Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Şəki rayonu haqqındadır. Şəki şəhəri üçün Şəki səhifəsinə baxın. |
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Şəki rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi.
| Rayon | |
| Şəki | |
|---|---|
 | |
|
| |
| Ölkə | |
| Daxildir | Şəki-Zaqatala |
| İnzibati mərkəz | Şəki |
| İcra başçısı | Elxan Usubov |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaradılıb | 8 avqust 1930 |
| Sahəsi | 2 432.8 (3-cü) km² |
| Hündürlük | 317 m |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 187 031 nəfər (2023) nəfər |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| ISO kodu | AZ-SAK |
| Telefon kodu | +994 02424 |
| Poçt indeksi | AZ 5500 |
| Avtomobil nömrəsi | 55 |
| Rəsmi sayt | |
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Şəki Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən biridir. Orta əsrlərə aid mənbələrdə onun adı Şaki, Şəka, Şakki və.s. kimi adlandırılmışdır.
Şəki şəhəri uzun müddət Nuxa da adlanmışdır. Qədim müəlliflərdən biri olan Ptolomey Alban şəhərləri içərisində "Niqa" adlı yaşayış məntəqəsinin olduğunu qeyd etmişdir. yazdığına görə Nuxa şəhəri yerinin vəziyyətinə görə həmin Naxiya və Naciya şəhəridir ki, qədim tarixlərdə Şirvan şəhərlərindən sayılırdı. A.Y.Krimski Niqanın sonrakı Nuxa olması mülahizəsinə şərik çıxır.
Lakin XIX əsrin başlanğıcında həmin mülahizənin əleyhdarları da var idi. Akademik V.Dorn belə hesab edirdi ki, Niqa Liberiya ilə Alazan arasında olan sahədə yerləşirdi və onu Nuxa ilə eyniləşdirmək olmaz. "Nuxa" sözünün antik dövrdən bəlli olan Niqa məskəni ilə bağlılığı hələ mübahisəli bir məsələdir.
Şəki adı eramızdan əvvəl VII əsrdə Qara dənizin şimal sahillərində Dərbənd keçidi vasitəsilə Cənubi Qafqaza, oradan da Kiçik Asiyaya hərəkət edən sak tayfalarının adı ilə bağlıdır. Onlar Cənubi Qafqazda ən yaxşı torpaqları tutaraq bu yerlərə Sakasena adını verdilər. Sakların məskunlaşdığı ərazilərdən biri də Şəki idi.
I əsrdə Şəki Qafqaz Albaniyasının ən iri şəhərlərindən birinə çevrildi. Şərq kilsələrinin anası hesab olunan qədim Kiş Alban məbədi də məhz bu ərazidə yerləşirdi. İnzibati cəhətdən Qafqaz Albaniyası 11 vilayətə bölünürdü. Bunlardan biri də Albaniyanın şimal-qərbində yerləşən Şəki vilayəti idi. Ərəb istilası ərəfəsində Şəki Azərbaycanın mühüm siyasi və iqtisadi əhəmiyyətə malik olan şəhərlərindən biri oldu. Ərəb işğalları nəticəsində Şəki əyaləti III əmirliyin tərkibinə daxil edildi. Xilafətin zəiflədiyi bir dövrdə Şəkidə müstəqil knyazlıq yarandı.
XIV əsrin I yarısında Hülakilər dövləti iflasa uğradıqdan sonra Şirvanşahlar dövləti ilə yanaşı Şəki də müstəqillik qazandı və Orlat nəsli hakimiyyətə gəldi. 1551-ci ildə şah Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə son qoydu. Şəki Səfəvilər dövlətinə birləşdirildi. 1743-cü ildə yaranmış Şəki xanlığı Azərbaycan xanlıqları içərisində ən güclü feodal dövləti idi.
1772-ci ildə Kiş çayınin daşması nəticəsində qədim Şəki şəhəri demək olar ki, tamamilə məhv olmuş, şəhər əhalisinin bir qismi tələfata uğramış, bir qismi başqa yerlərə köçüb getmiş, bir qismi indiki şəhərin yerləşdiyi ərazidə məskən salmışdı.
1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Şəki xanlığı Rusiyadan vassal asılılığına düşdü. 1813-cü il Gülüstan sülh müqaviləsi ilə ərazi qəti şəkildə Rusiyaya birləşdirildi. 1819-cu ildə Şəkidə xan üsul-idarəsi ləğv olundu. Xanlığın əvəzinə Şəki əyaləti yaradıldı.
1840-cı ildə Kaspi vilayətinin tərkibində Şəki qəzası yaradıldı. Qəza 1846-cı ildən Şamaxı quberniyasının tərkibinə daxil oldu və Nuxa qəzası adlandırıldı.
XIX əsrin II yarısında çar hökumət orqanları şəhəri idarə etmək üçün onu iki məhəlləyə Şəki və Qışlaq məhəllələrinə böldü. Bu dövrdə Qışlağın ərazisi hələ şəhər ərazisi ilə birləşməmişdi. Qala, qala ətrafı, ticarət və sənaye müəssisələri olan hissəsi şəhərin mərkəzi hesab olunur və iki hissəyə bölünürdü: yuxarı və ya ticarət hissəsi, aşağı və ya erməni hissəsi. Şəhər ətraflı hissələri Yuxarıbaş, Gəncəlibaşı və Nuxa -Qışlaq hesab edilirdi. Yuxarıbaş hələ XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində, Qaladan şərqə doğru salınmışdı.
Şəki ərazisi getdikcə böyüdüyü üçün çar hökumət orqanları şəhərdə əlavə iki inzibati məhəllə yaratdı və 1860–1865-ci illərdə şəhər artıq iki məhəlləyə deyil, 4 məhəlləyə bölünürdü. Birinci məhəlləyə Qala və onun ətraf yerləri, ikinci məhəlləyə şəhər ətrafları daxil edilmişdi və buranın əhalisi əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşğul idi. Üçüncü məhəlləyə dabbaqxana daxil idi. Buraya başqa sənətkarlıq sahələri, o cümlədən boyaqçılıq daxil idi. Dördüncü məhəllə haqqında sənədlər məlumat vermir. Görünür bu məhəlləyə tacir və sənətkarların yerləşdiyi baş küçə və onun ətrafları daxil idi.
1859-cu ildə Nuxa qəzası Bakı quberniyasının, 1868-ci ildə isə Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil edildi.
1920-ci il may ayının 5-də Şəkidə sovet hakimiyyəti quruldu. 1930-cu ildə Azərbaycan SSR-nin inzibati ərazi bölgüsündə dəyişiklik edildi və Nuxa rayonu təşkil edildi. 1963-cü il yanvar ayının 4-də Nuxa rayonu ləğv edilərək ərazisi Vartaşen rayonuna verildi, respublika tabeçiliyində Nuxa şəhəri yaradıldı. 1965-ci ildən yenidən müstəqil Nuxa rayonu təşkil edildi. 1968-ci ildən ərazi Şəki şəhəri adlanmağa başladı.
Tarixi abidələri
Şəki şəhəri Azərbaycan tarixində mühüm yer tutur. Şəhərdə XVIII əsrə aid Şəki xanlarının evi, Qala divarları, Gileyli məscidinin minarəsi; XVIII–XIX əsrlərə aid Aşağı karvansara, Yuxarı karvansara; XIX əsrdən qalan Ağvanlar hamamı vardır. Rayonda VI əsrə aid "Gavur" qalası; orta əsrlərə aid Qudula qala yeri; Aydınbulaqda Ağcaqala qülləsi; Kiş kəndi yaxınlığında orta əsrlərə aid Kiş məbədi, XV əsrdən qalan "Gələrsən görərsən" qalası qorunur.
Coğrafi mövqeyi
Böyük Qafqazın cənub yamacında yerləşir. Mərkəzi Şəki şəhəridir. Şəki rayonunun şimalı Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamaclarına, mərkəzi hissəsi Qanıx-Əyriçay vadisinə, cənubu Acınohur alçaq dağlığına daxildir. Baş Qafqaz silsiləsindən cənuba doğru Qaflan, Layski, Qaraquzey, Qızılçay köndələn tirələri ayrılır. Dağlar arasında Şəki rayonunda Acınohur çökəkliyi (100–200 m) və Şəki yaylası (200–400 m) ayrılır. Mütləq hündürlük Baş Qafqaz silsiləsinin suayrıcısında 3683 m-ə qədər yüksəlir.
Şəki şimal-şərqdə Dağıstanla həmsərhəddir. Yevlax-Balakən dəmiryol və avtomobil yolları Şəkinin ərazisindən keçir.
Relyefi
Şəki rayonu ərazisində olan Baş Qafqaz silsilə sıra dağları Rusiya ilə həmsərhəd təşkil edir. Burada Seyidyurd (3690 m), Qaraqaya (3466 m), Nohur dağı (3625 m), Çaylaxan (3548m) zirvələri və Salavat aşırımı (2852 m) yerləşir. Baş Qafqaz silsiləsindən cəhuba doğru Qaraqaya, Layski, Çaxıl (3470 m), İncədağ, Burundağ, Qoçumırıx, Şüvətər, Qızılqaya ( 2274 m) və Xanyaylağı (2186 m) qol silsilələri uzanır. Rayon ərazisində Daşüz ( 828m), Gəmiqaya (729 m) və Axarbaxar (376 m) alçaq dağ silsilələri, Acınohur yaylası, Qanıx-Əyriçay vadisi, Trud, Acınohur, Turan, Sarıca, Qaratorpaq və Bolludərə düzləri vardır.
Şəki dəniz səviyyəsindən 500–850 m hündürlükdə yerləşir. Baş Qafqaz silsiləsinin qarlı zirvələrinin yüksəkliyi bəzi yerlərdə 3000–3500 m-ə çatır. Dağlarda Yura, Təbaşir, dağ ətəklərində Neogen və Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Şəki Azərbaycanın şimal-qərbində, Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacında, dəniz səviyyəsindən 632 m yüksəklikdə yerləşir. Bol su ehtiyatı, normal rütubət balansı, məhsuldar torpaqlar, zəngin meşə örtüyünə malikdir.
Çay sistemi
Şəki rayonunun çay sistemi içərisində Əlicançay (Kür çayının sol qolu), Əyriçay (Qanıx çayının sol qolu) və onun qolları olan Şin, Kiş, Zəyzid və Güngüt çayları mühüm yer tutur. Şəki şəhəri Kiş çayının gətirmə konusunda yerləşir. Dağıdıcı sel hadisələri ilə Şin çayı ilə birgə bütün dünyada tanınan Kiş çayı (uzunluğu –34 km ) bir sıra qollara malikdir – Damarçın -10 km, Nohurçay – 5 km, Çuxadurmaz – 13 km, Qaynar – 10 km, Sarıgüney – 8 km, Duruca (Qurcana) 7 km, Göytəpə – 5 km, Duluzdərə ( Quruçay) –5 km, Təkəçuxur – 3 km, Donuzca –3 km, Oxuddərə – 3 km, Dodu (doludərə) –3 km , Qaraquzey – 3 km , Qızılqaya – 2,5 km, Qaranlıq dərə – 2,5 km və s. Şin çayının qolları isə – Qaraqayaçay, Babaçay, Seyidyurdçay, Qaflançay, Çaxılçay, Mehdilidərəçay, Baş Göynükçay, Quruçay, Şabalıdçay, Zunutçay qolları vardır. Şəki rayonu ərazisində Əyriçay süni dəryaçası və şor sulu Acınohur gölü də yerləşir.
Təbiəti
Şəkinin təbiəti çox rəngarəngdir. Burada çoxlu heyvan və bitki növləri mövcuddur. Qonur dağ meşə, qəhvəyi dağ meşə, çəmən meşə, boz qonur torpaqlar geniş yayılmışdır. Meşələrdə palıd, fıstıq, qoz ağacları üstünlük təşkil edir. Heyvanat aləmi zəngindir.
Füsunkar təbiəti, nadir tarix-memarlıq abidələri, inkişaf etmiş sənətkarlıq, zəngin tarixi-mədəni irsin qorunması nəticəsində Şəki Azərbaycanın mühüm turizm regionuna çevrilmişdir.
İqlimi
Günəşli saatların illik miqdarı 2350 saatdır. Günəşli saatların 40 %-i yay aylarının payına düşür. İl ərzində 1 kvadrat santimetr yer səthinə 122 kkal günəş radiasiyası düşür. Şəkinin iqliminə siklon və antisiklonlar, müxtəlif hava kütlələri və yerli küləklər təsir edir. Qışda arktik və mülayim hava kütlələrinin əraziyə daxil olması havanın isti keçməsinə səbəb olur. Yayda Şəkidə dağ-dərə yerli küləkləri əmələ gəlir. Buna səbəb dağ ilə dərə arasında təzyiq fərqinin yaranmasıdır. Böyük Qafqaz silsiləsi şimaldan gələn soyuq küləklərin qarşısını kəsir. Buna görə Şəkidə yanvar temperaturu 0,5 °C olur. Şəkidə orta illik temperatur 12 C-dir. İyun, avqust aylarında orta temperatur 20–25 °C arasında dəyişir.
Güclü küləklər (sürəti 15 m/san çox) Şəkidə seyrək hallarda əsir, il ərzində cəmi 10–12 gün güclü külək olur. Sürəti saniyədə 1 metrdən az olan külək Şəkidə tez-tez müşahidə olunur. Yağıntının miqdarı ilə 730 mm-dir. Bunun yarısı may, iyun, sentyabr, oktyabr aylarında yağır. Ən azı yağıntı avqust (35 mm), yanvar (29 mm) və fevralda (36 mm) olur. Kiş kəndində 775 mm, Xan yaylağında 1000 mm-dən artıq yağıntı düşür. Sel, tufan, güclü dolu kimi təbiət hadisələri Şəkidə və onu əhatə edən dağ və düzənliklər üçün səciyyəvidir.
Sel hadisəsi daha tez-tez müşahidə edilir. Yatağı şəhərin qərb hissəsində yaxın olan hövzəsi dünyanın ən güclü sel gedən yerlərindən biri sayılır. Quruçay adlanan yerdə Kiş çayının gətirmə konusuna uzun illər boyu dağlardan qum, daş, palçıq toplanmış olduğundan onun mərkəzi hissəsi şəhərin Dodu məhəlləsinə nisbətən hündürdür.Tufan və dolu atmosfer hadisələrinin burada sıx əlaqəsi vardır. Dağlıq relyef, yay aylarında güclü qızma və yüksək buxarlanma Şəkidə dolu hadisələrinin əsas amilləridir. Şəkidə dolu olan günlərin orta illik sayı 1,4-dür, yəni 10 ildə 14 dəfə dolu yağır.
Dəniz səviyyəsindən 500–850 m hündürlük, ətrafında olan dağ meşələri şəhərin qızmasının qarşısını alır. Dağ meşələri şəhərin sellərdən qorunmasına imkan verir, şəhərin mənzərəsini daha da gözəlləşdirir. Çimli dağ-çəmən, qonur dağ meşə, qəhvəyi dağ meşə, çəmən-meşə, boz qonur torpaqlar yayılmışdır. Meşələrdə palıd, fıstıq, vələs ağacları geniş sahə tutur. Heyvanat aləmi zəngindir.
Şəhərin əsas çayları Kiş və Qurcana çaylarıdır. Kiş Əyriçayın çağ qolu olub uzunluğu 33 km, hövzəsinin sahəsi 265 kvadrat kilometrdir. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacından 2900 metr yüksəklikdən başlayır. Zaqafqaziyanın ən selli çaylarından biridir. Yuxarı axında Damarçın adlanır
Landşaft xüsusiyyətləri
1. Çay dərələrinin allüvial çəmən torpaqlarında çəmən, çəmən-bataqlıq və kol bitkiləri.
2. Qabarıq, tirəli-axmazlı və delta düzənliklərində boz-çəmən və tuqay meşələrində meşə-kol və kollar.
3. Alçaq dağların çox parçalanmış dik yamaclarının (bedlend) boz və şabalıd dağ torpaqlarında qaratikan kolluğu və müxtəlif otlar.
4. Zəif və orta dərəcə parçalanmış dağətəyi maili düzənlik və çökəkliklərin boz- qonur şorakətli, boz –çəmən , ibtidai açıq şabalıdı dağ torpaqlarında yovşan, efemer və şoranotu.
5. Zəif parçalanmış alçaqdağlığın yayla və çökəkliklərində şabalıdı dağ torpaqlarında və meşədən sonrakı qəhvəyi dağ torpaqlarında arid meşə kolluğu, ağot, yovşan və daşdayan.
6. Parçalanmış alçaq dağ və yaylanın tünd şabalıdı və meşədən sonrakı boz-qəhvəyi dağ torpaqlarında kolluqlar (palıdın üstün olduğu palıd-vələs, qaratikan və Pallas murdarçası)
7. Dalğalı, az maili düzənliyin çəmən-meşə allüvial çəmən torpaqlarında çəmən –kolluq.
8. Maili dalğalı düzənliyin çəmən-meşə torpaqlarında lianlı qızılağac, yalanqoz meşələri.
9. Parçalanmış qabarıq düzənliyin daşlı allüvial meşə torpaqlarında palıd-vələs,qızılağac-yalanqoz meşə və ardıc-sarağan meşə kolluqları.
10. Parçalanmış alçaq və orta dağlığın tipik qonur dağ-meşə və meşədən sonrakı qonur torpaqlarında palıd-vələs və fıstıq (şabalıd ağacları ilə) meşələri.
11. Şiddətli parçalanmış orta və yüksək dağlığın çimli dağ-çəmən torpaqlarında subalp çəmənləri.
12. Şiddətli parçalanmış yüksək dağlığın torflu dağ-çəmən torpaqlarında alp çəmənləri.
Şin çayı hövzəsində yerli əhali tərəfindən tanınan Danaveç, Qara Quzey, Çaxıl Kiçik və Böyük qoruq, Bırdaş, Salavat, Dəvəçi, Qaraarxac, Taxtalı, Tilkovur, Haney, Uzun sırt, Şiqaflan və s . kimi adlandırılan yaylaq, dağ və dərə landşaft mərzləri vardır.
Kişçay hövzəsində Qızılbərə, Göytəpə, Çuxadurmaz, Donuzca, Şüvətər, Damarçın, Qoçumırıx, Kəm, Xurcunlar, Çalbayır, Törə, Tövlə qapısı və s. mərzləri vardır.
Zəyzidçay hövzəsində Novbulaq, Çadırlı, Kiçik bitlicə, Böyük bitlicə, Kiçik və Böyük Çələncəz, Xərəndə mərzləri və Küngüt dərəsində isə Pirtala, Şaqa, Şanşan, Göyqoşan, Qoşan, Bibik, Qaz yaylası, Daşlıbərə, Vahab və s. yaylaq, dağ və dərə mərzləri mövcuddur.
Şin, Kiş, Zəyzit və Küngüt çaylarının orta və aşağı axınlarına aid çay dərələrinin yamaclarında sağlam landşafta malik torpaq və bitki örtüyü mövcuddur. Burada qəhvəyi, tünd qonur və qonur torpaqlar daha çox vələs – palıd – fıstıq assosiasiyası ağaclarının yaratdıqları meşələrlə əlaqədardır. Burada bir qədər az miqdarda şabalıd, cökə, qoz, fındıq və ağcaqayın ağacları ilə yanaşı cır alma, armud, alça, zoğal, əzgil, yemişan və həmişəyaşıl ardıc kollarına da rast gəlinir. Meşə örtüyü sıx və sağlamdır, cüyür, qonur ayı, çöl donuzu, vaşaq və s. yaşayır. Dağ dərələrində, çay yataqları kənarı boyunca yerləşən çəmənlik sahələrdə çoxlu miqdarda semihumid tipli ot bitkiləri – adi gəndəlaş, gicitkən, dəvədabanı, yarpız, baldırğan, əvəlik, yonca və s. bitir. Dağətəyi və Qarasov düzənlik ərazilərin bitki örtüyü çox müxtəlif olub qovaq, söyüd, akasiya, sarağan, sumax və s. ağacları; börütkən, itburnu, nar, ardıc kolları; sığırquyruğu, dazıotu, sürvə, çobanyastığı, qaraqınıq (tatar çayı), boymadərən, çayır, südləyən, yovşan, qanqal və s. kimi semiarid ot bitkilərindən ibarətdir.
Mineral-xammal ehtiyatları
Şəki rayonunnun Təbaşir yaşlı süxurlarına aid karbonatlı gil-qum layları içərisində 15–20 m qalınlıqlı əhəngdaşı təbəqələri Daşbulaq, Qoxmuq, Oxud, Zəyzit kəndləri yaxınlığında yerləşir. Onlardan qədim zamanlardan başlayaraq kirəc alınmasında istifadə olunur.
Rayonun Baş Layskı kəndi yaxınlığında XX əsrin 70–80 cı illərində polimetal yataq təzahürlərinin axtarış-kəşfiyyat işləri aparılmışdır.
Rayonun Dəhnə və Cəfərabad kəndləri yaxınlığında , Acınohur alçaqdağlığı ərazisində XX əsrin 60-70 ci illərində neft-qaz axtarış kəşfiyyat işləri aparılmışdır. Şəki şəhərinin "Kərpic zavodu" məhəlləsində XX əsrin əvvəllərindən sənaye əhəmiyyətli gil yatağı istismar olunmuşdur. Allüvial-dellüvial mənşəli çöküntülərdən təşkil olunan gil layının ümumi qalınlığı 5 – 6 m-dir. Gil layı sarımtıl və qonur-qəhvəyi rənglidir. Gillərin üzərini, qalınlığı 1 m-ə qədər olan torpaq qatı örtür. İstehsal üçün yararlı olan xammal ehtiyatının həcmi təxminən 38 min kub metrdir. Şəki rayonunda sənaye əhəmiyyətli gil yataqları Daşüz və Qayabaşı kəndləri ərazilərində də mövcuddur. Yerli əhəmiyyətli gil yataqlarına Oxud, Baş Şabalıd və Baş Göynük kəndlərində yerləşən yataqları qeyd etmək olar.
Çay Qaraqoyunlu kəndindən 1 km-ə qədər şimal hissədə yanar şist ( bəzən onu qonur kömür kimi də təqdim edirlər) təzahürləri mövcuddur. Ümumi qalınlığı 5 m-ə qədər olan gil layı içərisində 5 – 25 sm-lik tünd boz, boz və qonur yanar şist təbəqəsi yerləşir.
Şəki rayonunun Şin və Kiş çaylarının gətirmə konuslarında Baş Göynük və Oxud kəndləri yaxınlığında tikinti işlərində yerli xammal kimi istifadə olunan çay daşları ehtiyatları vardır. Həmin ərazilərdə eyni zamanda qum, çınqıl, Əyriçay hövzəsində isə narın qum ehtiyatları var.
Şəki rayonu ərazisində içməli su ehtiyatarı çoxdur. Bunlar içərisində Qaynar, Xan talası, Marxal, Söyüdlübulaq, Qaratoyuqbulaq, Soyuqbulaq ( Kiş çayı hövzəsində), İsitmə (Qurcana çayı), Göybulaq, Cəfərabad, Daşbulaq, Qozlubulaq, Baş Göynük (eyni adlı kəndlərdə), Muradbulaq (Zəyzid kəndi) və s. bulaqlar vardır. Qurcana çayı sahilində yerləşən " İsitmə " bulağının orta temperaturu 16o C-dir. Onun debiti bir dəqiqədə təxminən 5- litrdir.
İri yaşayış məntəqələri
Rayonda 1 şəhər, 2 şəhər tipli qəsəbə və 68 kənd vardır.
Əhalisi
Şəki rayonunun əhalisi 184172 nəfərdir. Onlardan 68360 nəfəri şəhər, 115812 nəfəri kənd ərazisində yaşayır. Rayonda 309 şəhid ailələri, 183 Qarabağ Müharibəsi əlilləri, 12 nəfər II Dünya Müharibəsi Veteranı var. Rayonun 13 nəfər sakini Azərbaycan Respublikasının Əməkdar Fəxri adına layiq görülüb, 1142 nəfər Prezident Təqaüdçüsüdir. Şəki rayonunda 1764 qaçqın və 4949 məcburi köçkün məskunlaşmışdır. Əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar 86115 nəfər təşkil edir. Təhsil alanların sayı 29694, təqaüdçülərin sayı 25957 nəfərdir.
Etnik tərkibi
| Etnik qrup | 1999 | 2009 | ||
|---|---|---|---|---|
| Sayı | % | Sayı | % | |
| Cəmi | 157 353 | 100.00 | 170 733 | 100.00 |
| Azərbaycanlılar | 148 862 | 94.60 | 163 092 | 95.52 |
| Ləzgilər | 7 469 | 4.75 | 7 152 | 4.19 |
| Ruslar | 231 | 0.15 | 121 | 0.07 |
| Türklər | 45 | 0.03 | 26 | 0.02 |
| Kürdlər | 47 | 0.03 | 26 | 0.02 |
| Avarlar | 15 | 0.01 | 14 | 0.01 |
| Tatarlar | 61 | 0.04 | 10 | 0.01 |
| Ukraynalılar | 128 | 0.08 | 6 | 0.00 |
| Gürcülər | 13 | 0.01 | … | … |
| Ermənilər | 7 | 0.00 | … | … |
| Digərləri | 475 | 0.30 | 286 | 0.17 |
Görkəmli şəxsləri
- Ələfsər Məmmədov — kimya elmləri doktoru, professor
- Mirzə Fətəli Axundzadə — yazıçı-dramaturq, ictimai xadim, maarifçi
- Bəxtiyar Vahabzadə — şair
- Molla Cümə — şair
- Əhmədiyyə Cəbrayılov — II Dünya Müharibəsi iştirakçısı, partizan
- Gülyanaq Məmmədova — Azərbaycanın Xalq artisti
- Gülyaz Məmmədova — Azərbaycanın Xalq artisti
- Mikayıl Cəbrayılov — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
- Yaqub Mahmudov — AMEA-nın Tarix İnstitutunun sabiq direktoru, Azərbaycanın və Dağıstanın əməkdar elm xadimi, sabiq millət vəkili
- Yaşar Qarayev — XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının görkəmli nümayəndəsi, professor
- Emin Sabitoğlu — bəstəkar
- Salman Mümtaz — ədəbiyyatşünas-alim
- Rəşid bəy Əfəndiyev — maarifçi, yazıçı
- Sabit Rəhman — yazıçı-dramaturq
- Şəfiqə Axundova — bəstəkar
- Rasim Ocaqov — kinorejissor, kinooperator
- Cavanşir Quliyev — bəstəkar
- İsmayıl Osmanlı — aktyor
- Lütfəli Abdullayev — aktyor
- Cövdət Hacıyev — bəstəkar
- Fuad Əbdürəhmanov — heykəltaraş
- Könül Xasıyeva — Azərbaycanın Xalq artisti
- Məhəmmədhüseyn xan Müştaq — şair
İqtisadiyyat
Respublikanın iri kənd təsərrüfatı və sənaye rayonlarından biri olan Şəki rayonunun ərazisi 2.43 min kvadrat km, əhalisi 184172 nəfərdir. Ondan şəhər əhalisi Turan və Çələbixan qəsəbələri ilə birlikdə 68360 nəfər, kənd əhalisi 115812 nəfərdir. Əhalinin 49,8 faizini kişilər, 50,2 faizini qadınlar təşkil edir. 37,0 faizi şəhərdə, 63,0 faizi isə kənddə yaşayır. Əhalinin sıxlığı bir kvadrat kilometrdə 76 nəfərdir. Hazırda rayon üzrə məşğul əhalinin sayı 86115 nəfərdir ki, bunların da 47200 nəfəri kənd təsərrüfatında, 2100 nəfəri sənayedə, 750 nəfəri tikintidə, 7853 nəfəri təhsildə, 2391 nəfəri səhiyyədə, 1900 nəfəri mədəniyyətdə, 23921 nəfəri digər sahələrdə fəaliyyət göstərir. 2016-cı il ərzində istehsalın əsas sahələrində ilkin hesabatlara görə adambaşına faktiki qiymətlərlə 1758 manat olmaqla 323823,4 min manatlıq məhsul buraxılmışdır. 2016-cı ildə faktiki qiymətlərlə məhsul buraxılışı 2015-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 107,9 faiz təşkil edir. O cümlədən, sənayedə məhsul buraxılışı 21547,0 min manat, kənd təsərrüfatında 152319,4 min manat, tikintidə 17081,2 min manat, nəqliyyat və anbar təsərrüfatında 6544,0 min manat, informasiya və rabitədə 1762,7 min manat, topdan və pərakəndə satış, avtomobillərin, motosikiletlərin, məişət əşyalarının satışı və təmiri sahəsində 124569,1 min manat olmuşdur. Pərakəndə əmtəə dövriyyəsi 347958,3 min manat, əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin həcmi isə 81524,6 min manat olmuşdur. Ümumi məhsul buraxılışı 2003-cü il illə müqayisədə 2016-cı ildə 6 dəfə, sənaye məhsulunun həcmi 7 dəfə və kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 4.5 dəfə artmışdır. Əsas kapitala yönəldilmiş investisiya 10 dəfə artaraq 31282,3 min manat, o cümlədən tikinti-quraşdırma işləri 6,9 dəfə artaraq 17081,2 min manat təşkil etmişdir; Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun vasitəsilə Şəki rayonu üzrə 459 sahibkarlıq subyektinə 28,03 mln manat, o cümlədən 2016-cı il ərzində 33 sahibkarlıq subyekti üzrə 339,5 min manat güzəştli kretit verilmişdir. Rayonda 2016-cı il ərzində 2978 yeni iş yeri açılmışdır ki, bunların da hamısı daimi iş yerləridir. Ümumiyyətlə, 2003–2016-cı illər ərzində rayonda 18834 yeni iş yeri açılmışdır ki, bunun da 94,4 faizi daimi iş yerləridir. Rayon üzrə orta aylıq əmək haqqı 256 manat olmuşdur. 2003–2016-cı illər ərzində rayonda 30 yeni məktəb binası tikilmişdir. Hazırda rayonda 29 sənaye müəssisəsi fəaliyyət göstərir ki, bunların da 21-i kiçik müəssisələrdir. Əhaliyə 38 elektron sistemli ATS və 38 poçt şöbəsi xidmət göstərir ki, bunlardan da 9 ATS və 8 poçt şöbəsi şəhərdə, 29 ATS və 30 poçt şöbəsi kəndlərdədir.
Maddi-mədəni irsi
Rayonda Zəyzit məbədi (XI–XII), Kiş kilsəsi, Aydınbulaq qülləsi və s. abidələr var.
Nəqliyyat
Şəkini Azərbaycanın digər rayonları ilə inkişaf etmiş nəqliyyat şəbəkəsi- dəmir yolu və avtomobil yolları birləşdirir. Şəkidən Bakı şəhərinədək olan məsafə 305 km-dir.
İnzibati ərazi vahidlərinin sayı
1 şəhər, 2 qəsəbə, 68 kəndi vardır.
| Şəki şəhəri |
| Turan qəsəbəsi | Çələbixan qəsəbəsi |
Rayonda 2 qəsəbə və 31 kənd icra nümayəndəliyi, 1 şəhər bələdiyyəsi, 39 kənd bələdiyyəsi mövcuddur. Rayonda 343 idarə və təşkilat, 17 bank filialı, 14 mehmanxana, 1 rabitə və 1 poçt müəssisəsi fəaliyyət göstərir. İşçilərin sayına görə ən iri müəssisə "Şəki-İpək" ASC-dir. Hazırda rayon üzrə məşğul əhalinin sayı 88000 nəfərdir ki, bunların da 43600 nəfəri kənd təsərrüfatında, 2900 nəfəri sənayedə, 8840 nəfəri tikintidə, 7946 nəfəri təhsildə, 2436 nəfəri səhiyyədə, 22278 nəfəri digər sahələrdə fəaliyyət göstərir.
Mətbəx
Şəki özünün çox zəngin mətbəxi, ilk növbədə Şəki pitisi, Şəki halvası, Dum-Dum halvası,bamiyəsi, qırma-badamı, Şəki paxlavası və şirniyyatları ilə məşhurdur. Həmçinin döyməci, çığırtmalı plovu, Cousu, gülabı,balvası, alalı qutabı ilə də tanınır.
Mənbə
- Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 871–872. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə.
- H.L. Mustafabəyli, E.K. Lətifov, Y.R. Rəhimov, Q.M. Ağabalayev, U.S. Süleymanov. Azərbaycanın Şəki-Zaqatala bölgəsinin təbii resurslarının landşaft-diaqnostik və iqtisadi xüsusiyyətləri. 14 avqust 2020. səh. 44-52. İSBN: 978-9952-37-007-2
Həmçinin bax
İstinadlar
- Ümumi məlumat. — Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — İnzibati kənd rayonları (01.01.2006), səhifə 12. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə.
- H.L. Mustafabəyli, E.K. Lətifov, Y.R. Rəhimov, Q.M. Ağabalayev, U.S. Süleymanov. . https://disk.yandex.ru/i/2TqfHOzq-qsT_Q (az.). Archived from the original on 2023-04-21. İstifadə tarixi: 22.09.2022.
- Population statistics of Eastern Europe 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today
- Population statistics of Eastern Europe 2017-11-16 at the Wayback Machine: Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today
- ARB Şəki. "Dum-dum halvası" (az.). Youtube.com. 26.09.2016. 2021-08-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-27.
Xarici keçidlər
- Şəki şəhər İcra Hakimiyyəti
 | Şəki rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Seki deqiqlesdirme Bu meqale Seki rayonu haqqindadir Seki seheri ucun Seki sehifesine baxin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Seki rayonu Azerbaycan Respublikasinda inzibati erazi RayonSeki41 06 12 sm e 47 00 15 s u Olke AzerbaycanDaxildir Seki ZaqatalaInzibati merkez SekiIcra bascisi Elxan UsubovTarixi ve cografiyasiYaradilib 8 avqust 1930Sahesi 2 432 8 3 cu km Hundurluk 317 mEhalisiEhalisi 187 031 nefer 2023 neferReqemsal identifikatorlarISO kodu AZ SAKTelefon kodu 994 02424Poct indeksi AZ 5500Avtomobil nomresi 55Resmi sayt Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiSeki Azerbaycanin en qedim seherlerinden biridir Orta esrlere aid menbelerde onun adi Saki Seka Sakki ve s kimi adlandirilmisdir Seki seheri uzun muddet Nuxa da adlanmisdir Qedim muelliflerden biri olan Ptolomey Alban seherleri icerisinde Niqa adli yasayis menteqesinin oldugunu qeyd etmisdir yazdigina gore Nuxa seheri yerinin veziyyetine gore hemin Naxiya ve Naciya seheridir ki qedim tarixlerde Sirvan seherlerinden sayilirdi A Y Krimski Niqanin sonraki Nuxa olmasi mulahizesine serik cixir Lakin XIX esrin baslangicinda hemin mulahizenin eleyhdarlari da var idi Akademik V Dorn bele hesab edirdi ki Niqa Liberiya ile Alazan arasinda olan sahede yerlesirdi ve onu Nuxa ile eynilesdirmek olmaz Nuxa sozunun antik dovrden belli olan Niqa meskeni ile bagliligi hele mubahiseli bir meseledir Seki adi eramizdan evvel VII esrde Qara denizin simal sahillerinde Derbend kecidi vasitesile Cenubi Qafqaza oradan da Kicik Asiyaya hereket eden sak tayfalarinin adi ile baglidir Onlar Cenubi Qafqazda en yaxsi torpaqlari tutaraq bu yerlere Sakasena adini verdiler Saklarin meskunlasdigi erazilerden biri de Seki idi I esrde Seki Qafqaz Albaniyasinin en iri seherlerinden birine cevrildi Serq kilselerinin anasi hesab olunan qedim Kis Alban mebedi de mehz bu erazide yerlesirdi Inzibati cehetden Qafqaz Albaniyasi 11 vilayete bolunurdu Bunlardan biri de Albaniyanin simal qerbinde yerlesen Seki vilayeti idi Ereb istilasi erefesinde Seki Azerbaycanin muhum siyasi ve iqtisadi ehemiyyete malik olan seherlerinden biri oldu Ereb isgallari neticesinde Seki eyaleti III emirliyin terkibine daxil edildi Xilafetin zeiflediyi bir dovrde Sekide musteqil knyazliq yarandi XIV esrin I yarisinda Hulakiler dovleti iflasa ugradiqdan sonra Sirvansahlar dovleti ile yanasi Seki de musteqillik qazandi ve Orlat nesli hakimiyyete geldi 1551 ci ilde sah Tehmasib Sekinin musteqilliyine son qoydu Seki Sefeviler dovletine birlesdirildi 1743 cu ilde yaranmis Seki xanligi Azerbaycan xanliqlari icerisinde en guclu feodal dovleti idi 1772 ci ilde Kis cayinin dasmasi neticesinde qedim Seki seheri demek olar ki tamamile mehv olmus seher ehalisinin bir qismi telefata ugramis bir qismi basqa yerlere kocub getmis bir qismi indiki seherin yerlesdiyi erazide mesken salmisdi 1805 ci il Kurekcay muqavilesine esasen Seki xanligi Rusiyadan vassal asililigina dusdu 1813 cu il Gulustan sulh muqavilesi ile erazi qeti sekilde Rusiyaya birlesdirildi 1819 cu ilde Sekide xan usul idaresi legv olundu Xanligin evezine Seki eyaleti yaradildi 1840 ci ilde Kaspi vilayetinin terkibinde Seki qezasi yaradildi Qeza 1846 ci ilden Samaxi quberniyasinin terkibine daxil oldu ve Nuxa qezasi adlandirildi XIX esrin II yarisinda car hokumet orqanlari seheri idare etmek ucun onu iki mehelleye Seki ve Qislaq mehellelerine boldu Bu dovrde Qislagin erazisi hele seher erazisi ile birlesmemisdi Qala qala etrafi ticaret ve senaye muessiseleri olan hissesi seherin merkezi hesab olunur ve iki hisseye bolunurdu yuxari ve ya ticaret hissesi asagi ve ya ermeni hissesi Seher etrafli hisseleri Yuxaribas Gencelibasi ve Nuxa Qislaq hesab edilirdi Yuxaribas hele XVIII esrin sonu XIX esrin evvellerinde Qaladan serqe dogru salinmisdi Seki erazisi getdikce boyuduyu ucun car hokumet orqanlari seherde elave iki inzibati mehelle yaratdi ve 1860 1865 ci illerde seher artiq iki mehelleye deyil 4 mehelleye bolunurdu Birinci mehelleye Qala ve onun etraf yerleri ikinci mehelleye seher etraflari daxil edilmisdi ve buranin ehalisi esasen kend teserrufati ile mesgul idi Ucuncu mehelleye dabbaqxana daxil idi Buraya basqa senetkarliq saheleri o cumleden boyaqciliq daxil idi Dorduncu mehelle haqqinda senedler melumat vermir Gorunur bu mehelleye tacir ve senetkarlarin yerlesdiyi bas kuce ve onun etraflari daxil idi 1859 cu ilde Nuxa qezasi Baki quberniyasinin 1868 ci ilde ise Yelizavetpol quberniyasinin terkibine daxil edildi 1920 ci il may ayinin 5 de Sekide sovet hakimiyyeti quruldu 1930 cu ilde Azerbaycan SSR nin inzibati erazi bolgusunde deyisiklik edildi ve Nuxa rayonu teskil edildi 1963 cu il yanvar ayinin 4 de Nuxa rayonu legv edilerek erazisi Vartasen rayonuna verildi respublika tabeciliyinde Nuxa seheri yaradildi 1965 ci ilden yeniden musteqil Nuxa rayonu teskil edildi 1968 ci ilden erazi Seki seheri adlanmaga basladi Tarixi abideleriSeki seheri Azerbaycan tarixinde muhum yer tutur Seherde XVIII esre aid Seki xanlarinin evi Qala divarlari Gileyli mescidinin minaresi XVIII XIX esrlere aid Asagi karvansara Yuxari karvansara XIX esrden qalan Agvanlar hamami vardir Rayonda VI esre aid Gavur qalasi orta esrlere aid Qudula qala yeri Aydinbulaqda Agcaqala qullesi Kis kendi yaxinliginda orta esrlere aid Kis mebedi XV esrden qalan Gelersen gorersen qalasi qorunur Cografi movqeyiSeki rayonununda Boyuk Qafqaz daglari Boyuk Qafqazin cenub yamacinda yerlesir Merkezi Seki seheridir Seki rayonunun simali Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamaclarina merkezi hissesi Qanix Eyricay vadisine cenubu Acinohur alcaq dagligina daxildir Bas Qafqaz silsilesinden cenuba dogru Qaflan Layski Qaraquzey Qizilcay kondelen tireleri ayrilir Daglar arasinda Seki rayonunda Acinohur cokekliyi 100 200 m ve Seki yaylasi 200 400 m ayrilir Mutleq hundurluk Bas Qafqaz silsilesinin suayricisinda 3683 m e qeder yukselir Seki simal serqde Dagistanla hemserheddir Yevlax Balaken demiryol ve avtomobil yollari Sekinin erazisinden kecir RelyefiSeki rayonu erazisinde olan Bas Qafqaz silsile sira daglari Rusiya ile hemserhed teskil edir Burada Seyidyurd 3690 m Qaraqaya 3466 m Nohur dagi 3625 m Caylaxan 3548m zirveleri ve Salavat asirimi 2852 m yerlesir Bas Qafqaz silsilesinden cehuba dogru Qaraqaya Layski Caxil 3470 m Incedag Burundag Qocumirix Suveter Qizilqaya 2274 m ve Xanyaylagi 2186 m qol silsileleri uzanir Rayon erazisinde Dasuz 828m Gemiqaya 729 m ve Axarbaxar 376 m alcaq dag silsileleri Acinohur yaylasi Qanix Eyricay vadisi Trud Acinohur Turan Sarica Qaratorpaq ve Bolludere duzleri vardir Sekinin daglari ve six agacli meseler Seki deniz seviyyesinden 500 850 m hundurlukde yerlesir Bas Qafqaz silsilesinin qarli zirvelerinin yuksekliyi bezi yerlerde 3000 3500 m e catir Daglarda Yura Tebasir dag eteklerinde Neogen ve Antropogen cokuntuleri yayilmisdir Seki Azerbaycanin simal qerbinde Boyuk Qafqaz daglarinin cenub yamacinda deniz seviyyesinden 632 m yukseklikde yerlesir Bol su ehtiyati normal rutubet balansi mehsuldar torpaqlar zengin mese ortuyune malikdir Cay sistemiSeki rayonunun cay sistemi icerisinde Elicancay Kur cayinin sol qolu Eyricay Qanix cayinin sol qolu ve onun qollari olan Sin Kis Zeyzid ve Gungut caylari muhum yer tutur Seki seheri Kis cayinin getirme konusunda yerlesir Dagidici sel hadiseleri ile Sin cayi ile birge butun dunyada taninan Kis cayi uzunlugu 34 km bir sira qollara malikdir Damarcin 10 km Nohurcay 5 km Cuxadurmaz 13 km Qaynar 10 km Sariguney 8 km Duruca Qurcana 7 km Goytepe 5 km Duluzdere Qurucay 5 km Tekecuxur 3 km Donuzca 3 km Oxuddere 3 km Dodu doludere 3 km Qaraquzey 3 km Qizilqaya 2 5 km Qaranliq dere 2 5 km ve s Sin cayinin qollari ise Qaraqayacay Babacay Seyidyurdcay Qaflancay Caxilcay Mehdiliderecay Bas Goynukcay Qurucay Sabalidcay Zunutcay qollari vardir Seki rayonu erazisinde Eyricay suni deryacasi ve sor sulu Acinohur golu de yerlesir TebietiSeki tebieti Sekinin tebieti cox rengarengdir Burada coxlu heyvan ve bitki novleri movcuddur Qonur dag mese qehveyi dag mese cemen mese boz qonur torpaqlar genis yayilmisdir Meselerde palid fistiq qoz agaclari ustunluk teskil edir Heyvanat alemi zengindir Fusunkar tebieti nadir tarix memarliq abideleri inkisaf etmis senetkarliq zengin tarixi medeni irsin qorunmasi neticesinde Seki Azerbaycanin muhum turizm regionuna cevrilmisdir IqlimiGunesli saatlarin illik miqdari 2350 saatdir Gunesli saatlarin 40 i yay aylarinin payina dusur Il erzinde 1 kvadrat santimetr yer sethine 122 kkal gunes radiasiyasi dusur Sekinin iqlimine siklon ve antisiklonlar muxtelif hava kutleleri ve yerli kulekler tesir edir Qisda arktik ve mulayim hava kutlelerinin eraziye daxil olmasi havanin isti kecmesine sebeb olur Yayda Sekide dag dere yerli kulekleri emele gelir Buna sebeb dag ile dere arasinda tezyiq ferqinin yaranmasidir Boyuk Qafqaz silsilesi simaldan gelen soyuq kuleklerin qarsisini kesir Buna gore Sekide yanvar temperaturu 0 5 C olur Sekide orta illik temperatur 12 C dir Iyun avqust aylarinda orta temperatur 20 25 C arasinda deyisir Guclu kulekler sureti 15 m san cox Sekide seyrek hallarda esir il erzinde cemi 10 12 gun guclu kulek olur Sureti saniyede 1 metrden az olan kulek Sekide tez tez musahide olunur Yagintinin miqdari ile 730 mm dir Bunun yarisi may iyun sentyabr oktyabr aylarinda yagir En azi yaginti avqust 35 mm yanvar 29 mm ve fevralda 36 mm olur Kis kendinde 775 mm Xan yaylaginda 1000 mm den artiq yaginti dusur Sel tufan guclu dolu kimi tebiet hadiseleri Sekide ve onu ehate eden dag ve duzenlikler ucun seciyyevidir Sel hadisesi daha tez tez musahide edilir Yatagi seherin qerb hissesinde yaxin olan hovzesi dunyanin en guclu sel geden yerlerinden biri sayilir Qurucay adlanan yerde Kis cayinin getirme konusuna uzun iller boyu daglardan qum das palciq toplanmis oldugundan onun merkezi hissesi seherin Dodu mehellesine nisbeten hundurdur Tufan ve dolu atmosfer hadiselerinin burada six elaqesi vardir Dagliq relyef yay aylarinda guclu qizma ve yuksek buxarlanma Sekide dolu hadiselerinin esas amilleridir Sekide dolu olan gunlerin orta illik sayi 1 4 dur yeni 10 ilde 14 defe dolu yagir Deniz seviyyesinden 500 850 m hundurluk etrafinda olan dag meseleri seherin qizmasinin qarsisini alir Dag meseleri seherin sellerden qorunmasina imkan verir seherin menzeresini daha da gozellesdirir Cimli dag cemen qonur dag mese qehveyi dag mese cemen mese boz qonur torpaqlar yayilmisdir Meselerde palid fistiq veles agaclari genis sahe tutur Heyvanat alemi zengindir Seherin esas caylari Kis ve Qurcana caylaridir Kis Eyricayin cag qolu olub uzunlugu 33 km hovzesinin sahesi 265 kvadrat kilometrdir Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamacindan 2900 metr yukseklikden baslayir Zaqafqaziyanin en selli caylarindan biridir Yuxari axinda Damarcin adlanirLandsaft xususiyyetleri1 Cay derelerinin alluvial cemen torpaqlarinda cemen cemen bataqliq ve kol bitkileri 2 Qabariq tireli axmazli ve delta duzenliklerinde boz cemen ve tuqay meselerinde mese kol ve kollar 3 Alcaq daglarin cox parcalanmis dik yamaclarinin bedlend boz ve sabalid dag torpaqlarinda qaratikan kollugu ve muxtelif otlar 4 Zeif ve orta derece parcalanmis dageteyi maili duzenlik ve cokekliklerin boz qonur soraketli boz cemen ibtidai aciq sabalidi dag torpaqlarinda yovsan efemer ve soranotu 5 Zeif parcalanmis alcaqdagligin yayla ve cokekliklerinde sabalidi dag torpaqlarinda ve meseden sonraki qehveyi dag torpaqlarinda arid mese kollugu agot yovsan ve dasdayan 6 Parcalanmis alcaq dag ve yaylanin tund sabalidi ve meseden sonraki boz qehveyi dag torpaqlarinda kolluqlar palidin ustun oldugu palid veles qaratikan ve Pallas murdarcasi 7 Dalgali az maili duzenliyin cemen mese alluvial cemen torpaqlarinda cemen kolluq 8 Maili dalgali duzenliyin cemen mese torpaqlarinda lianli qizilagac yalanqoz meseleri 9 Parcalanmis qabariq duzenliyin dasli alluvial mese torpaqlarinda palid veles qizilagac yalanqoz mese ve ardic saragan mese kolluqlari 10 Parcalanmis alcaq ve orta dagligin tipik qonur dag mese ve meseden sonraki qonur torpaqlarinda palid veles ve fistiq sabalid agaclari ile meseleri 11 Siddetli parcalanmis orta ve yuksek dagligin cimli dag cemen torpaqlarinda subalp cemenleri 12 Siddetli parcalanmis yuksek dagligin torflu dag cemen torpaqlarinda alp cemenleri Sin cayi hovzesinde yerli ehali terefinden taninan Danavec Qara Quzey Caxil Kicik ve Boyuk qoruq Birdas Salavat Deveci Qaraarxac Taxtali Tilkovur Haney Uzun sirt Siqaflan ve s kimi adlandirilan yaylaq dag ve dere landsaft merzleri vardir Kiscay hovzesinde Qizilbere Goytepe Cuxadurmaz Donuzca Suveter Damarcin Qocumirix Kem Xurcunlar Calbayir Tore Tovle qapisi ve s merzleri vardir Zeyzidcay hovzesinde Novbulaq Cadirli Kicik bitlice Boyuk bitlice Kicik ve Boyuk Celencez Xerende merzleri ve Kungut deresinde ise Pirtala Saqa Sansan Goyqosan Qosan Bibik Qaz yaylasi Daslibere Vahab ve s yaylaq dag ve dere merzleri movcuddur Sin Kis Zeyzit ve Kungut caylarinin orta ve asagi axinlarina aid cay derelerinin yamaclarinda saglam landsafta malik torpaq ve bitki ortuyu movcuddur Burada qehveyi tund qonur ve qonur torpaqlar daha cox veles palid fistiq assosiasiyasi agaclarinin yaratdiqlari meselerle elaqedardir Burada bir qeder az miqdarda sabalid coke qoz findiq ve agcaqayin agaclari ile yanasi cir alma armud alca zogal ezgil yemisan ve hemiseyasil ardic kollarina da rast gelinir Mese ortuyu six ve saglamdir cuyur qonur ayi col donuzu vasaq ve s yasayir Dag derelerinde cay yataqlari kenari boyunca yerlesen cemenlik sahelerde coxlu miqdarda semihumid tipli ot bitkileri adi gendelas gicitken devedabani yarpiz baldirgan evelik yonca ve s bitir Dageteyi ve Qarasov duzenlik erazilerin bitki ortuyu cox muxtelif olub qovaq soyud akasiya saragan sumax ve s agaclari borutken itburnu nar ardic kollari sigirquyrugu daziotu surve cobanyastigi qaraqiniq tatar cayi boymaderen cayir sudleyen yovsan qanqal ve s kimi semiarid ot bitkilerinden ibaretdir Mineral xammal ehtiyatlariSeki rayonunnun Tebasir yasli suxurlarina aid karbonatli gil qum laylari icerisinde 15 20 m qalinliqli ehengdasi tebeqeleri Dasbulaq Qoxmuq Oxud Zeyzit kendleri yaxinliginda yerlesir Onlardan qedim zamanlardan baslayaraq kirec alinmasinda istifade olunur Rayonun Bas Layski kendi yaxinliginda XX esrin 70 80 ci illerinde polimetal yataq tezahurlerinin axtaris kesfiyyat isleri aparilmisdir Rayonun Dehne ve Ceferabad kendleri yaxinliginda Acinohur alcaqdagligi erazisinde XX esrin 60 70 ci illerinde neft qaz axtaris kesfiyyat isleri aparilmisdir Seki seherinin Kerpic zavodu mehellesinde XX esrin evvellerinden senaye ehemiyyetli gil yatagi istismar olunmusdur Alluvial delluvial menseli cokuntulerden teskil olunan gil layinin umumi qalinligi 5 6 m dir Gil layi sarimtil ve qonur qehveyi renglidir Gillerin uzerini qalinligi 1 m e qeder olan torpaq qati ortur Istehsal ucun yararli olan xammal ehtiyatinin hecmi texminen 38 min kub metrdir Seki rayonunda senaye ehemiyyetli gil yataqlari Dasuz ve Qayabasi kendleri erazilerinde de movcuddur Yerli ehemiyyetli gil yataqlarina Oxud Bas Sabalid ve Bas Goynuk kendlerinde yerlesen yataqlari qeyd etmek olar Cay Qaraqoyunlu kendinden 1 km e qeder simal hissede yanar sist bezen onu qonur komur kimi de teqdim edirler tezahurleri movcuddur Umumi qalinligi 5 m e qeder olan gil layi icerisinde 5 25 sm lik tund boz boz ve qonur yanar sist tebeqesi yerlesir Seki rayonunun Sin ve Kis caylarinin getirme konuslarinda Bas Goynuk ve Oxud kendleri yaxinliginda tikinti islerinde yerli xammal kimi istifade olunan cay daslari ehtiyatlari vardir Hemin erazilerde eyni zamanda qum cinqil Eyricay hovzesinde ise narin qum ehtiyatlari var Seki rayonu erazisinde icmeli su ehtiyatari coxdur Bunlar icerisinde Qaynar Xan talasi Marxal Soyudlubulaq Qaratoyuqbulaq Soyuqbulaq Kis cayi hovzesinde Isitme Qurcana cayi Goybulaq Ceferabad Dasbulaq Qozlubulaq Bas Goynuk eyni adli kendlerde Muradbulaq Zeyzid kendi ve s bulaqlar vardir Qurcana cayi sahilinde yerlesen Isitme bulaginin orta temperaturu 16o C dir Onun debiti bir deqiqede texminen 5 litrdir Iri yasayis menteqeleriRayonda 1 seher 2 seher tipli qesebe ve 68 kend vardir EhalisiSeki rayonunun ehalisi 184172 neferdir Onlardan 68360 neferi seher 115812 neferi kend erazisinde yasayir Rayonda 309 sehid aileleri 183 Qarabag Muharibesi elilleri 12 nefer II Dunya Muharibesi Veterani var Rayonun 13 nefer sakini Azerbaycan Respublikasinin Emekdar Fexri adina layiq gorulub 1142 nefer Prezident Teqaudcusudir Seki rayonunda 1764 qacqin ve 4949 mecburi kockun meskunlasmisdir Emek fealiyyeti ile mesgul olanlar 86115 nefer teskil edir Tehsil alanlarin sayi 29694 teqaudculerin sayi 25957 neferdir Etnik terkibiEsas meqaleler Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 1999 ve Azerbaycan ehalisinin siyahiyaalinmasi 2009 Etnik qrup 1999 2009Sayi Sayi Cemi 157 353 100 00 170 733 100 00Azerbaycanlilar 148 862 94 60 163 092 95 52Lezgiler 7 469 4 75 7 152 4 19Ruslar 231 0 15 121 0 07Turkler 45 0 03 26 0 02Kurdler 47 0 03 26 0 02Avarlar 15 0 01 14 0 01Tatarlar 61 0 04 10 0 01Ukraynalilar 128 0 08 6 0 00Gurculer 13 0 01 Ermeniler 7 0 00 Digerleri 475 0 30 286 0 17Gorkemli sexsleriElefser Memmedov kimya elmleri doktoru professor Mirze Feteli Axundzade yazici dramaturq ictimai xadim maarifci Bextiyar Vahabzade sair Molla Cume sair Ehmediyye Cebrayilov II Dunya Muharibesi istirakcisi partizan Gulyanaq Memmedova Azerbaycanin Xalq artisti Gulyaz Memmedova Azerbaycanin Xalq artisti Mikayil Cebrayilov Azerbaycanin Milli Qehremani Yaqub Mahmudov AMEA nin Tarix Institutunun sabiq direktoru Azerbaycanin ve Dagistanin emekdar elm xadimi sabiq millet vekili Yasar Qarayev XX esr Azerbaycan edebiyyatsunasliginin gorkemli numayendesi professor Emin Sabitoglu bestekar Salman Mumtaz edebiyyatsunas alim Resid bey Efendiyev maarifci yazici Sabit Rehman yazici dramaturq Sefiqe Axundova bestekar Rasim Ocaqov kinorejissor kinooperator Cavansir Quliyev bestekar Ismayil Osmanli aktyor Lutfeli Abdullayev aktyor Covdet Haciyev bestekar Fuad Ebdurehmanov heykeltaras Konul Xasiyeva Azerbaycanin Xalq artisti Mehemmedhuseyn xan Mustaq sairIqtisadiyyatRespublikanin iri kend teserrufati ve senaye rayonlarindan biri olan Seki rayonunun erazisi 2 43 min kvadrat km ehalisi 184172 neferdir Ondan seher ehalisi Turan ve Celebixan qesebeleri ile birlikde 68360 nefer kend ehalisi 115812 neferdir Ehalinin 49 8 faizini kisiler 50 2 faizini qadinlar teskil edir 37 0 faizi seherde 63 0 faizi ise kendde yasayir Ehalinin sixligi bir kvadrat kilometrde 76 neferdir Hazirda rayon uzre mesgul ehalinin sayi 86115 neferdir ki bunlarin da 47200 neferi kend teserrufatinda 2100 neferi senayede 750 neferi tikintide 7853 neferi tehsilde 2391 neferi sehiyyede 1900 neferi medeniyyetde 23921 neferi diger sahelerde fealiyyet gosterir 2016 ci il erzinde istehsalin esas sahelerinde ilkin hesabatlara gore adambasina faktiki qiymetlerle 1758 manat olmaqla 323823 4 min manatliq mehsul buraxilmisdir 2016 ci ilde faktiki qiymetlerle mehsul buraxilisi 2015 ci ilin muvafiq dovru ile muqayisede 107 9 faiz teskil edir O cumleden senayede mehsul buraxilisi 21547 0 min manat kend teserrufatinda 152319 4 min manat tikintide 17081 2 min manat neqliyyat ve anbar teserrufatinda 6544 0 min manat informasiya ve rabitede 1762 7 min manat topdan ve perakende satis avtomobillerin motosikiletlerin meiset esyalarinin satisi ve temiri sahesinde 124569 1 min manat olmusdur Perakende emtee dovriyyesi 347958 3 min manat ehaliye gosterilen pullu xidmetlerin hecmi ise 81524 6 min manat olmusdur Umumi mehsul buraxilisi 2003 cu il ille muqayisede 2016 ci ilde 6 defe senaye mehsulunun hecmi 7 defe ve kend teserrufatinin umumi mehsulu 4 5 defe artmisdir Esas kapitala yoneldilmis investisiya 10 defe artaraq 31282 3 min manat o cumleden tikinti qurasdirma isleri 6 9 defe artaraq 17081 2 min manat teskil etmisdir Sahibkarliga Komek Milli Fondunun vasitesile Seki rayonu uzre 459 sahibkarliq subyektine 28 03 mln manat o cumleden 2016 ci il erzinde 33 sahibkarliq subyekti uzre 339 5 min manat guzestli kretit verilmisdir Rayonda 2016 ci il erzinde 2978 yeni is yeri acilmisdir ki bunlarin da hamisi daimi is yerleridir Umumiyyetle 2003 2016 ci iller erzinde rayonda 18834 yeni is yeri acilmisdir ki bunun da 94 4 faizi daimi is yerleridir Rayon uzre orta ayliq emek haqqi 256 manat olmusdur 2003 2016 ci iller erzinde rayonda 30 yeni mekteb binasi tikilmisdir Hazirda rayonda 29 senaye muessisesi fealiyyet gosterir ki bunlarin da 21 i kicik muessiselerdir Ehaliye 38 elektron sistemli ATS ve 38 poct sobesi xidmet gosterir ki bunlardan da 9 ATS ve 8 poct sobesi seherde 29 ATS ve 30 poct sobesi kendlerdedir Maddi medeni irsiRayonda Zeyzit mebedi XI XII Kis kilsesi Aydinbulaq qullesi ve s abideler var NeqliyyatSekini Azerbaycanin diger rayonlari ile inkisaf etmis neqliyyat sebekesi demir yolu ve avtomobil yollari birlesdirir Sekiden Baki seherinedek olan mesafe 305 km dir Inzibati erazi vahidlerinin sayi1 seher 2 qesebe 68 kendi vardir Seki seheriTuran qesebesi Celebixan qesebesiAbbas Aran Asagi Dasagil Asagi Goynuk Asagi Keldek Asagi Kungut Asagi Layisqi Asagi SabalidAydinbulaq Babaratma Baqqal Baltali Bas Goynuk Bas Keldek Bas Kungut Bas LayisqiBas Sabalid Bas Zeyzid Bideyiz Birinci Bilecik Bolludere Boyuk Dehne Ceferabad CeyirliCumakend Cunud Capagan Rayonda 2 qesebe ve 31 kend icra numayendeliyi 1 seher belediyyesi 39 kend belediyyesi movcuddur Rayonda 343 idare ve teskilat 17 bank filiali 14 mehmanxana 1 rabite ve 1 poct muessisesi fealiyyet gosterir Iscilerin sayina gore en iri muessise Seki Ipek ASC dir Hazirda rayon uzre mesgul ehalinin sayi 88000 neferdir ki bunlarin da 43600 neferi kend teserrufatinda 2900 neferi senayede 8840 neferi tikintide 7946 neferi tehsilde 2436 neferi sehiyyede 22278 neferi diger sahelerde fealiyyet gosterir MetbexSeki ozunun cox zengin metbexi ilk novbede Seki pitisi Seki halvasi Dum Dum halvasi bamiyesi qirma badami Seki paxlavasi ve sirniyyatlari ile meshurdur Hemcinin doymeci cigirtmali plovu Cousu gulabi balvasi alali qutabi ile de taninir MenbeAzerbaycan Respublikasinin inzibati erazi vahidleri Kend rayonlari sehife 871 872 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 H L Mustafabeyli E K Letifov Y R Rehimov Q M Agabalayev U S Suleymanov Azerbaycanin Seki Zaqatala bolgesinin tebii resurslarinin landsaft diaqnostik ve iqtisadi xususiyyetleri 14 avqust 2020 seh 44 52 ISBN 978 9952 37 007 2Hemcinin baxAzerbaycanin inzibati bolgusuIstinadlarUmumi melumat Azerbaycan Respublikasinin inzibati erazi vahidleri Inzibati kend rayonlari 01 01 2006 sehife 12 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde Mesul katib akademik T M Nagiyev Azerbaycan cildi Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2007 884 sehife ISBN 9789952441017 H L Mustafabeyli E K Letifov Y R Rehimov Q M Agabalayev U S Suleymanov https disk yandex ru i 2TqfHOzq qsT Q az Archived from the original on 2023 04 21 Istifade tarixi 22 09 2022 Population statistics of Eastern Europe 2017 11 16 at the Wayback Machine Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census Arxivlesdirilib 2015 06 27 at Archive today Population statistics of Eastern Europe 2017 11 16 at the Wayback Machine Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census Arxivlesdirilib 2015 06 27 at Archive today ARB Seki Dum dum halvasi az Youtube com 26 09 2016 2021 08 09 tarixinde Istifade tarixi 2016 09 27 Xarici kecidlerSeki seher Icra HakimiyyetiVikianbarda Seki rayonu ile elaqeli mediafayllar var Seki rayonu ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin