etmisdir Hemin dovrde seherin Qacar ordusu terefinden ele kecirilmesi tehlukesi yaranmisdi Buna gore de yeni rus administrasiyasii mudafie sisteminin mohkemlendirilmesine xususi diqqet yetirirdi 1826 ci ilde Qacar ordusunun Susaya hucumu zamani seherin mudafie divarlari ciddi yenidenqurmaya ehtiyac duyurdu Hemin dovrde Susa qalasi cox berbad veziyyetde idi bir cox yerlerde onun mudafie divarlari dagilmisdi bir hissesi ise yerli sakinler terefinden sokulmus ve ev insasi ucun daslari dasinmisdi xendekler demek olar ki dolmusdu Susani mudafieye bacariqli veziyyete getirmek lazim idi Muhasireye alinmis seher 10 gunluk sulh razilasmasindan istifade ederek qala divarlarini ele berpa edir ki perslerin coxsayli doyusculerinin hucumlarini asanliqla def edir Qala ugurla berpa edildiyine gore onun divarlarini hetta bu muhasire zamani istifade edilmis ingilis toplari da dagida bilmir XIX esrde qalanin yenidenqurulmasi ve mohkemlendirilmesi zamani onun ilkin gorunusu qismen deyisdirilmis ona yeni mudafie qulleleri elave edilmisdir V V Veresaginin Dramatik tamasanin sonu adli resminde arxa fonda gorunen Susa qalasinin simal divarlarinin qulleleri seherin dovrumuze catmis butun bas planlarinda oldugu kimi dairevi yox prizmatik formaya malikdir Susa qalasinin doyus qulleleri haqqinda Platon Zubov da behs edir Simaldan seherin mudafiesi ucun insa edilmis qala divarlari kohne usulla ucaldilmis ve Susa ucun yaxsi mudafie rolu oynayan dairevi qala burclerine malikdir E Avalov qeyd edir ki Qarabag xanliginin XVIII esre aid butun mudafie tikilileri Sahbulaq Susa ve Esgeran qalalari dairevi formali burclere malikdir 1848 ci ilin payizindan 1850 ci ilin dekbrina kimi Qafqazda olmus ressam B F Timm Susa qalasi adli resminde qalanin simal divarlarini demek olar ki V V Veresaginin tesvir etdiyi yerden tesvir etmisdir Onun resminde simal mudafie divarlari mazgalli dairevi burclerle gosterilmisdir Simal terefden qala divarlarinin panoram gorunusu sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Qapilari Susa qalasi uc esas qapiya malik olmusdur Gence Irevan ve Agoglan qapilari Her uc qapinin adi tarixi menbelerde tez tez xatirlanir hemcinin onlar Susanin XIX esrde cekilmis butun bas planlarinda qeyd edilir Meslen Qafqaz qezetinin 1871 ci ilde cixarilmis 25 ci nomresinde yazilir Abixin barometrik olcmelerine gore seherin Agoglan ve Yelizavetpol qapilari yerlesen simal serq hissesi 3886 fut hundurlukde Susa qayasi adlandirilan ve Irevan qapisi yerlesen cenub qerb hissesi ise 4705 fut hundurlukde yerlesir Hele XIX esrin 60 ci illerinde bu qapilar Susanin ictimai heyatinda muhum rol oynayirdilar ki Illyustraciya qezetinde cap edilmis meqale de bunu isbat edir Hemin meqalede verilen melumata gore Agoglan ve Irevan qapilari ali sexslerin kecisi ve yuk dasinmasi ucun Gence qapisi ise arabalarin kecmesi ucun nezerde tutulmusdu Bezi menbelerde qala divarlarinin dorduncu qapinin da olmasindan behs edilse de onun yeri ve adi mueyyen edilmemisdir Memarlar hele qedim dovrlerden seherle tanisligin onun qala divarlarindan basladigini ve seherin memarligini mehz qala divarlarinin mueyyen etdiyini nezere alirdilar Buna gore de memarliq kompozisiya helli baximinda Susa qalasinin esas simal qapisi zefer tagini xatirladir Mudafie sistemlerinin bedii ehemiyyetine oxsar munasibet Azerbaycan Dagistan Ermenistan Gurcustan Orta Asiya ve Qedim Rus qala memarligi ucun xarakterikdir Gence qapisi Esas meqale Gence qapisiGence qapisi sovet dovrunde Penaheli xanin hakimiyyeti dovrunde insa edilmis qapi artiq XVIII esrden etibaren Gence qapisi ve ya Cilebord qapisi adlandirilirdi Susa qalasinin bu qapidan cixan yolu Gence seheri ve Qarabag xanliginin Cilebord mahali ile birlesdirirdi Qarabag xanliginin 1805 ci ilde Rusiya imperiyasina bilesdirilmesinden sonra Gencenin Yelizavetpol adlandirilmasi 1804 ile elaqedar olaraq Gence qapisi da muvafiq olaraq Yelizavetpol qapisi adlandirilmaga baslayir Susa qalasinin Simal qapisi qala divarlarinin ortasinda Agoglan ve Irevan qapilarinin arasinda yerlesir Susa qalasinin diger qapilari ile muqayisede Gence qapisi dovrumuze daha yaxsi saxlanmis veziyyetde catmisdir Sahmatvari ve kuknar duzuluslu ag ve qara daslardan toxunmus horgu qalanin derin oxvari tagli girisini effektiv sekilde ehate edir Giris uzerinde dagilmis yalanci pencere cicislarinin simmetrik izleri vardir Onlarin arasinda mazgallar ve ya qala bacalari yerlesir Yalanci ve heqiqi pencere cixislarinin siralanmasi o dovr memarliginda ictimai binalarin fasadlarinin hell edilmesi ucun genis istifade edilen usul olmaqla memarlar terefinden mulki memarliqdan menimsenilmisdir Irevan qapisi Esas meqale Irevan qapisi Irevan qapisi ve ya Xelfeli qapisi Susa qalasinin uc esas qapisindan biri olmaqla qalanin qerb terefinde yerlesir Bu qapidan cixan yol Susa seherini Xelfeli kendi ve Irevan seheri ile birlesdirirdi Irevan qapisi da Susa qalasinin diger iki qapisi kimi Susanin XIX esrde cekilmis butun bas planlarinda qeyd edilmisdir Gence qapisindan ferqli olaraq Irevan qapisi daha enenevi terzde hell edilmisdir oxvari taga malik qapi iki terefden simmetrik yerlesdirilmis iki yaruslu doyus qulleleri ile mohkemlendirilmisdir Agoglan qapisi Esas meqale Agoglan qapisiQala divarlarinin Susa hebsxanasi yaxinligindan kecen hissesi ve Agoglan qapisi sagda arxa fonda Sekil ermeni isgalindan sonraya aiddir Agoglan qapisi Muxtar qapisi ve ya Susakend qapisi Susa qalasinin serq terefinde yerlesir ve seherin asagi hissesine girisi temin edir Bu qapidan cixan yol Susa seherini Susakend ve Muxtar kendleri ile birlesdirerek Agoglan qesrine kimi uzanirdi XIX esrin butun rusdilli menbelerinde Susanin cenub qapisi Agoglan qapisi kimi qeyd edilmisdir 1846 ci ilin Qafqaz teqvimi ne rus Kavkazskij kalendar 1846 godu elave edilmis yol xeritesine gore Susa qalasini Agoglan qesri ile mehz bu qapidan cixan kendlerarasi yol birlesdirirdi Bu qapinin menbelerde xatirlanan diger bir adi ise Topxana qapisidir E Avalov qeyd edir ki Rusiya Dovlet Herbi Tarixi Arxivinde saxlanan certyoja esasen qalanin simal ve qerb qapilarindan ferqli olaraq serqde yerlesen Agoglan qapisi doyus qulleleri ile berkidilmemis ve kifayet qeder sade gorunuse malik olmusdur Giris oxvari tagla hell olunmusdur Icqalasi Menbelerin melumatinda gore Susa qalasinin insasi ile paralel qalanin icinde Penaheli xan ucun de qesr insa edilmisdir E Avalov qeyd edir ki xan ailesi uzvleri ucun insa edilmis saraylarin her biri ucun qesr formali qala divarlarinin tikilmesi erken dovrde Susanin ic qalasinin olmamasindan xeber verir Bu baximdan Susa qalasi Seki ve Gence qalalarindan ferqlenir Muellifin fikrince inkisaf etmis icqalanin olmamasini iki faktorla izah etmek mumkundur Bunlardan birincisi Susa yaylasinin tebii strateji yerlesmesi ikincisi ise seher serhedlerinden kenarda cetin kecilen derin meseler arasindaki Dasalti deresinde qedim qaya saray saxlanci onunla uzbeuz qaya magarasinda ise mudafie qesrinin yerlesmesidir Ehmed bey Cavansirin melumatina gore hemin magara qesri Susa qalasi ile gizli yeralti yol vasitesiyle elaqelendirilmisdi Susanin tarixi qeyd edilmemis bas planina esasen qalanin sonraki inkisaf dovrunde qalanin Gence qapisi yaxinliginda ucalan hundur tepe uzerinde genis tikililer kompleksine malik qala divarlari ve burclerle ehate olunmus qaladaxili icqala insa edilir Hemin qesr daxilinde Xan saraylari o cumeden Ibrahimxelil xanin qizi Xursidbanu Natevanin sarayi yerlesir E Avalov qeyd edir ki ne tarixsiz bas planda ne de Susanin 1837 ci ile aid planinin dovrumuze catmis hisselerinde icqalanin ayri ayri tikililerinin deqiq teyinati gosterilmir 1847 ci ilin certyojunda ise butun icqala kompleksi umumi adla Xansi evi adlandirilir Icqalanin xarici gorunusu haqqinda umumi melumati 1865 ci ilde Susada olmus V V Veresaginin cekdiyi Dramatik tamasanin sonu adli resm verir Hemin resmin arxa planinda Icqala ve onun tikilileri tesvir edilmisdir E Avalov qeyd edir ki resmin cekildiyi dovrde Susa icqalasinin bir cox tikilileri dagilmisdi Icqala divarlarindan dovrumuze divar hisseleri ve bir dairevi burc qalmisdir IstinadlarBakixanov Abbasqulu aga Gulustani Irem Baki 1926 127 Segal I Elisavetpolskaya guberniya vpechatleniya i vospominaniya Kavkazskij vestnik 3 XIII 1902 58 Avalov 1977 seh 9 Avalov 1977 seh 10 Istoriya Azerbajdzhana t I Baku 1958 334 337 Bakixanov A Gulustani Irem Baki 1926 128 Abdullaev G A Azerbajdzhan v XVIII veke i vzaimootnosheniya ego s Rossiej Baku 1965 14 Karabagi Dzhamal Dzhevanshir Karabah 61 69 Tiflis az Kavkaz 1855 Adigezal bek Mirza Karabah name Baku 1950 53 Dzhamal Dzhevanshir Karabahskij Mirza Istoriya Karabaha Baku 1959 68 Adigozelbey Mirze Qarabagname Baki 1950 53 Avalov 1977 seh 15 Avalov 1977 seh 16 Dzhevanshir Ahmedbek Istoriya Karabahskogo hanstvo s 1747 po 1805 god Baku 1961 8 Dzhevanshir Karabahskij Mirza Dzhamal Istoriya Karabaha Baku 1959 72 Xezani Mir Mehdi Mir Mehdi Xezani ve onun Kitabi tarixi Qarabag eseri Kitab tarixi Qarabag bad url Baki Azerbaycan Elmler Akademiyasi nesriyyati 1950 Nikitin K Statya v gaz Kavkaz Tiflis 25 1871 accessdate missing url Baharli Ehvalati Qarabag 1888 Avalov 1977 seh amp nbsp 16 da istinad edilir Vsemirnoe obozrenie Illyusiraciya SPb t VII 167 257 1861 Baharli Ehvalati Qarabag 1888 Avalov 1977 seh amp nbsp 17 da istinad edilir Bunin A V Issledovaniya po istorii arhitektury i gradostroitalstva M 1964 86 Avalov 1977 seh 17 Keppel G Lichnyj rasskaz o poezdke iz Indii v Angliyu v 1824 g 2 Zubov P Shest pisem o Gruzii i Kavkaze 1834 87 Karabahskaya provinciya Gorod Shusha s krepostyu i istoricheskie svedeniya o provincii SPb Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom ch 3 1836 Ocherk kreposti Shushi i Karabaha Puteshestviya 210 SPb gaz Severnaya pchela 1831 Potto V Zashita Shushi Persidskaya vojna 1826 1828 gg SPb Kavkazskaya vojna v otdelnyh ocherkah epizodah legendah i biografiyah t 3 1886 93 Zubov P Istoricheskij zakavkazskij roman Karabahskij astrolog ili osnovanie kreposti Shushi v 1752 g 1834 46 Kaspari A A Ocherki istoricheskogo proshlogo i sovremennogo polozheniya Kavkaza SPb 1904 218 Babadzhanov K Shusha gaz Kavkaz 10 Tiflis 1872 Ocherki nabroski vospominaniya V V Vereshagina SPb 1883 13 Dzhevanshir Ahmedbek O politicheskom sushestvovanii Karabahskogo hanstva s 1747 po 1805 god Shusha 1901 15 Dzhevanshir Mirza Dzhamal Karabah perevod A Berzhe Tiflis gaz Kavkaz 1855 61 62 Dzhevanshir Ahmedbek Istoriya Karabahskogo hanstva s 1747 po 1805 Baku 1961 Adigezal bek Mirza Karabah name Baku 1950 Avalov 1977 seh 20 Avalov 1977 seh 32 Karadagi Gasanalihan Tezkire i Garadagi 1880 Avalov 32 de istinad edilir Kavkaz Tiflis 25 1871 Avalov 1977 seh 22 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 171 Avalov 1977 seh 19 Dzhevanshir Ahmedbek Istoriya Karabahskogo hanstvo s 1747 po 1805 god Baku 1961 83 Avalov 1977 seh 28 Ocherki kreposti Shushi i vsego Karabaha 210 SPb Gaz Severnaya pchela 1881 Nersesov Qarabagi Mirze Yusif Tarixi Safi Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb nesriyyati 2006 35 2022 07 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 17 Fatullaev Sh S Pamyatniki Shushi Baku 1970 28 Zubov P Shest pisem o Gruzii i Kavkaze 1834 70 Zaharyanc Yakov Vojna shaha s karabahskim hanrm Baku 1949 211 Nersesov Qarabagi Mirze Yusif Tarixi Safi PDF Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb nesriyyati 2006 27 2022 07 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 17 General lejtenant Klyuki Fon Klugenau Ocherk voennyh dejstvij i sobytij na Kavkaze 1818 1850 Ezhemesyachnoe istoricheskoe izdanie 1874 sentyabr 138 Vtorzhenie persiyan v nashi predely i blokada imi kreposti Shushi v 1826 godu 58 gaz Kavkaz 1851 Istoriya Azerbajdzhana t 2 Baku 1960 35 Avalov 1977 seh 29 Zubov P Shest pisem o Gruzii i Kavkaze M 1834 88 Avalov 1977 seh 31 Avalov E V O nekotoryh osobennostyah arhitektury oboronitelnyh sooruzhenij Shushi Izv AN Azerb SSR ser Lit Yaz i Isk 2 1972 accessdate missing url Kavkaz Tiflis 25 1871 Ocherki Zakavkazya Illyustraciya t VII SPb M 1861 257 Nersesov Qarabagi Mirze Yusif Tarixi Safi PDF Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb nesriyyati 2006 35 2022 07 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 17 Istoriya Azerbajdzhana t 2 Baku 1960 6 Avalov 1977 seh 33 Nersesov Qarabagi Mirze Yusif Tarixi Safi PDF Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb nesriyyati 2006 35 2022 07 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 17 Baharli Ehvalati Qarabag E Avalov 34 de istinad edir 1888 Avalov 1977 seh 34 Avalov 1977 seh 35 Nersesov Qarabagi Mirze Yusif Tarixi Safi PDF Qarabagnameler II kitab Baki Serq Qerb nesriyyati 2006 35 2022 07 11 tarixinde PDF Istifade tarixi 2018 07 17 Karta k dorozhniku Kavkazskogo kraya Kavkazskij kalendar na 1846 god Tiflis 1845 Avalov 1977 seh 25 Avalov 1977 seh 26 Dzhevanshir Ahmedbek Istoriya Karabahskogo hanstvo s 1747 po 1805 god Baku 11 1961 Avalov 1977 seh 27EdebiyyatAvalov E V Arhitektura goroda Shushi i problemy sohraneniya ego istoricheskogo oblika Baku Elm 1977 Fatullaev Sh S Pamyatniki Shushi Baku 1970 Salamzade A V Arhitektura Azerbajdzhana XVI XIX vv Baku 1964 Hemcinin baxSusa Dovlet Tarix Memarliq Qorugu Azerbaycan qalalarinin siyahisi