Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sibir yupikləri və ya Yuitlər (öz dilində olan adı: Alyaskada (Yupiget); Rusiyada (Юпигыт)) — Sibirdə Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində və Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs Lourens adasınnda yaşayan Yupik qoluna aid eskimos xalqıdır.
 | ||||||
| Ümumi sayı | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 3.000 | ||||||
| Yaşadığı ərazilər | ||||||
| ||||||
| Dili | ||||||
| Dini | ||||||
| Xristianlıq (əksəriyyəti Pravoslavlıq) | ||||||
| Qohum xalqlar | ||||||
| Sirenik yupikləri |
Müqqədəs Lourens adasındakı Sibir yupikləri, Alyaskada qohumluq baxımından inyupiklərə ən yaxın xalqdır. Rusiyadakı Sibir yupikləri, çukçaların mədəni assimilyasiyasına məruz qalmış, onların mədəniyyətini mənimsəmişdir. Uzun müddət çukçalarla bir ərazidə yaşamaları Sibir yupiklərinin çukçalaşmasına səbəb olmuşdur. Sahil boyu ərazilərdə yaşayan çukçaların da çukçalaşmış yupik olduqları güman edilir. Yupiklərin böyük bir qismi özlərini çukçalarlarla eyniləşdirilməsinə qarşıdır. Ancaq sibir yupikləri və çukçalar arasında tək fərq dillərinin ayrı-ayrı olmasıdır. Qalan bütün mərasim və mədəniyyətləri isə eynidir.
Sibir yupiklərinin sayı 2000 nəfərdən çoxdur. 1980 və 1992-ci illərdə aparılan siyahıya alınmaya əsasən, sibir yupiklərinin 95%-nin sibir yupikcəsində danışdığı məlum olmuşdur. Lakin hhazırda bu nisbət daha aşağıdır. Sibir yupiklərinin ənənəvi inancı animizm və şamanizm olsa da 1887-ci ildən etibarən Xristianlıq da zorla yayılmışdır. Sibir yupiklərinin əsasən ovçuluq və yığıcılıqla məşğul olurlar.Fil dişindən hazırlanan müxtəlif əşyalar isə baha qiymətə satılır.
Amerika Birləşmiş Ştatları Konqresində 1971-ci ilin 18 dekabr tarixində (ANCSA) adlı qanun qəbul edildi. Bu qanunda Alyaskada yaşayan azsaylı xalqların maraqlarının təmin edilməsi və onların vergidən böyük ölcüdə azad edilməsi nəzərdə tutulurdu. Bununla da Alyaskada yaşayan etnosların sosial vəziyyəti xeyli yaxşılaşmışdır. Sibir yupiklərinində (ANCSA) adlı qanun qəbul edilməsi onlarında durumunun yaxşılaşmasına səbəb olmuşdur. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı dövründə, Sibirdə yaşayan xalqlara heç bir üstünlük verilməmişdir. Bu gündə Rusiyanın şimalında olan etnoslar kütləvi işsizlik, alkoqolizm kimi problemlərdən əziyyət çəkirlər.
Etimologiyası
Sibir yupikləri Rusiyada Yuit adı ilə tanınır (rus. Юит), bu ad 1931-ci ildən etibarən Sibir yupiklərinin rəsmi adıdır. Yupik dillərində yuit sözü 'insanlar' mənasını verir.
Rusiyada eskimoslar arasında Sibir yupikcəsi az hallarda danışılır.İngilis dilində Sibir yupiklərinin adlandırılması bir az fərqlidir. Rusiyada yaşayan Sibir yupiklərinə Mərkəzi Sibir Yupikləri, Alyaskada yaşayanlara isə Şimali Alyaska Yupikləri deyilir.
Tarix
Sibir yupikləri və ərazidə yaşayan digər xalqların nəsilləri, qədim zamanlardan Altay dağları ətrafında yaşayırdılar. Bu ərazilər yaşamaq üçün əlverişli deyildi. Bir müddət sonra Sibir yupikləri Şimal-Şərqi Sibirə irəlilədilər. Aparılan Arxeoloji qazıntılar zamanı, əsası Rusiyada olan Eskimosların Alyaskaya necə gəlmələri məlum olmuşdur. Eskimoslar 10.000 il əvvəl, buzlaşma zamanı Berinq boğazını keçmişlər.Həmin dövrlərdə Berinq boğazı buzlarla əhatəli idi. Kamçatkadan Alyaskaya gədər olan 250–300 km yol, piyada qət etməkdən başqa yol yox idi. Böyük ehtimalla Kamçatkadan iki böyük qrup yola düşmüşdür. Bunlar Eskimos və Aleut qruplarıdır. Hər bir qrupda 4 və ya 5 min nəfərin olması güman edilir. Eskimos və Aleutların dəniz heyvanlarını ovlama texnikası, ilk vaxtlar eyni olmuşdur. Hətta bu gün 40 yaxın dilin istifadə edildiyi Alyaskada,Eskimos və Aleutların eyni dili danışdığı məlum olmuşdur. Bir neçə əsr boyunca bu iki xalq arasında olan oxşarlıqlar hissə-hissə aradan qalxmaqa başladı. Bu gün hər iki xalqın dili, mədəniyyəti, mərasimləri bir-birindən köklü şəkildə fərqlənir.
Yupiklərin qədim nəsilləri böyük bir ehtimalla Sibirin Berinq boğazı və sahillərində böyük bir sahədə yaşayırdılar. Bu ərazi Eskimosların yaşadığı torpaqlardan təxminən 25–30 km kənarda yerləşirdi. Bu məsafə həmin zaman üçün çox böyük hesab olunurdu. Qış aylarında Eskimos və Yupiklər arasında əlaqə tamam kəsilirdi. Bəzən bu iki etnosun nümayəndələri 6 aya yaxın müddət ərzində bir-biriləri ilə görüşə bilmirdilər. Bütün bunlar elə də uzaqda yaşamayan iki etnosun həm dil həm də mədəniyyət baxımından fərqliliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Sibir sahillərində yaşayan Sibir Yupikləri, 1950-ci ilə qədər 15 yaxın kənddə yaşayırdılar. 1958-ci ildə bu kəndlərin sakinləri, Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı tərəfindən vahid bir əraziyə toplanması prosesi başlamışdır. Ərazidə olan yupiklər buna etiraz etsələrdə, qərar dəyişməmişdir.
Alyaskada Müqqədəs Lourens adası 2.000 il müddətində müxtəlif vaxtlarda az sayda insanların yaşadığı ada idi. XVIII və XIX əsrlərdə adda 4000 dən çox insan 35 kənddə yaşayırdı. Avropalıların Alyaskaya ekspeditsiyaları burada yaşayan bir çox xalqlar kimi Sibir yupiklərinində yaşayış və gündəlik həyatlarında böyük dəyişliklərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ada general Vene C. Gambell şərəfinə Müqqədəs lourens adlandırılmışdır.1878 və 1880-cı illər arasındakı qıtlıq ada əhalisinin böyük bir hissəsinin ölümünə səbəb olmuşdur. Qıtlığın əsas səbəbi kimi həmin dövrə qədər görünməmiş şaxta (-46) və adada yaşayan yerlilərə ərzaq gətirən gəminin batması göstərilir. Yerlilər belə bir vəziyyətlə qarşılaşacaqlarını gözləmirdilər. Nəticədə 1000 və ya 1500 nəfər ölmüşdür. Bu dövrdə kütəvi ölümlərin səbəbi kimi epidemiya xəstəlikləridə göstərilir. Bir çox qrip xəstəliklərinə qarşı Eskimos və digər xalqlar heç bir əlac tapa bilmirdilər. Adi qrip epidemiyaları ölümə səbəb olurdu. 1890-cı ildən etibarən ağır olan durum yaxşılaşmışdır.1900-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskada yaşayan xalqların sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün kütləvi formada şimal maralı fermaları yaradıldı. 1903-cü ildə ABŞ prezidenti Teodor Ruzvelt Alyaskaya səfəri zamanı şimal maralı fermalarında olmuşdur. 1930-cu ildə ada da yaşayan yerli əhali Savoonga adlı yeni salınmış şəhərə köçürüldülər.Şəhərə şəhər statusu və poçt indeksi 1963-ci ildə verilmişdir.
Əhali
1958-ci ildə 645 nəfərlik əhalidən 345 nəfəri , 300 isə qəsəbələrində yaşayırdı.
2000-ci ildə aparılan siyahıya alınmaya görə şəhərindədə 159 ev və 121 ailə yaşayırdı.Bunlardan 95% yerlilər təşgil edirdi.Savoongada isə 145 ev və 113 ailə vardı.
Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində danışa bilən əhali sayı:
| il | xalq | etnik sayı | ana dilində danışa bilənlərin sayı | % | danışa bilənlərin orta yaş həddi |
|---|---|---|---|---|---|
| 1980 | Sibir yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların çoxu |
| Alyaska yupikləri | 17.000 | 14.000 | 80 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi | |
| İnyupiklər | 12.000 | 5.000 | 40 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi | |
| Supiklər | 3.000 | 1.000 | 33 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi | |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi | |
| 1992 | Sibir yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların çoxu |
| Alyaska yupikləri | 18.000 | 12.000 | 67 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi | |
| İnyupiklər | 13.000 | 4.000 | 31 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi | |
| Supiklər | 3.100 | 600 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi | |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
Dil və təhsil
Dialektləri:
- Ungazik dialekti – Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsində Ungazik (Посёлок Унгазик) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.
- Avan dialekti – Rusiyada Avan (Посёлок Аван) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.
- İmtuk dialekti – Rusiyada İmtuk (Посёлок Имтук) kəndində olan yupiklər tərəfindən danışılar.
- Sivuqaq dialekti – Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs Lourens adasında danışılar. Adada bu dildə danışan qəbilələr bunlardır: Sivuqarmiit, Pauvuilagmiit, Kukuligmiit, Sikuuvugmiit, Kialigagmiit.
Sibir yupikcəsi, muasir zamanda əvvəl ki, formada olduğu kimi geniş kütlə tərəfindən istifadə edilmir. Gənclərin çoxu öz dillərini bilmir və ya öyrənməyə maraq göstərmirlər. Bütün bu səbəblərə görə Sibir yupikcəsi təhlükə altında olan dillərdən hesab olunur. Alimlər hesab edirlər ki, əgər bütün proses bu cür inkişaf etsə, yaxın 30 il ərzində Sibir yupikcəsi Ölü dillər sırasına qatılacaqMüqqədəs Lourens adasında yaşayan 1.400 nəfərdən 1000 nəfəri Sibir yupikcəsini danışa bilir. Bu say ildən ilə azalmaq üzrədir. Rusiyada isə 900 nəfər Sibir yupikindən 300 nəfəri Sibir yupikcəsini danışa bilir. Sibir yupiklərinin ana dilli olan Sibir yupikcəsini danışanların sayı durmadan azalır. Bunun bir sıra önəmli səbəbləri vardır. Gənc və ya yeniyetmə yupiklər öz dillərini öyrənməkdənsə ingilis dilini öyrənməyi üstün tuturlar. Rusiyada olan məktəblərdə bu dil tədris olunmur. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında isə axşam məktəblərində az sayda uşaqlara ümumi danışıq öyrədilir. Bütün bu proseslər dilin ölməsinə səbəb olur.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatında Müqqədəs Lourens adasında yaşayan Sibir Yupikləri uzun illər ingilis dilində danışmağa məcbur edilmişdilər. Adada bütün rəsmi sənədləşmələr ingilis dilində, aparılırdı. ABŞ Konqresinin 1971-ci il 18 dekabr tarixli qanunu qüvvəyə minmişdir. İngilis dilində qanun ANCSA adlanırdı. Qanun adada yaşayan yerli xalqın öz dilindən sərbəst şəkildə istifadə etmək hüququnu təsdiqləmişdir. 1970-ci illərin əvvələrində Yupik dilinin, latın qrafikalı əlifbası yaradılmışdı.Bununla Yupikcə olan nəşrlər artmış və adadakı iki məktəbdə öyrədilməsinə başlanmışdır.
1987 və 1988-ci illərdə Alyaska məktəb bölgələrində Sibir yupikcəsini öyrənən şagird sayı:
| məktəb bölgəsi | Cəmi şagird sayı | Anadilində danışa bilən uşaqlar |
|---|---|---|
| Ankoriç | 2 | - |
| Bering Sreyl | 239 | 227 |
| Nome qəsəbəsi | 27 | 10 |
| Cəmi | 268 | 237 |
1980 və 1992-ci ildə aparılan əhali sayımına görə, Alyaskada 1100 nəfər Sibir yupik etnosuna aid şəxs yaşayır. Bunlardan 1050 nəfəri Sibir yupikcəsi danışa bilir. Ancaq gündəlik həyatda daha çox ingilis dilindən istifadə edilir.
Rusiyada Naukan yupikləri və Sirenik yupikləri sayı 1700 nəfərdir. Bunlardan 800 nəfəri ana dillərində danışa bilir. Naukan yupiklərinin Sibir yupikləri ilə bəzi ortaq tərəfləri olsa da, bu iki etnosu qohum etnos hesab edilmir. Rusiyada yaşayan eskimo xalqları daha çox Rusca danışır.Rusiya Federasiyasının Sibirdə yaşayan eskimos xalqları barəsinə 2002-ci ildə aparılan araşdırmaya, görə 1.750 nəfər Rusiya vətandaşı gündəlik həyatında ana dillərindən istifadə edirlər.1920-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı tərəfindən Sibir yupikcəsi Kiril əlifbasına uyğunlaşdırılmışdır. Qrammatik baxımdan 5 yeni hərf əlavə edildi.( ӷ , ӄ , ӈ , ў , ӽ ).
Din
Şamanizm və Animizm
Sibir yupiklərinin dini inancları tarix boyunca müxtəlif olmuşdur. Onlar uzun müddət Animizm dini cərayanına inanmışlar.Animizm dinində bəzi heyvanlar müqqədəs qəbul edilir və onların ovlanması günah sayılır. Bu heyvanlardan orka, canavar ve quzğunu misal göstərmək olar. Sibir Yupiklərinin dini inancları çukçalara çox yaxındır. Hər ikisi dünyanın vahid tanrı tərəfindən yaradıldığını inanırlar. Bununla yanaşı bir çox dini mərasimlərdə oxşarlıq özünü göstərir. Dini baxımdan daha çox önəm verilən heyvan Quzğundur. Bir çox dini rituallarda bu heyvanın ovçuları dənizdə və quruda olan təhlükələrdən qoruduğu qeyd edilir. Orkada müqqədəs sayılır, kiçik yaşlı yupik uşaqlarının pisliklərdən qoruyucusu kimi qəbul edilir. Yupik əfsanələrində Orkanın qış aylarında canavara çevrilərək şimal maralı yediyi fikri çox güclüdür. Daha sonra Orka şimal maralını ovçulara tərəf qovur və bununla ovçular heyvanları asanlıqla ovluyurlar. Bütün bunlar çox güçlü dini inanclardır.Burada bəzi əfsanəvi məqamlar olsa da, yupiklər bu ritualları ciddi qəbul edir və onlara inanırlar. Dəniz ovu başlamazdan əvvəl suya bir parça quru çörək atılır. Bunun səbəbi Orkanın çörəyi yeməsi və ovun uğurlu olmasında ovçulara yardım etməsidi. Digər heyvanlardan canavar və qarğa böyük ritualla sahibdir.Hörümçəklər körpə qızların əsas qoruyuçusu hesab edilir.
Alyaskada Eskimosların yaşadığı hər kəndin bir şamanı vardır. Şamanlara böyük önəm verilir, onların ovdan əvvəl verdiyi xeyir dualar və icra etdiyi rituallar zamanı ovçular bir yerə toplanır. Şamanlar həm şəfaçı həm də ruhlarla təmasa keçib pis təsirləri uzaqlaşdıran ruhani lider hesab edilir.
Qurudan və dənizdən gələn pis ruhları qovmaq və ya ovun uğurlu olması üçün vadoo formalı tilsimdən istifadə edilir. Yugaaq adlanan vadoonun yalnız bədəni insan formasındadır. Sibir yupikləri yeni doğulan uşaqlara, daha çox diqqət edirlər. Havanın soyuq olması uşaq ölümlərinə səbəb olur. Şamanlar yeni dünyaya gələn körpələri, müxtəlif dini ayinlərlə qoruyur və pis ruhların onlara yaxınlaşmasına imkan vermirlər. Bu inanc Alyaskada yaşayan bütün xalqlarda çox güclüdür. Müqqədəs lourens adasında isə vadoolar uyaghqutat adlanır.
Sibir yupikləri, ölmüş insanların yenidən dünyaya gəliklərinə inanardılar. Körpələrin adları əsasən, ölmüş insanların adlarından götürülür. Dini inanclardan biri də, körpənin ölmüş bir şəxsin ruhunu daşımasıdır. Bu məsələlərdə əsas rolu şamanlar oynayır.Belə ki, uşağın hansı ölmüş şəxsin ruhunu daşımasını şamanlar müəyyən edir. Əgər körpə ölsə, bunun körpəyə səhv ad verildiyindən baş verdiyi düşünülür.
Xristianlıq
Müqqədəs lourens adasında ilk xristian missionerlər 1887-ci ildə gəlmişlər. Qısa zaman ərzində burada Anqlikan kilsəsi yaradıldı. Missionerlər adaya gəlmələrinin 3-cü ili münasibətilə kilsə inşasına başladılar. 1890-ci ildə kilsə böyük çətinliklə inşa edildi. Yerli xalqları xristianlıqa cəlb etmək çox cətin idi. Hər bir etnosun qədim zamanlardan inandığı öz dinləri vardı. Müasir dövrdə Amerika Birləşmiş Ştatları Alyaskada yaşayan xalqların dini inanclarına müdaxil etmir. qəsəbəsində Protestantlıq Kilsəsi fəaliyyət göstərir.
Mədəniyyət
İctimai həyat
Sibir yupikləri qədim zamanlardan tayfa halında yaşayırdılar. Əhalinin sayı çox olmadığından tayfalarında sayı çox deyildi. Tayfa başcılarına böyük, hörmət və inam vardı. Tayfalar ova eyni zamanda çıxırdılar. Əldə olunan ov bərabər şəkildə bölünürdü. Bu əsrlər boyu dəyişməmişdir. Qədim zamanlarda tayfa başçıları sayı 300 və ya 400 nəfərdən ibarət olan kəndlərə rəhbərlik edirdilər. Onlara bütün işlərin idarə edilməsində şamanlar yaxından kömək edirdi. Şaman burada vəzir rolunu oynayırdı.
Müqəddəs Lourens adasında olan Gambell şəhərində hər il Sibir yupiklərinin evlənmə mərasimi təşgil edilir. Burada əsas üstünlük kişilərə verilir.Qadının kişini bəyənib və ya bəyənməməsinin heç bir önəmi yoxdur. Qadınların çıxarılan qərarlarada etiraz etmək hüququ yoxdur. Evlənməzdən əvvəl cütlüklər arasında nişanlanma mərasimi təşkil edilir. Nişanlı qalma müddəti bir ov mövsümüdür. Daha sonra toya hazırlıq prosesi başlayır. Oğlan evi cehiz kimi bahalı xəz dəri və ya bir neçə baş heyvan verir. Şimal maralı, ayı dərisi Alyaskada yaşayan yerli xalqlar arasında qiymətli hesab edildiyindən nişan mərasimi zamanı bu heyvanların dərisinə daha çox üstünlük verilir.
Sibir yupiklərin 19-ci əsrin ortalarına qədər, nınglyu adlı evlərdə yaşayırdılar. Muasir zamanda isə ninglyu adlı evlərdə yaşamaq əlverişli hesab edilmir. Onlar indiki zamanda mıngtığaq adlı evlərdə yaşayırlar. Şimal maralı və ya morj dərisi ilə örtülən bu evlər daha geniş və rahatdır.
Müqəddəs Lourens adasında alkoqollu içkilər qadağandır. Bunun əsas səbəbi ada da Alkoqolizmin problem olmasıdır.
Nəqliyyat
Sibir yupikləri iki növ nəqliyyatdan istifadə edirlər. Bunlardan biri itlərin yardımı ilə hərəkətə gətirilən xizəklərdir. Kiçik qayıqlardan isə dəniz yolu ilə yaxın məsafələrə getmək üçün istifadə olunur. Sibir yupikləri bütün nəqliyyat növlərindən istifadə qaydalarını çukçalardan öyrənmişlər.
Döyüş
Çukçalarda olduğu kimi Sibir yupiklərində də tayfalararası düşmənçilik məşhurdur. Tarixən əlverişli torpaqlar üzərində üstünlük qazanmaq üçün kiçik müharibələr baş verirdi. Döyüş silahları müxtəlif idi. Sərtləşdirilmiş suiti dərisinin arasına qurudulmuş yerləşdirilirdi. Bu əsas silah hesab edilir və sol əldə saxlanılırdı. Mamont dişlərindən başa sürətli zərbə endirmək üçün istifadə edilirdi. Bunu muasir dövrdə əmudla müqayisə etmək olar. Baş və çiyinləri qorumaq üçün mamont sümüyündən başlıq hazırlanırdı. Yupiklərlə çukçalar arasında uzun illər müharibənin baş verməsini sübut edən ən böyük dəlil Sibirin şimal hissəsində yupiklər yaşasalarda, hal-hazırda həmin ərazilər çukçalara məxsusdur.
Kişi və qadınların istifadə etdiyi bəzək əşyaları
Çukçalarda olduğu kimi Sibir yupiklərində də üz tatusu məşhurdur. Kişilərin ağzı ətrafına tatu vurulur. Qadınlar üz və əllərində kompleks həndəsi naxışlardan ibarət tatu edirlər. Qadınlarda üzə vurulan tatunun məqsədi sonsuzluğun onlardan uzaq olması üçündür. Tatunun vurulması mərasimlərində, əsas dini ayinləri şamanlar icra edirlər.
Müqəddəs Lourens adasında tatunun (döymənın) 2000 ilik tarixi var. Ən qədim zamanlardan qadınların üzlərinə döymə vurması məlumdur. Ancaq daha sonra Xristianlıqın təsiri ilə Sibir yupikləri tatudan istifadədən imtina etmişlər. Muasir zamanda yalnız festivallarda, əyləncə məqsədi ilə bəzi tatulardan istifadə edilir. Adətə görə tatu edən qadın, bu adəti həyatını sonuna kimi davam etdirməlidir. şəhərində bədəni tamamilə tatulu olan Anna Aghtuqaayak 2002-ci ildə 96 yaşında, evinin yanması nəticəsində həlak olmuşdur şəhərində isə 2005-ci ildə Sadie Sepila və Mabel Toolie adlı qadınların vəfat etməsindən sonra, Sibir yupikləri arasında tatulu qadın qalmamışdır.
Adada tatu vurulması ilə məşğul olan 93 yaşlı Alice Yavaseuk, indi yalnız bayramlar üçün tatular hazırlayır. Sibir yupikləri dəfn tatuları hazırlayırlar. Bu qədim zamanlardan gələn adətdir. Dəfn tatusu nafluq adlanır, ölənin ruhuna bununla böyük ehtiram göstərilir. İnanca görə ölmüş adamın ruhu bir ay müddətində kənd ətrafında dolanır. Ruhun bəzi pisliklər etməsinin qarşısını almaq kakileq adlı tatulardan vurulur.Bütün bu tatular çox az sayda qadınlar tərəfindən istifadə edilir.
Ovçuluq
Bütün eskimos xalqları kimi Sibir yupiklərində də ovçuluq əsas peşə hesab edilir. Ov mövsümü Eskimoslar üçün çox önəmlidir. Ovun uğurlu keçməməsi, bütün kəndin ərzaqsız qalmasına səbəb ola bilər.Çox zamanlar balina ovuna çıxılır.Və əldə olunan balina əti bir kəndin ərzaq və yağ ehtiyatını bir il müddətində ödəyə bilir. Məsələn Qrenlandiya balinasının təmiz ət və yağ hissəsi 5 tondan çoxdur, bununla 300 nəfərlik bir kənd 6 ay dolana bilər.
Rusiya Federasiyasının Çukotka Muxtar Dairəsindəki Sibir yupikləri, kiçik adalarda ov etməyə üstünlük verirlər. Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı zamanında Sibirdə yaşayan ekimos xalqlarına, dövrünə görə muasir hesab edilən ov silahı verilmişdir. Ovçular hər qayıqda 4-6 nəfərlik qruplarla ova çıxırlar və mövsümünə görə balina və suiti növlərini ovlanılır. Qrenlandiya balinasının tutulması ənənəvi irsin bir hissəsi olub böyük mədəni dəyərlərə malikdir. Suiti növləri arasında ən çox ovlananı morjdur. Balıq olaraq bir-birindən fərqli növlər tutulur. Quruda isə şimal maralı, ayı, ilə bir çox quş növləri ovlanır. Quşları ovlama üsulları öyrənmişlər.Yay aylarında bəzi quşların yumurtaları yuvalarından götürülüb, müxtəlif yeməklərdə istifadə edilir.Qadınlar isə tundra meşələrində göbələk və tərəvəz toplayırlar.
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Alyaska ştatının Müqqədəs lourens adasında morj ovu çox məşhurdur.Bir çox balina növləri ovlanır.Bunlardan Balaenoptera physalus, Megaptera novaeangliae, Physeter macrocephalus, orka, Qrenlandiya balinası, Balaenoptera acutorostrata, Delphinapterus leucas, və Phocoena phocoena növlərin misal göstərmək olar.Suiti növləri arasında isə Pusa hispida, Erignathus barbatus, Phoca vitulina, morj və Otariidae kimi növlər tez-tez ovlanır.
Balıq ovları, bütün eskimos xalqlarının ən çox ovladığı dəniz canlısıdır.20-dən çox balıq növü Sibir yupikləri və digər yerli xaqlar tərəfindən gündəlik olaraq ovlanır.Balıq növlərindən isə Gadus morhua, Gadus ogac, Boreogadus saida, Reinhardtius hippoglossoides, Hippoglossus hippoglossus, Salmo salar, Oncorhynchus, Scomber scombrus, Salvelinus alpinus və Somniosus microcephalus kimi növləri qeyd etmək olar.
Quruda edilən ovlar zamanı,əsasən ağ ayı, qonur ayı, şimal maralı, sığır ovlanılır.Canavar, qütb tülküsü və az hallarda ovlanılır.Quşlardan isə ördəklər, qazlar ve qu əsas ovlanan quş növlərindəndir. Digər quşlar arasında qaqar, Phalacrocorax, təmizçilər , qağayı, susüpürənlər, sahilqağayıları və quzğun gündəlik olaraq ovlanılır.
Müqqədəs lourens adasında ildə 3 dəfə adlı yarmarka təşgil edilir.Bu yarmarkada Alyaskada olan 20 dən çox etnos iştirak edir.Sibir yupikləri, Sirenik yupikləri, Naukan yupikləri və Alyaska yupikləri kimi etnoslar bu bazarda toplu şəkildə iştirak edirlər.Morj dişindən hazırlanan müxtəlif bəzək əşyaları, həm yerli xalq tərəfindən istifadə edilir, həm də buraya gələn turistlərə satılır. Sibir yupikləri balıq məhsullarından hazırlanan yeməklərə üstünlük verirlər.Bəzi yeməklər çiy formada hazırlanır və yeyilir.
İstinadlar
- Michael E. Krauss (2007) 2008-05-09 at the Wayback Machine, Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
- . 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- "Asian Eskimo Language". 2007-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- "Peter P. Schweitzer & Patty A. Gray, The Chukchis and Siberian Yupiks of the Russian Far East" (PDF). 2011-08-15 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2007-08-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2007-08-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Türkkan, Reha Oğuz. Türkler ve Kızılderililer, sf. 200-300
- . Department of Justice Canada. 2007-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-24.
- "Endangered Languages in Northern Siberia: Siberian Yupik and other Languages of Chukotka" (PDF). 2016-03-03 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2013-02-13 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Handbook of North American Indians
- Marc-Antoine Mahieu, Nicole Tersis, Variations on polysynthesis: the Eskaleut languages
- (PDF). 2011-06-24 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2016-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 2012-11-14 at the Wayback Machine,
- . 2009-02-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2012-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2012-05-19 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- The Endangered Language Fund Newsletter, Volume Six, Number Two, October 2002[ölü keçid]
- . 2008-05-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- "Bilingual/Bicultural Education Programs". 2016-03-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2010-11-14 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Рубцова 1954:156 (see tale The orphan boy with his sister)
- Menovščikov 1968:439,441
- Menovščikov 1968:440–441
- Menovščikov 1968:439–440
- Рубцова 1954:218
- Рубцова 1954, tale 13, sentences (173)–(235)
- Hoppál, Mihály. Sámánok Eurázsiában (Hungarian). Budapest: Akadémiai Kiadó. 2005. ISBN . pp. 77, 287; Znamensky, Andrei A. Az ősiség szépsége: altáji török sámánok a szibériai regionális gondolkodásban (1860–1920) // Molnár, Ádám (redaktor). Csodaszarvas. Őstörténet, vallás és néphagyomány. Vol. I (Hungarian). Budapest: Molnár Kiadó. 2005. 117–134. ISBN ., p. 128
- Hoppál 1987: 76
- Eliade 1964:4
- (PDF). 2010-06-04 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Hoppál 1987: 98
- Burch Ernest S. (junior), The Eskimos, 1988
- Early Work on St. Lawrence Island 2016-03-06 at the Wayback Machine)
- Savoonga Presbyterian Church 2016-10-13 at the Wayback Machine)
- Hoppál 2005: 45
- Boglár 2001: 24
- J. David Newman, You can do no wrong: From Hero to Pariah (1), January 16, 2010 /1
- Susan B. Andrews və John Creed, Authentic Alaska: voices of its native
- Hoppál 1987: 78
- V. P. Alekseyev (1979), The Genetic Structure of Asiatic Eskimos and Coastal Chukchis Compared to that of American Arctic populations, Arctic Anthropology XVI-1, 1979
- Zolotarjov 1980: 40–41
- Anyiszimov 1981: 92–98
- "Lars Krutak (2005), The Last Tattoos of St. Lawrence Island, Alaska". 2010-02-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2016-10-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
- . 2012-12-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
- "Yupik in Sibiria". 2010-07-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- "An uncomplete list of names of animals, birds and fishes in six different languages" (PDF). 2016-03-05 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- . 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-27.
- . 2010-06-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-06.
- Nobmann ED, Ebbesson SO, White RG, Schraer CD, Lanier AP, Bulkow LR. (1998) 2016-09-23 at the Wayback Machine, Dietary intakes among Siberian Yupiks of Alaska and implications for cardiovascular disease, Int J Circumpolar Health. 1998 Jan;57(1):4-17
- David O. Carpenter et all. (2005)[ölü keçid], Polychlrorinated Biphenyls in Serum of the Siberian Yupik People from St. Lawrence Island, Alaska, Int J Circumpolar Health 2005; 64(4):322-335.
Xarici keçidlər
- An uncomplete list of names of animals, birds and fishes in six different languages (St. Lawrence adası dialektində heyvan adları)
- Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo) 2016-10-28 at the Wayback Machine
- Фотоиллюстративные коллекции А.С. Форштейна в собрании МАЭ (из серии "Сибирь глазами этнографов начала XX века") 2010-12-27 at the Wayback Machine (şəkillər)
- Gambell and St. Lawrence Island, August 2001 (şəkillər)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Sibir yupikleri ve ya Yuitler oz dilinde olan adi Alyaskada Yupiget Rusiyada Yupigyt Sibirde Rusiya Federasiyasinin Cukotka Muxtar Dairesinde ve Amerika Birlesmis Statlarinin Alyaska statinin Muqqedes Lourens adasinnda yasayan Yupik qoluna aid eskimos xalqidir Sibir yupikleri Morj dislerini elinde saxlayan Sibir yupik qadiniUmumi sayi3 000Yasadigi erazilerABS Alyaska 1 400Rusiya Cukotka 1 700 1 750 2002 ci il Naukan ve Sirenik yupikleride daxildir DiliSibir yupikcesi ingilis dili rus diliDiniXristianliq ekseriyyeti Pravoslavliq SamanizmQohum xalqlarSirenik yupikleri Naukan yupikleri Alyaska yupikleri Inyupikler Muqqedes Lourens adasindaki Sibir yupikleri Alyaskada qohumluq baximindan inyupiklere en yaxin xalqdir Rusiyadaki Sibir yupikleri cukcalarin medeni assimilyasiyasina meruz qalmis onlarin medeniyyetini menimsemisdir Uzun muddet cukcalarla bir erazide yasamalari Sibir yupiklerinin cukcalasmasina sebeb olmusdur Sahil boyu erazilerde yasayan cukcalarin da cukcalasmis yupik olduqlari guman edilir Yupiklerin boyuk bir qismi ozlerini cukcalarlarla eynilesdirilmesine qarsidir Ancaq sibir yupikleri ve cukcalar arasinda tek ferq dillerinin ayri ayri olmasidir Qalan butun merasim ve medeniyyetleri ise eynidir Sibir yupiklerinin sayi 2000 neferden coxdur 1980 ve 1992 ci illerde aparilan siyahiya alinmaya esasen sibir yupiklerinin 95 nin sibir yupikcesinde danisdigi melum olmusdur Lakin hhazirda bu nisbet daha asagidir Sibir yupiklerinin enenevi inanci animizm ve samanizm olsa da 1887 ci ilden etibaren Xristianliq da zorla yayilmisdir Sibir yupiklerinin esasen ovculuq ve yigiciliqla mesgul olurlar Fil disinden hazirlanan muxtelif esyalar ise baha qiymete satilir Amerika Birlesmis Statlari Konqresinde 1971 ci ilin 18 dekabr tarixinde ANCSA adli qanun qebul edildi Bu qanunda Alyaskada yasayan azsayli xalqlarin maraqlarinin temin edilmesi ve onlarin vergiden boyuk olcude azad edilmesi nezerde tutulurdu Bununla da Alyaskada yasayan etnoslarin sosial veziyyeti xeyli yaxsilasmisdir Sibir yupiklerininde ANCSA adli qanun qebul edilmesi onlarinda durumunun yaxsilasmasina sebeb olmusdur Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi dovrunde Sibirde yasayan xalqlara hec bir ustunluk verilmemisdir Bu gunde Rusiyanin simalinda olan etnoslar kutlevi issizlik alkoqolizm kimi problemlerden eziyyet cekirler EtimologiyasiSibir yupikleri Rusiyada Yuit adi ile taninir rus Yuit bu ad 1931 ci ilden etibaren Sibir yupiklerinin resmi adidir Yupik dillerinde yuit sozu insanlar menasini verir Rusiyada eskimoslar arasinda Sibir yupikcesi az hallarda danisilir Ingilis dilinde Sibir yupiklerinin adlandirilmasi bir az ferqlidir Rusiyada yasayan Sibir yupiklerine Merkezi Sibir Yupikleri Alyaskada yasayanlara ise Simali Alyaska Yupikleri deyilir Tarix1881 ci ilde cekilen sekilde Yupik qadinlar tesvir edilmisdir Sibir yupikleri ve erazide yasayan diger xalqlarin nesilleri qedim zamanlardan Altay daglari etrafinda yasayirdilar Bu eraziler yasamaq ucun elverisli deyildi Bir muddet sonra Sibir yupikleri Simal Serqi Sibire irelilediler Aparilan Arxeoloji qazintilar zamani esasi Rusiyada olan Eskimoslarin Alyaskaya nece gelmeleri melum olmusdur Eskimoslar 10 000 il evvel buzlasma zamani Berinq bogazini kecmisler Hemin dovrlerde Berinq bogazi buzlarla ehateli idi Kamcatkadan Alyaskaya geder olan 250 300 km yol piyada qet etmekden basqa yol yox idi Boyuk ehtimalla Kamcatkadan iki boyuk qrup yola dusmusdur Bunlar Eskimos ve Aleut qruplaridir Her bir qrupda 4 ve ya 5 min neferin olmasi guman edilir Eskimos ve Aleutlarin deniz heyvanlarini ovlama texnikasi ilk vaxtlar eyni olmusdur Hetta bu gun 40 yaxin dilin istifade edildiyi Alyaskada Eskimos ve Aleutlarin eyni dili danisdigi melum olmusdur Bir nece esr boyunca bu iki xalq arasinda olan oxsarliqlar hisse hisse aradan qalxmaqa basladi Bu gun her iki xalqin dili medeniyyeti merasimleri bir birinden koklu sekilde ferqlenir Yupiklerin qedim nesilleri boyuk bir ehtimalla Sibirin Berinq bogazi ve sahillerinde boyuk bir sahede yasayirdilar Bu erazi Eskimoslarin yasadigi torpaqlardan texminen 25 30 km kenarda yerlesirdi Bu mesafe hemin zaman ucun cox boyuk hesab olunurdu Qis aylarinda Eskimos ve Yupikler arasinda elaqe tamam kesilirdi Bezen bu iki etnosun numayendeleri 6 aya yaxin muddet erzinde bir birileri ile goruse bilmirdiler Butun bunlar ele de uzaqda yasamayan iki etnosun hem dil hem de medeniyyet baximindan ferqliliklerin yaranmasina sebeb olmusdur Sibir sahillerinde yasayan Sibir Yupikleri 1950 ci ile qeder 15 yaxin kendde yasayirdilar 1958 ci ilde bu kendlerin sakinleri Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi terefinden vahid bir eraziye toplanmasi prosesi baslamisdir Erazide olan yupikler buna etiraz etselerde qerar deyismemisdir Alyaskada Muqqedes Lourens adasi 2 000 il muddetinde muxtelif vaxtlarda az sayda insanlarin yasadigi ada idi XVIII ve XIX esrlerde adda 4000 den cox insan 35 kendde yasayirdi Avropalilarin Alyaskaya ekspeditsiyalari burada yasayan bir cox xalqlar kimi Sibir yupiklerininde yasayis ve gundelik heyatlarinda boyuk deyisliklerin yaranmasina sebeb olmusdur Ada general Vene C Gambell serefine Muqqedes lourens adlandirilmisdir 1878 ve 1880 ci iller arasindaki qitliq ada ehalisinin boyuk bir hissesinin olumune sebeb olmusdur Qitligin esas sebebi kimi hemin dovre qeder gorunmemis saxta 46 ve adada yasayan yerlilere erzaq getiren geminin batmasi gosterilir Yerliler bele bir veziyyetle qarsilasacaqlarini gozlemirdiler Neticede 1000 ve ya 1500 nefer olmusdur Bu dovrde kutevi olumlerin sebebi kimi epidemiya xestelikleride gosterilir Bir cox qrip xesteliklerine qarsi Eskimos ve diger xalqlar hec bir elac tapa bilmirdiler Adi qrip epidemiyalari olume sebeb olurdu 1890 ci ilden etibaren agir olan durum yaxsilasmisdir 1900 ci ilde Amerika Birlesmis Statlari Alyaskada yasayan xalqlarin sosial veziyyetinin yaxsilasdirilmasi ucun kutlevi formada simal marali fermalari yaradildi 1903 cu ilde ABS prezidenti Teodor Ruzvelt Alyaskaya seferi zamani simal marali fermalarinda olmusdur 1930 cu ilde ada da yasayan yerli ehali Savoonga adli yeni salinmis sehere kocurulduler Sehere seher statusu ve poct indeksi 1963 ci ilde verilmisdir Ehali1958 ci ilde 645 neferlik ehaliden 345 neferi 300 ise qesebelerinde yasayirdi 2000 ci ilde aparilan siyahiya alinmaya gore seherindede 159 ev ve 121 aile yasayirdi Bunlardan 95 yerliler tesgil edirdi Savoongada ise 145 ev ve 113 aile vardi Alyaskada 1980 ve 1992 ci illerde Eskimo Aleut dillerinde danisa bilen ehali sayi il xalq etnik sayi ana dilinde danisa bilenlerin sayi danisa bilenlerin orta yas heddi1980 Sibir yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin hamisi ve usaqlarin coxuAlyaska yupikleri 17 000 14 000 80 Orta neslin hamisi ve usaqlarin kicik bir qismiInyupikler 12 000 5 000 40 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 000 1 000 33 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 200 700 35 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismi1992 Sibir yupikleri 1 100 1 050 95 Orta neslin hamisi ve usaqlarin coxuAlyaska yupikleri 18 000 12 000 67 Orta neslin hamisi ve usaqlarin kicik bir qismiInyupikler 13 000 4 000 31 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiSupikler 3 100 600 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiAleutlar 2 100 400 19 Orta neslin coxu ve usaqlarin bir qismiDil ve tehsilDialektleri Ungazik dialekti Rusiya Federasiyasinin Cukotka Muxtar Dairesinde Ungazik Posyolok Ungazik kendinde olan yupikler terefinden danisilar Avan dialekti Rusiyada Avan Posyolok Avan kendinde olan yupikler terefinden danisilar Imtuk dialekti Rusiyada Imtuk Posyolok Imtuk kendinde olan yupikler terefinden danisilar Sivuqaq dialekti Amerika Birlesmis Statlarinin Alyaska statinin Muqqedes Lourens adasinda danisilar Adada bu dilde danisan qebileler bunlardir Sivuqarmiit Pauvuilagmiit Kukuligmiit Sikuuvugmiit Kialigagmiit Sibir yupikcesi muasir zamanda evvel ki formada oldugu kimi genis kutle terefinden istifade edilmir Genclerin coxu oz dillerini bilmir ve ya oyrenmeye maraq gostermirler Butun bu sebeblere gore Sibir yupikcesi tehluke altinda olan dillerden hesab olunur Alimler hesab edirler ki eger butun proses bu cur inkisaf etse yaxin 30 il erzinde Sibir yupikcesi Olu diller sirasina qatilacaqMuqqedes Lourens adasinda yasayan 1 400 neferden 1000 neferi Sibir yupikcesini danisa bilir Bu say ilden ile azalmaq uzredir Rusiyada ise 900 nefer Sibir yupikinden 300 neferi Sibir yupikcesini danisa bilir Sibir yupiklerinin ana dilli olan Sibir yupikcesini danisanlarin sayi durmadan azalir Bunun bir sira onemli sebebleri vardir Genc ve ya yeniyetme yupikler oz dillerini oyrenmekdense ingilis dilini oyrenmeyi ustun tuturlar Rusiyada olan mekteblerde bu dil tedris olunmur Amerika Birlesmis Statlarinin Alyaska statinda ise axsam mekteblerinde az sayda usaqlara umumi danisiq oyredilir Butun bu prosesler dilin olmesine sebeb olur Amerika Birlesmis Statlarinin Alyaska statinda Muqqedes Lourens adasinda yasayan Sibir Yupikleri uzun iller ingilis dilinde danismaga mecbur edilmisdiler Adada butun resmi senedlesmeler ingilis dilinde aparilirdi ABS Konqresinin 1971 ci il 18 dekabr tarixli qanunu quvveye minmisdir Ingilis dilinde qanun ANCSA adlanirdi Qanun adada yasayan yerli xalqin oz dilinden serbest sekilde istifade etmek huququnu tesdiqlemisdir 1970 ci illerin evvelerinde Yupik dilinin latin qrafikali elifbasi yaradilmisdi Bununla Yupikce olan nesrler artmis ve adadaki iki mektebde oyredilmesine baslanmisdir 1987 ve 1988 ci illerde Alyaska mekteb bolgelerinde Sibir yupikcesini oyrenen sagird sayi mekteb bolgesi Cemi sagird sayi Anadilinde danisa bilen usaqlarAnkoric 2 Bering Sreyl 239 227Nome qesebesi 27 10Cemi 268 237 1980 ve 1992 ci ilde aparilan ehali sayimina gore Alyaskada 1100 nefer Sibir yupik etnosuna aid sexs yasayir Bunlardan 1050 neferi Sibir yupikcesi danisa bilir Ancaq gundelik heyatda daha cox ingilis dilinden istifade edilir Rusiyada Naukan yupikleri ve Sirenik yupikleri sayi 1700 neferdir Bunlardan 800 neferi ana dillerinde danisa bilir Naukan yupiklerinin Sibir yupikleri ile bezi ortaq terefleri olsa da bu iki etnosu qohum etnos hesab edilmir Rusiyada yasayan eskimo xalqlari daha cox Rusca danisir Rusiya Federasiyasinin Sibirde yasayan eskimos xalqlari baresine 2002 ci ilde aparilan arasdirmaya gore 1 750 nefer Rusiya vetandasi gundelik heyatinda ana dillerinden istifade edirler 1920 ci ilde Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi terefinden Sibir yupikcesi Kiril elifbasina uygunlasdirilmisdir Qrammatik baximdan 5 yeni herf elave edildi ӷ ӄ ӈ y ӽ DinSamanizm ve Animizm Sibir yupikleri ov zamani Sibir yupiklerinin dini inanclari tarix boyunca muxtelif olmusdur Onlar uzun muddet Animizm dini cerayanina inanmislar Animizm dininde bezi heyvanlar muqqedes qebul edilir ve onlarin ovlanmasi gunah sayilir Bu heyvanlardan orka canavar ve quzgunu misal gostermek olar Sibir Yupiklerinin dini inanclari cukcalara cox yaxindir Her ikisi dunyanin vahid tanri terefinden yaradildigini inanirlar Bununla yanasi bir cox dini merasimlerde oxsarliq ozunu gosterir Dini baximdan daha cox onem verilen heyvan Quzgundur Bir cox dini rituallarda bu heyvanin ovculari denizde ve quruda olan tehlukelerden qorudugu qeyd edilir Orkada muqqedes sayilir kicik yasli yupik usaqlarinin pisliklerden qoruyucusu kimi qebul edilir Yupik efsanelerinde Orkanin qis aylarinda canavara cevrilerek simal marali yediyi fikri cox gucludur Daha sonra Orka simal maralini ovculara teref qovur ve bununla ovcular heyvanlari asanliqla ovluyurlar Butun bunlar cox guclu dini inanclardir Burada bezi efsanevi meqamlar olsa da yupikler bu rituallari ciddi qebul edir ve onlara inanirlar Deniz ovu baslamazdan evvel suya bir parca quru corek atilir Bunun sebebi Orkanin coreyi yemesi ve ovun ugurlu olmasinda ovculara yardim etmesidi Diger heyvanlardan canavar ve qarga boyuk ritualla sahibdir Horumcekler korpe qizlarin esas qoruyucusu hesab edilir Alyaskada Eskimoslarin yasadigi her kendin bir samani vardir Samanlara boyuk onem verilir onlarin ovdan evvel verdiyi xeyir dualar ve icra etdiyi rituallar zamani ovcular bir yere toplanir Samanlar hem sefaci hem de ruhlarla temasa kecib pis tesirleri uzaqlasdiran ruhani lider hesab edilir Qurudan ve denizden gelen pis ruhlari qovmaq ve ya ovun ugurlu olmasi ucun vadoo formali tilsimden istifade edilir Yugaaq adlanan vadoonun yalniz bedeni insan formasindadir Sibir yupikleri yeni dogulan usaqlara daha cox diqqet edirler Havanin soyuq olmasi usaq olumlerine sebeb olur Samanlar yeni dunyaya gelen korpeleri muxtelif dini ayinlerle qoruyur ve pis ruhlarin onlara yaxinlasmasina imkan vermirler Bu inanc Alyaskada yasayan butun xalqlarda cox gucludur Muqqedes lourens adasinda ise vadoolar uyaghqutat adlanir Sibir yupikleri olmus insanlarin yeniden dunyaya geliklerine inanardilar Korpelerin adlari esasen olmus insanlarin adlarindan goturulur Dini inanclardan biri de korpenin olmus bir sexsin ruhunu dasimasidir Bu meselelerde esas rolu samanlar oynayir Bele ki usagin hansi olmus sexsin ruhunu dasimasini samanlar mueyyen edir Eger korpe olse bunun korpeye sehv ad verildiyinden bas verdiyi dusunulur Xristianliq Muqqedes lourens adasinda ilk xristian missionerler 1887 ci ilde gelmisler Qisa zaman erzinde burada Anqlikan kilsesi yaradildi Missionerler adaya gelmelerinin 3 cu ili munasibetile kilse insasina basladilar 1890 ci ilde kilse boyuk cetinlikle insa edildi Yerli xalqlari xristianliqa celb etmek cox cetin idi Her bir etnosun qedim zamanlardan inandigi oz dinleri vardi Muasir dovrde Amerika Birlesmis Statlari Alyaskada yasayan xalqlarin dini inanclarina mudaxil etmir qesebesinde Protestantliq Kilsesi fealiyyet gosterir MedeniyyetIctimai heyat ninglyu adli qisliq cadir ev 1899 Sibir yupikleri qedim zamanlardan tayfa halinda yasayirdilar Ehalinin sayi cox olmadigindan tayfalarinda sayi cox deyildi Tayfa bascilarina boyuk hormet ve inam vardi Tayfalar ova eyni zamanda cixirdilar Elde olunan ov beraber sekilde bolunurdu Bu esrler boyu deyismemisdir Qedim zamanlarda tayfa bascilari sayi 300 ve ya 400 neferden ibaret olan kendlere rehberlik edirdiler Onlara butun islerin idare edilmesinde samanlar yaxindan komek edirdi Saman burada vezir rolunu oynayirdi Muqeddes Lourens adasinda olan Gambell seherinde her il Sibir yupiklerinin evlenme merasimi tesgil edilir Burada esas ustunluk kisilere verilir Qadinin kisini beyenib ve ya beyenmemesinin hec bir onemi yoxdur Qadinlarin cixarilan qerarlarada etiraz etmek huququ yoxdur Evlenmezden evvel cutlukler arasinda nisanlanma merasimi teskil edilir Nisanli qalma muddeti bir ov movsumudur Daha sonra toya hazirliq prosesi baslayir Oglan evi cehiz kimi bahali xez deri ve ya bir nece bas heyvan verir Simal marali ayi derisi Alyaskada yasayan yerli xalqlar arasinda qiymetli hesab edildiyinden nisan merasimi zamani bu heyvanlarin derisine daha cox ustunluk verilir Sibir yupiklerin 19 ci esrin ortalarina qeder ninglyu adli evlerde yasayirdilar Muasir zamanda ise ninglyu adli evlerde yasamaq elverisli hesab edilmir Onlar indiki zamanda mingtigaq adli evlerde yasayirlar Simal marali ve ya morj derisi ile ortulen bu evler daha genis ve rahatdir Muqeddes Lourens adasinda alkoqollu ickiler qadagandir Bunun esas sebebi ada da Alkoqolizmin problem olmasidir Neqliyyat Sibir yupikleri iki nov neqliyyatdan istifade edirler Bunlardan biri itlerin yardimi ile herekete getirilen xizeklerdir Kicik qayiqlardan ise deniz yolu ile yaxin mesafelere getmek ucun istifade olunur Sibir yupikleri butun neqliyyat novlerinden istifade qaydalarini cukcalardan oyrenmisler Doyus Cukcalarda oldugu kimi Sibir yupiklerinde de tayfalararasi dusmencilik meshurdur Tarixen elverisli torpaqlar uzerinde ustunluk qazanmaq ucun kicik muharibeler bas verirdi Doyus silahlari muxtelif idi Sertlesdirilmis suiti derisinin arasina qurudulmus yerlesdirilirdi Bu esas silah hesab edilir ve sol elde saxlanilirdi Mamont dislerinden basa suretli zerbe endirmek ucun istifade edilirdi Bunu muasir dovrde emudla muqayise etmek olar Bas ve ciyinleri qorumaq ucun mamont sumuyunden basliq hazirlanirdi Yupiklerle cukcalar arasinda uzun iller muharibenin bas vermesini subut eden en boyuk delil Sibirin simal hissesinde yupikler yasasalarda hal hazirda hemin eraziler cukcalara mexsusdur Kisi ve qadinlarin istifade etdiyi bezek esyalari Cukcalarda oldugu kimi Sibir yupiklerinde de uze vurulan tatu meshurdur Cukcalarda oldugu kimi Sibir yupiklerinde de uz tatusu meshurdur Kisilerin agzi etrafina tatu vurulur Qadinlar uz ve ellerinde kompleks hendesi naxislardan ibaret tatu edirler Qadinlarda uze vurulan tatunun meqsedi sonsuzlugun onlardan uzaq olmasi ucundur Tatunun vurulmasi merasimlerinde esas dini ayinleri samanlar icra edirler Muqeddes Lourens adasinda tatunun doymenin 2000 ilik tarixi var En qedim zamanlardan qadinlarin uzlerine doyme vurmasi melumdur Ancaq daha sonra Xristianliqin tesiri ile Sibir yupikleri tatudan istifadeden imtina etmisler Muasir zamanda yalniz festivallarda eylence meqsedi ile bezi tatulardan istifade edilir Adete gore tatu eden qadin bu adeti heyatini sonuna kimi davam etdirmelidir seherinde bedeni tamamile tatulu olan Anna Aghtuqaayak 2002 ci ilde 96 yasinda evinin yanmasi neticesinde helak olmusdur seherinde ise 2005 ci ilde Sadie Sepila ve Mabel Toolie adli qadinlarin vefat etmesinden sonra Sibir yupikleri arasinda tatulu qadin qalmamisdir Adada tatu vurulmasi ile mesgul olan 93 yasli Alice Yavaseuk indi yalniz bayramlar ucun tatular hazirlayir Sibir yupikleri defn tatulari hazirlayirlar Bu qedim zamanlardan gelen adetdir Defn tatusu nafluq adlanir olenin ruhuna bununla boyuk ehtiram gosterilir Inanca gore olmus adamin ruhu bir ay muddetinde kend etrafinda dolanir Ruhun bezi pislikler etmesinin qarsisini almaq kakileq adli tatulardan vurulur Butun bu tatular cox az sayda qadinlar terefinden istifade edilir OvculuqButun eskimos xalqlari kimi Sibir yupiklerinde de ovculuq esas pese hesab edilir Ov movsumu Eskimoslar ucun cox onemlidir Ovun ugurlu kecmemesi butun kendin erzaqsiz qalmasina sebeb ola biler Cox zamanlar balina ovuna cixilir Ve elde olunan balina eti bir kendin erzaq ve yag ehtiyatini bir il muddetinde odeye bilir Meselen Qrenlandiya balinasinin temiz et ve yag hissesi 5 tondan coxdur bununla 300 neferlik bir kend 6 ay dolana biler Rusiya Federasiyasinin Cukotka Muxtar Dairesindeki Sibir yupikleri kicik adalarda ov etmeye ustunluk verirler Sovet Sosialist Respublikalari Ittifaqi zamaninda Sibirde yasayan ekimos xalqlarina dovrune gore muasir hesab edilen ov silahi verilmisdir Ovcular her qayiqda 4 6 neferlik qruplarla ova cixirlar ve movsumune gore balina ve suiti novlerini ovlanilir Qrenlandiya balinasinin tutulmasi enenevi irsin bir hissesi olub boyuk medeni deyerlere malikdir Suiti novleri arasinda en cox ovlanani morjdur Baliq olaraq bir birinden ferqli novler tutulur Quruda ise simal marali ayi ile bir cox qus novleri ovlanir Quslari ovlama usullari oyrenmisler Yay aylarinda bezi quslarin yumurtalari yuvalarindan goturulub muxtelif yemeklerde istifade edilir Qadinlar ise tundra meselerinde gobelek ve terevez toplayirlar Amerika Birlesmis Statlarinin Alyaska statinin Muqqedes lourens adasinda morj ovu cox meshurdur Bir cox balina novleri ovlanir Bunlardan Balaenoptera physalus Megaptera novaeangliae Physeter macrocephalus orka Qrenlandiya balinasi Balaenoptera acutorostrata Delphinapterus leucas ve Phocoena phocoena novlerin misal gostermek olar Suiti novleri arasinda ise Pusa hispida Erignathus barbatus Phoca vitulina morj ve Otariidae kimi novler tez tez ovlanir Baliq ovlari butun eskimos xalqlarinin en cox ovladigi deniz canlisidir 20 den cox baliq novu Sibir yupikleri ve diger yerli xaqlar terefinden gundelik olaraq ovlanir Baliq novlerinden ise Gadus morhua Gadus ogac Boreogadus saida Reinhardtius hippoglossoides Hippoglossus hippoglossus Salmo salar Oncorhynchus Scomber scombrus Salvelinus alpinus ve Somniosus microcephalus kimi novleri qeyd etmek olar Quruda edilen ovlar zamani esasen ag ayi qonur ayi simal marali sigir ovlanilir Canavar qutb tulkusu ve az hallarda ovlanilir Quslardan ise ordekler qazlar ve qu esas ovlanan qus novlerindendir Diger quslar arasinda qaqar Phalacrocorax temizciler qagayi susupurenler sahilqagayilari ve quzgun gundelik olaraq ovlanilir Muqqedes lourens adasinda ilde 3 defe adli yarmarka tesgil edilir Bu yarmarkada Alyaskada olan 20 den cox etnos istirak edir Sibir yupikleri Sirenik yupikleri Naukan yupikleri ve Alyaska yupikleri kimi etnoslar bu bazarda toplu sekilde istirak edirler Morj disinden hazirlanan muxtelif bezek esyalari hem yerli xalq terefinden istifade edilir hem de buraya gelen turistlere satilir Sibir yupikleri baliq mehsullarindan hazirlanan yemeklere ustunluk verirler Bezi yemekler ciy formada hazirlanir ve yeyilir IstinadlarMichael E Krauss 2007 2008 05 09 at the Wayback Machine Native languages of Alaska In The Vanishing Voices of the Pacific Rim 2016 10 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Asian Eskimo Language 2007 08 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Peter P Schweitzer amp Patty A Gray The Chukchis and Siberian Yupiks of the Russian Far East PDF 2011 08 15 tarixinde PDF Istifade tarixi 2011 08 06 2007 08 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 2007 08 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Turkkan Reha Oguz Turkler ve Kizilderililer sf 200 300 Department of Justice Canada 2007 03 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 24 Endangered Languages in Northern Siberia Siberian Yupik and other Languages of Chukotka PDF 2016 03 03 tarixinde PDF Istifade tarixi 2011 08 06 2013 02 13 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Handbook of North American Indians Marc Antoine Mahieu Nicole Tersis Variations on polysynthesis the Eskaleut languages PDF 2011 06 24 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 2016 03 06 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Panu Hallamaa 1997 Unangam Tunuu and Sugtestun A Struggle for Continued Life 2012 11 14 at the Wayback Machine 2009 02 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 2012 05 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 2012 05 19 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 The Endangered Language Fund Newsletter Volume Six Number Two October 2002 olu kecid 2008 05 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Bilingual Bicultural Education Programs 2016 03 15 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 06 2010 11 14 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Rubcova 1954 156 see tale The orphan boy with his sister Menovscikov 1968 439 441 Menovscikov 1968 440 441 Menovscikov 1968 439 440 Rubcova 1954 218 Rubcova 1954 tale 13 sentences 173 235 Hoppal Mihaly Samanok Eurazsiaban Hungarian Budapest Akademiai Kiado 2005 ISBN 963 05 8295 3 2 pp 77 287 Znamensky Andrei A Az osiseg szepsege altaji torok samanok a sziberiai regionalis gondolkodasban 1860 1920 Molnar Adam redaktor Csodaszarvas Ostortenet vallas es nephagyomany Vol I Hungarian Budapest Molnar Kiado 2005 117 134 ISBN 9632182006 p 128 Hoppal 1987 76 Eliade 1964 4 PDF 2010 06 04 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Hoppal 1987 98 Burch Ernest S junior The Eskimos 1988 Early Work on St Lawrence Island 2016 03 06 at the Wayback Machine Savoonga Presbyterian Church 2016 10 13 at the Wayback Machine Hoppal 2005 45 Boglar 2001 24 J David Newman You can do no wrong From Hero to Pariah 1 January 16 2010 1 Susan B Andrews ve John Creed Authentic Alaska voices of its native Hoppal 1987 78 V P Alekseyev 1979 The Genetic Structure of Asiatic Eskimos and Coastal Chukchis Compared to that of American Arctic populations Arctic Anthropology XVI 1 1979 Zolotarjov 1980 40 41 Anyiszimov 1981 92 98 Lars Krutak 2005 The Last Tattoos of St Lawrence Island Alaska 2010 02 07 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 06 2016 10 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 27 2012 12 18 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 27 Yupik in Sibiria 2010 07 04 tarixinde Istifade tarixi 2011 08 06 An uncomplete list of names of animals birds and fishes in six different languages PDF 2016 03 05 tarixinde PDF Istifade tarixi 2011 08 06 2016 03 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 27 2010 06 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 06 Nobmann ED Ebbesson SO White RG Schraer CD Lanier AP Bulkow LR 1998 2016 09 23 at the Wayback Machine Dietary intakes among Siberian Yupiks of Alaska and implications for cardiovascular disease Int J Circumpolar Health 1998 Jan 57 1 4 17 David O Carpenter et all 2005 olu kecid Polychlrorinated Biphenyls in Serum of the Siberian Yupik People from St Lawrence Island Alaska Int J Circumpolar Health 2005 64 4 322 335 Xarici kecidlerAn uncomplete list of names of animals birds and fishes in six different languages St Lawrence adasi dialektinde heyvan adlari Edward J Vajda Siberian Yupik Eskimo 2016 10 28 at the Wayback Machine Fotoillyustrativnye kollekcii A S Forshtejna v sobranii MAE iz serii Sibir glazami etnografov nachala XX veka 2010 12 27 at the Wayback Machine sekiller Gambell and St Lawrence Island August 2001 sekiller