İnsan İnkişafı İndeksi

İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) — 1990-cı ildən etibarən hər il BMT-nin İnkişaf proqramı tərəfindən nəşr edilən "İnsan İnkişafı Hesabatı"nda dünya ölkələrində əhalinin rifahını əks etdirən göstərici.

World map representing the inequality-adjusted Human Development Index categories (based on 2018 data, published in 2019).

0.800–1.000 (very high)   0.700–0.799 (high)   0.550–0.699 (medium)

0.350–0.549 (low)   Data unavailable

Bu indeks əhalinin rifahını ÜDM-dən daha geniş şəkildə özündə ehtiva edir. İİİ insan inkişafının üç ölçüsünü özündə birləşdirir:

• uzun və sağlam ömür (orta ömür uzunluğu əsasında hesablanır);
• təhsil səviyyəsi (böyüklər arasında savadlılıq, həmçinin ibtidai, orta və ali məktəblərdə təhsil alanların say nisbəti əsasında hesablanır);
• layiqli yaşayış standartları (alıcılıq qabiliyyəti pariteti/AQP, gəlir əsasında hesablanır).

Lakin, bu indeks insan inkişafının müfəssəl, hərtərəfli ölçü vasitəsi deyil. Məsələn, buraya gender və ya gəlir bərabərsizliyi, insan hüquqları və siyasi azadlıqların təmin olunması kimi göstəricilər daxil edilmir. Buna baxmayaraq, məhz bu indeks insan inkişafının və gəlirlə rifah arasında qarşılıqlı mürəkkəb münasibətlərin nəzərdən keçirilməsi üçün daha geniş prizmanı təmin edir.

2009-cu il hesabatındakı reytinq sistemi istisna olmaqla əvvəlki illərdə reytinq 3 kateqoriyaya bölünmüşdür. Əvvəlki sistemdə 1-dən 63-dək yerləri insan inkişafının yüksək, 64-dən 146-dək yerləri orta, daha sonra isə aşağı olduğu ölkələr tuturdu. 2009-cu ildən etibarən ölkələr 4 kateqoriyaya bölünür. Yeni sistemdə əvvəlkinə əlavə olaraq "çox yüksək" kateqoriyası daxil edilmişdir.

1975–2004-cü illərdə İİİ

İƏİT   Şərqi Avropa və MDB   Latın Amerikası və Karib hövzəsi   Şərqi Asiya

Ərəb ölkələri   Cənubi Asiya   Saharadan aşağı Afrika

İndeksin hesablanması metodu

İstənilən ${\displaystyle x}$ göstəricisini qiyməti 0 və 1 arasında dəyişən indeksə çevirmək üçün aşağıdakı formuldan istifadə edilir:

• ${\displaystyle x}$-indeks = ${\displaystyle {\frac {x-\min \left(x\right)}{\max \left(x\right)-\min \left(x\right)}}}$

burada: ${\displaystyle \min \left(x\right)}$ və ${\displaystyle \max \left(x\right)}$ təhlil edilən bütün ölkələr üzrə ${\displaystyle x}$ göstəricisinin minimal və maksimal qiymətləridir.

Hər hansı ölkənin İnsan İnkişafı İndeksi aşağıdakı 3 göstərici əsasında formalaşır:

1. Gözlənilən ömür müddəti indeksi (LEI) = ${\displaystyle {\frac {LE-20}{85-20}}}$

Doğumda gözlənilən ömür müddəti 85 il olduqda LEI 1-ə, 20 il olduqda isə 0-a bərabərdir.

2. Təhsil indeksi (EI) = ${\displaystyle {\frac {MYSI+EYSI}{2}}}$

Orta təhsil müddəti indeksi (MYSI) = ${\displaystyle {\frac {MYS-0}{15}}}$

Gözlənilən təhsil müddəti indeksi (EYSI) = ${\displaystyle {\frac {EYS-0}{18}}}$

3. Gəlir indeksi (II) = ${\displaystyle {\frac {ln(GNIpc)-ln(100)}{ln(75000)-ln(100)}}}$

İnsan İnkişafı İndeksi isə bu üç göstəricinin həndəsi ortasıdır:

• ${\displaystyle HDI={\sqrt[{3}]{LEI\times EI\times II}}}$

LE —
MYS — Əhalinin orta təhsil müddəti (illərlə)
EYS — Təhsili davam edənlərin gözlənilən təhsil müddəti (illərlə)
GNIpc — AQP-yə görə adambaşına düşən ÜMM (ABŞ dolları ilə)

2022 Hesabatı

2022 İnsan İnkişafı Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 2022-də nəşr olunmuş və İİİ göstəricisi 2021-ci ilin məlumatları əsasında müəyyənləşdirilmişdir. Aşağıda "çox yüksək insan inkişafı"na malik ölkələr göstərilib:

• ▲ = artım.
• ▬ = stabil.
• ▼ = azalma.
• Mötərizə içindəki rəqəmlər ölkənin 2021-ci il Hesabatına nisbətən reytinqdə neçə pillə qalxıb-endiyini göstərir.

Tutduğu yer		Ölkə	İİİ
2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər	2022-ci il hesabatında 2015-ci illə müqayisədə sıralama dəyişikliyi		2022-ci ildə 2021-ci il üçün yeni təxminlər	2022-cü il hesabatında 2021-cü illə müqayisədə dəyişiklik
1	▬	İsveçrə	0,962	▲ 0.19%
2	▬	Norveç	0,961	▲ 0.19%
3	▬	İslandiya	0,959	▲ 0.56%
4	▲ (3)	Honkonq	0,952	▲ 0.44%
5	▲ (3)	Avstraliya	0,951	▲ 0.27%
6	▬	Danimarka	0,948	▲ 0.34%
7	▼ (2)	İsveç	0,947	▲ 0.36%
8	▲ (6)	İrlandiya	0,945	▲ 0.40%
9	▼ (5)	Almaniya	0,942	▲ 0.16%
10	▼ (1)	Niderland	0,941	▲ 0.24%
11	▬	Finlandiya	0,940	▲ 0.29%
12	▼ (1)	Sinqapur	0,939	▲ 0.29%
13	▲ (2)	Belçika	0,937	▲ 0.25%
14	▼ (3)	Yeni Zelandiya	0,937	▲ 0.15%
15	▼ (2)	Kanada	0,936	▲ 0.25%
16	▼ (1)	Lixtenşteyn	0,935	▲ 0.22%
17	▲ (3)	Lüksemburq	0,930	▲ 0.18%
18	▼ (3)	Böyük Britaniya	0,929	▲ 0.17%
19	▬	Yaponiya	0,925	▲ 0.27%
19	▲ (3)	Cənubi Koreya	0,925	▲ 0.35%
21	▼	ABŞ	0,921	▲ 0.10%
22	▬	İsrail	0,919	▲ 0.25%
23	▲ (4)	Malta	0,918	▲ 0.58%
23	▲ (1)	Sloveniya	0,918	▲ 0.28%
25	▼ (4)	Avstriya	0,916	▲ 0.14%
26	▲ (9)	BƏƏ	0,911	▲ 0.80%
27	▬	İspaniya	0,905	▲ 0.38%
28	▼ (3)	Fransa	0,903	▲ 0.27%
29	▲ (3)	Kipr	0,896	▲ 0.41%
30	▼ (1)	İtaliya	0,895	▲ 0.13%
31	▼ (2)	Estoniya	0,890	▲ 0.30%
32	▼ (6)	Çexiya	0,889	▲ 0.20%
33	▼ (2)	Yunanıstan	0,887	▲ 0.19%
34	▼ (1)	Polşa	0,876	▲ 0.37%
35	▲ (3)	Bəhreyn	0,875	▲ 0.73%
35	▲ (1)	Litva	0,875	▲ 0.35%
35	▲ (2)	Səudiyyə Ərəbistanı	0,875	▲ 0.64%
38	▲ (2)	Portuqaliya	0,866	▲ 0.40%
39	▲ (1)	Latviya	0,863	▲ 0.42%
40	▼ (6)	Andorra	0,858	▲ 0.11%
40	▲ (5)	Xorvatiya	0,858	▲ 0.40%
42	▲ (1)	Çili	0,855	▲ 0.46%
42	▲ (1)	Qətər	0,855	▲ 0.23%
44	—	San-Marino	0,853	▬
45	▼ (5)	Slovakiya	0,848	▲ 0.09%
46	▲ (1)	Macarıstan	0,846	▲ 0.20%
47	▼ (4)	Argentina	0,842	▲ 0.09%
48	▲ (6)	Türkiyə	0,838	▲ 1.03%
49	▲ (3)	Monteneqro	0,832	▲ 0.27%
50	▼ (1)	Küveyt	0,831	▲ 0.20%
51	▼ (3)	Bruney	0,829	▲ 0.01%
52	▼ (2)	Rusiya	0,822	▲ 0.29%
53	▼ (4)	Rumıniya	0,821	▲ 0.16%
54	▼ (3)	Oman	0,816	▲ 0.32%
55	▼ (2)	Baham adaları	0,812	▲ 0.00%
56	▲ (4)	Qazaxıstan	0,811	▲ 0.51%
57	▼ (2)	Trinidad və Tobaqo	0,810	▲ 0.23%
58	▲ (4)	Kosta-Rika	0,809	▲ 0.43%
58	▬	Uruqvay	0,809	▲ 0.25%
60	▼ (3)	Belarus	0,808	▲ 0.21%
61	▬	Panama	0,805	▲ 0.37%
62	▲ (1)	Malayziya	0,803	▲ 0.39%
63	▲ (7)	Gürcüstan	0,802	▲ 0.50%
63	▲ (2)	Mavriki	0,802	▲ 0.55%
63	▲ (4)	Serbiya	0,802	▲ 0.41%
66	▲ (6)	Tailand	0,800	▲ 0.75%

2011 Hesabatı

Hesabat 2011-ci il noyabrın 2-də yayımlanmış və 2011-ci ilin məlumatları əsasında tərtib edilmişdir. Hesabatda 187 dövlət arasında Azərbaycan Türkiyəni bir pillə qabaqlayaraq 91-ci yerdə qərarlaşmışdır. Keçmiş Sovet respublikalarından Belarus 65, Rusiya 66, Gürcüstan 75, Ermənistan 86-cı yerdədir.

Ən yüksək İİİ-yə malik 47 ölkə aşağıda göstərilmişdir:

1. Norveç 0,943 (▬)
2. Avstraliya 0.929 (▬)
3. Niderland 0.910 (▲ 4)
4. ABŞ 0.910 (▬)
5. Yeni Zelandiya 0.908 (▼ 2)
6. Kanada 0.908 (▲ 2)
7. İrlandiya 0.908 (▼ 2)
8. Lixtenşteyn 0.905 (▼ 2)
9. Almaniya 0.905 (▲ 1)
10. İsveç 0.904 (▼ 1)
11. İsveçrə 0.903 (▲ 2)
12. Yaponiya 0.901 (▼ 1)
13. Honkonq 0.898 (▲ 8)
14. İslandiya 0.898 (▲ 3)
15. Cənubi Koreya 0.897 (▼ 3)
16. Danimarka 0.895 (▲ 3)
17. İsrail 0.888 (▼ 2)
18. Belçika 0.886 (▬)
19. Avstriya 0.885 (▲ 6)
20. Fransa 0.884 (▼ 6)
21. Sloveniya 0.884 (▲ 8)
22. Finlandiya 0.882 (▼ 6)
23. İspaniya 0.878 (▼ 3)
24. İtaliya 0.874 (▼ 1)
25. Lüksemburq 0.867 (▼ 1)
26. Sinqapur 0.866 (▲ 1)
27. Çexiya 0.865 (▲ 1)
28. Birləşmiş Krallıq 0.863 (▼ 2)
29. Yunanıstan 0.861 (▼ 7)
30. BƏƏ 0.846 (▲ 2)
31. Kipr 0.840 (▲ 4)
32. Andorra 0.838 (▼ 2)
33. Bruney 0.838 (▲ 4)
34. Estoniya 0.835 (▬)
35. Slovakiya 0.834 (▼ 4)
36. Malta 0.832 (▼ 3)
37. Qətər 0.831 (▲ 1)
38. Macarıstan 0.816 (▼ 2)
39. Polşa 0.813 (▲ 2)
40. Litva 0.810 (▲ 4)
41. Portuqaliya 0.809 (▼ 1)
42. Bəhreyn 0.806 (▼ 3)
43. Latviya 0.805 (▲ 5)
44. Çili 0.805 (▲ 1)
45. Argentina 0.797 (▲ 1)
46. Xorvatiya 0.796 (▲ 5)
47. Barbados 0.793 (▼ 5)

2010 Hesabatı

2010-cu ilin Hesabatı BMT-nin İnkişaf Proqramı tərəfindən 4 noyabr 2010-cu il tarixində açıqlanmışdır. 182 ölkənin yer aldığı bu hesabatda Azərbaycan Rusiya və Qazaxıstandan sonra 67-ci, Gürcüstan 74-cü, Ermənistan 76-cı, Türkiyə isə 83-cü yerdə qərarlaşmışdır. Aşağıdakı siyahı həmin hesabatda ilk 30 yeri tutan ölkələri göstərir:

1. Norveç 0,938
2. Avstraliya 0,937
3. Yeni Zelandiya 0,907
4. ABŞ 0,902
5. İrlandiya 0,895
6. Lixtenşteyn 0,891
7. Niderland 0,890
8. Kanada 0,888
9. İsveç 0,885
10. Almaniya 0,885
11. Yaponiya 0,884
12. Cənubi Koreya 0,877
13. İsveçrə 0,874
14. Fransa 0,872
15. İsrail 0,872
16. Finlandiya 0,871
17. İslandiya 0,869
18. Belçika 0,867
19. Danimarka 0,866
20. İspaniya 0,863
21. Honkonq 0,862
22. Yunanıstan 0,855
23. İtaliya 0,854
24. Lüksemburq 0,852
25. Avstriya 0,851
26. Birləşmiş Krallıq 0,849
27. Sinqapur 0,846
28. Çexiya 0,841
29. Sloveniya 0,828
30. Andorra 0,824

2009 Hesabatı

2009-cu ilin hesabatına əsasən BMT-yə üzv ölkələrdə İİİ göstəricisi (2007-ci ilin məlumatları əsasında).

0,950 və +   0,900–0,949   0,850–0,899   0,800–0,849   0,750–0,799

0,700–0,749   0,650–0,699   0,600–0,649   0,550–0,599   0,500–0,549

0,450–0,499   0,400–0,449   0,350–0,399   < 0,350   məlumat yoxdur

2009-cu ilin İİİ Hesabatı 2007-ci ilin məlumatlarına əsaslanır və 2009-cu il 5 oktyabrda açıqlanmışdır. Bu hesabata əsasən Azərbaycanda İnsan inkişafı indeksi 0,787-yə bərabərdir və 182 ölkə arasında 86-cı yeri tutmaqla "orta" reytinqə malik olan ölkələr sırasındadır.

2009-cu ildə ümümi siyahıya Norveç, Avstraliya və İslandiya başçılıq edirlər. İnsan inkişafının potensialı ən aşağı olan 10 ölkə — Qvineya-Bisau, Burundi, Çad, Konqo Demokratik Respublikası, Burkina-Faso, Mali, Mərkəzi Afrika Respublikası, Syerra-Leone, Əfqanıstan və Nigerdir.Bu hesabatda ölkələrin qruplaşdırılması üçün "Çox yüksək İnsan İnkişafı" qrupu əlavə olunmuşdur. Hesabatda bu ölkələr "inkişaf etmiş ölkələr" kimi qəbul olunur. Hesabatda "çox yüksək" qrupundakı 38 ölkə:

1. Norveç 0,971 ▬
2. Avstraliya 0,970 ▬
3. İslandiya 0,969 ▬
4. Kanada 0,966 ▬
5. İrlandiya 0,965 ▬
6. Niderland 0,964 ▲
7. İsveç 0,963 ▼
8. Fransa 0,961 ▲
9. İsveçrə 0,960 ▬
10. Yaponiya 0,960 ▬
11. Lüksemburq 0,960 ▼
12. Finlandiya 0,959 ▲
13. ABŞ 0,956 ▼
14. Avstriya 0,955 ▲
15. İspaniya 0,955 ▬
16. Danimarka 0,955 ▼
17. Belçika 0,953 ▬
18. İtaliya 0,951 ▲
19. Lixtenşteyn 0,951 ▼
20. Yeni Zelandiya 0,950 ▬
21. Birləşmiş Krallıq 0,947 ▬
22. Almaniya 0,947 ▬
23. Sinqapur 0,944 ▲
24. Honkonq 0,944 ▼
25. Yunanıstan 0,942 ▬
26. Cənubi Koreya 0,937 ▬
27. İsrail 0,935 ▲
28. Andorra 0,934 ▼
29. Sloveniya 0,929 ▬
30. Bruney 0,920 ▬
31. Küveyt 0,916 ▬
32. Kipr 0,914 ▬
33. Qətər 0,910 ▲
34. Portuqaliya 0,909 ▼
35. BƏƏ 0,903 ▲
36. Çexiya 0,903 ▬
37. Barbados 0,903 ▲
38. Malta 0,902 ▼

2008 Hesabatı

2006-cı ilin məlumatları əsasında hazırlanmış 2008-ci il Hesabatına əsasən Azərbaycan İİİ göstəricisi 0,758-ə bərabər olmaqla, 179 ölkə arasında 97-ci yeri tutmuşdur. Hesabatda "yüksək" İİİ-yə malik 30 ölkə (0,912-dən 0,969-dək):

1. İslandiya ▬ 0,968
2. Norveç ▬ 0,968
3. Kanada ▲ 0,967
4. Avstraliya ▲ 0,965
5. İrlandiya ▲ 0,960
6. İsveç ▲ 0,958
7. Niderland ▲ 0,958
8. Yaponiya ▲ 0,956
9. Lüksemburq ▲ 0,956
10. İsveçrə ▬ 0,955
11. Fransa ▲ 0,955
12. Finlandiya ▲ 0,954
13. Danimarka ▲ 0,952
14. Avstriya ▲ 0,951
15. ABŞ ▼ 0,950
16. İspaniya ▬ 0,949
17. Belçika ▲ 0,948
18. Yunanıstan ▲ 0,947
19. İtaliya ▲ 0,945
20. Yeni Zelandiya ▲ 0,944
21. Birləşmiş Krallıq ▼ 0,942
22. Honkonq ▲ 0,942
23. Almaniya ▲ 0,940
24. İsrail ▼ 0,930
25. Cənubi Koreya ▲ 0,928
26. Sloveniya ▲ 0,923
27. Bruney ▲ 0,919
28. Sinqapur ▼ 0,918
29. Küveyt ▲ 0,912
30. Kipr ▲ 0,912

İstinadlar

1. "Human Development Report 2019 – "Human Development Indices and Indicators"" (PDF). . 22–25. 9 December 2019 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 9 December 2019.
2. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2015-10-18 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2014-12-11.
3. "Human Development Report 2014 – "Sustaining Human Progress: Reducing Vulnerabilities and Building Resilience"" (#bad_url). . İstifadə tarixi: 25 July 2014.
4. "Reports (1990–2011) | Global Reports | HDR 2011 | Download | Russian | Human Development Reports (HDR) | United Nations Development Programme (UNDP)". 2012-03-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-12-30.
5. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2011-11-11 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2011-12-30.

Xarici keçidlər

• İnsan İnkişafı Hesabatı
• İnsan İnkişafı Hesabatı 2009
• İnsan İnkişafı Hesabatının Ofisi