Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Astronómiya — hərfi mənada göy cisimləri, ulduzlar, geniş mənada isə Kainat obyektləri və bütövlükdə Kainat haqqında elmdir.
| Astronomiya | |||
| Elm sahəsi → öyrənir | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Yarımbölmə → öyrənir | |||
Yer, Ay, başqa böyük planetlər və onların peykləri, kometlər, kiçik planetlər, meteorlar və , planetlərarası kosmik fəza, Günəş, ulduzlar və , qalaktikalar, ulduzlararası və qalaktikalararası mühit, müxtəlif relyativist obyektlər "Kainat obyektləri" adlanır. Bu obyektlərin bütöv çoxluğu isə Kainatdır.
Başqa sözlə desək Astronomiya- Səma cisimlərini (Qalaktikalar, ulduzlar, planetlər, kometlər), onların sistemlərinin hərəkəti, quruluşu, mənşəyi və inkişafını öyrənən elmdir.
Astronomiya qədim tarixə malikdir. Astronomiyaya aid ilk elementar məlumatlar, minlərcə il bundan əvvəl Babildə, Misir və Çində məlum idi.
Qədim zamanlarda astronomiya bir sıra elmlərin məcmusuna deyilirdi. Bunların içində naviqasiya, meteorologiya və hətta astrologiya da vardı. Müasir elmdə astronomiya dedikdə əsas olaraq astrofizika başa düşülür. Astronomiya iki yerə bölünür; nəzəri və .
Astronomiya elminin tədqiqat obyekti Kainat və onun elementlərinin mənşəyi, tərkibi, xassəsi, təkamülü və inkişaf qanunauyğunluqlarıdır. Əlaqəli təbii sistemlərdən dördü — Günəş sistemi, ulduzlar, qalaktikalar, Kainat astonomiyanın tədqiqat obyektidir. Bu obyektləri öyrənmək üçün o fizika elminin müasir tədqiqat metod və vasitələrindən istifadə edir. Başqa sözlə, astronomiya, əslində fizika kursunda öyrənilən sistemləri Meqaaləm miqyasında tədqiq edir.
Etimologiya
"Astronomiya" sözü qədim yunan mənşəlidir, "astron" (ἄστρον) — "göy cismi" və "nomos" (νόμος) — "qanun" sözlərindən yaranmışdır. XX əsrin əvvəllərinə aid Azərbaycandilli mənbələrdə elmi-əflak (علمی-افلاک) adlandırılmışdır. "Əflak" sözü ərəbcə "göy" mənasını verən "fələk" (فلك) sözünün cəmidir.
Tarixi inkişaf
Antik dövr
Astronomiya təbiət elmlərinin ən qədimidir. Ehtimal ki, təqvimə olan ehtiyacla birlikdə ortaya çıxmışdır. Qədim zamanların astronomları rahiblər, şamanlar, druidlər və kahinlər idi. O zaman astronomiya astrologiya ilə bir hesab olunurdu. Bəzi yerlərdə, erkən mədəniyyətlər bəzi astronomik məqsədlər üçün böyük məkanlar yaratmışdılar. Bu ilkin rəsədxanalar mərasimlərin keçirilməsindən əlavə, ilin uzunluğunun təyini, bitkilərin nə vaxt inkişaf edəcəyini bilməkdə önəmli faktor olan fəsillərin təyini üçün də istifadə olunurdu.
Erkən dövrlərdə astronomiya sadəcə adi gözlə görünə bilən obyektlərin hərəkətlərinin izlənməsindən və proqnozlarından ibarət idi.
Bəzi fərziyyələrə görə Stonheng, Mesopotamiyadakı , və Çinlilərin pilləli piramidaları ən qədim rəsədxanalardır. Máya təqvimləri bu gün belə, çox dəqiq hesab olunur. Eynilə Çin ulduz kataloqları da qədim astronomik hadisələri öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.
Yunan alimləri astronomiyanın inkişafına xüsusi töhfələr vermişlər. Aristotel, Ptolomey, Hipparx, , digər elmi kəşflərlə yanaşı astronomiya ilə də məşğul olurdular. Ptolomey planetlərin ilgək şəkilli hərəkətlərini izah edə bilmək üçün Geosentrik Nəzəriyyəni işləyib hazırlamışdı.
Geosentrik nəzəriyyə
Əsas məqalə :Geosentrik sistem
Roma İmperiyasının süqutundan sonra Avropada elmi inkişaf müvəqqəti olaraq dayandı. Klassik dövr astronomik məlumatları unuduldu və xristianlığın dəstəklədiyi qeyri – elmi nəzəriyyələr yayılmağa başladı. Lakin bu dövrdə müsəlman və hind alimləri astronomik müşahidələr aparır və müəlliflərinin elmi əsərlərini ərəbcəyə çevirirdilər. Xaç yürüşləri zamanı müsəlman alimlərinin əsərləri də Avropada tanınmağa başlandı. Kilsə bu yeni bilgilərlə barışmaq istəmirdi. Geosentrik sistemi qəbul etməyən alimlər təqib olunurdu.
Heliosentrik nəzəriyyə
Əsas məqalə: Heliosentrik sistem
Nikolay Kopernik tərəfindən 1543-cü ildə nəşr olunan "De revolutionibus orbium coelestium" (" Göy cisimlərinin fırlanmasına dair") əsəri astronomiya tarixində inqilab sayılır. Kopernik sisteminə görə, yer öz oxu ətrafında və digər planetlərlə birlikdə günəş ətrafında fırlanırdı. Bu iddia kilsənin Yer kainatın mərkəzidir tezisinə qarşı olduğundan fəlsəfi və dini çevrələrdə böyük səs-küyə səbəb oldu. Kopernikin iddiası bu idi ki, onun sistemi hesablamaları asanlaşdırır. O həmçinin planetlərin siderik periodlarını (Günəş ətrafındakı tam dövr) və onların günəşə qədər olan məsafələrini astronomik vahid olaraq hesablamışdı.
Astronomiya haqqında qədim fikirlər Nəsrəddin Tusinin əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Astronomiyanın elmi strukturu
Müasir Astronomiya biri digəri ilə sıx bağlı olan bir sıra bölmələrdən ibarətdir. Bu səbəblə bölünmə ancaq şərtidir.
Astrometriya — Müşahidə olunan göy cismlərinin yerlərini və hərəkətlərini öyrənir. Müasir Astrometriya Fundamental Astrometriya və Sferik Astrometriyaya bölünür.
Fundamental Astranomiyanın öhdəlikləri müşahidələr nəticəsində göy cismlərinin yerlərini müəyyən etmək, ulduz kataloqları tərtib etmək.
Sferik Astrometriya — müxtəlif koordinat sistemləri vasitəsilə görünən göy cismlərinin yerlərini və hərəkət istiqamətlərini müəyyən etmək üçün fərqli riyazi üsulların tərtib edilməsi ilə məşğuldur.
Nəzəri Astronomiya — səma cismlərinin orbitlərinin müəyyən edilməsi istiqamətindəki metodları öyrədir.
Səma mexanikası — Göy cismlərinin astrofizika qanunlarının təsiri nəticəsindəki hərəkətlərini, onların kütləsini, formasını və sistemlərinin dayanıqlığını öyrənir.
Növbəti 3 bölmə astronomiyanın ilkin missiyasını əks etdirir (Göy cisimlərinin hərəkətlərinin tədqiqi) və klassik astronomiya hesab olunur.
Astrofizika — Astronomiya və fizikanı birləşdirən, ulduzlar, qallaqtikalar və s. kimi astronomik obyektlərlə baş verən fiziki prosessləri öyrənən elmdir. Astrofizika, əslində müasir astronomiyanın ən böyük və sürətlə inkişaf edən bölmələrindən biri hesab edilir, və kosmokimya ilə birgə ulduzların, kometlərin, dumanlıqların və planetlərin fiziki və kimyəvi tərkiblərini də öyrənir.
Ulduz astronomiyası — ulduzların fiziki xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onların fəzada hərəkətlərinin fizika qanunlarına uyğunluğunu, ulduz sistemlərini, ulduzlar arası materiyanın xüsusiyyətlərini öyrənir.
Kosmokimya — Səma cismlərinin kimyəvi tərkibini, kimyəvi elementlərinin kainatda yayılma qanununu, kosmik maddə əmələ gətirdiyi zaman atomların miqrasiya prosesini. Bəzən nüvə kosmokimyasını da ayırd edirlər.
Növbəti 2 bölmədə astronomiyanın ikinci missiyası əks olunur (səma cismlərinin quruluşunun öyrənilməsi)
Kosmoqoniya — Yer kürəsinin və digər səma cismlərinin əmələ gəlişini və təkamülünü öyrənir.
Kosmologiya — Kainatın quruluşunun və təkamülünün ümumi qanunlarını öyrənir.
20-ci əsrin ikinci hissəsində yaranmış arxeastronomiya bölməsi astronomiyanın ən gənc bölməsi hesab edilir və qədim insanların astronomik biliklərini, astronomiya tarixini araşdırır, öyrənir.
Astronomiyanın tədqiqat üsulları
Astronomiya müşahidə elmidir. Astronomiyada göy cisimləri haqqındakı bütün biliklər uzun astronomik müşahidələr nəticəsində əldə edilir. İlk əvvəllər astronomik müşahidələr adi gözlə aparılırdı. Teleskopun kəşfi ilə astronomik müşahidələr xeyli mükəmməlləşdi, bu da göy cisimləri haqqında bilgilərin qat-qat zənginləşməsinə səbəb oldu. 1957-ci ildə Yerin ilk süni peykinin buraxılması ilə astronomiyada yeni bir dövr başlandı. Daha sonra planetlərarası kosmik stansiyaların və orbital rəsədxanaların buraxılması və nəhayət Aya uçuşla astronomiya müşahidə elmi çərçivəsindən çıxdı və qismən eksperimental elmə çevrilməyə başladı.
Müşahidə olunan obyektlər dedikdə:
- adi gözlə asan görünən Günəş, Yerin təbii peyki olan Ay, Venera, Mars və Yupiter planetləri
- adi gözlə görünməyən digər qeyri-vizual müşahidə obyektləri nəzərdə tutulur.
Astronomiyanın predmetləri
Həmçinin bax
İstinadlar
- "R.Ə.Hüseynov Astronomiya "MAARİF" NƏŞRİYYATI, Bakı-1997". 2020-07-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-07-27.
- Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System – Introduction. p. 1.
- Unsöld, Albrecht; Baschek, Bodo (2001). Classical Astronomy and the Solar System. pp. 6–9.
- "ἀστρονομία", in Liddell & Scott (1940) , Oxford: Clarendon Press
- Султан-Меджид Ганиев, Русско-татарский словарь, Баку, 1909
- "əflak, Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. Obastan - onlayn lüğətlər və ensiklopediyalar". 2023-04-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-04-14.
- Forbes, 1909
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Astrologiya ile sehv salmayin Astronomiya herfi menada goy cisimleri ulduzlar genis menada ise Kainat obyektleri ve butovlukde Kainat haqqinda elmdir AstronomiyaElm sahesi oyrenirTebabet Xesteliklerin yaranma sebeb ve mexanizmlerini mualicesini oyrenirYarimbolme oyrenir Yer Ay basqa boyuk planetler ve onlarin peykleri kometler kicik planetler meteorlar ve planetlerarasi kosmik feza Gunes ulduzlar ve qalaktikalar ulduzlararasi ve qalaktikalararasi muhit muxtelif relyativist obyektler Kainat obyektleri adlanir Bu obyektlerin butov coxlugu ise Kainatdir Buga burcundeki Xercengebenzer dumanliq Basqa sozle desek Astronomiya Sema cisimlerini Qalaktikalar ulduzlar planetler kometler onlarin sistemlerinin hereketi qurulusu menseyi ve inkisafini oyrenen elmdir Astronomiya qedim tarixe malikdir Astronomiyaya aid ilk elementar melumatlar minlerce il bundan evvel Babilde Misir ve Cinde melum idi Qedim zamanlarda astronomiya bir sira elmlerin mecmusuna deyilirdi Bunlarin icinde naviqasiya meteorologiya ve hetta astrologiya da vardi Muasir elmde astronomiya dedikde esas olaraq astrofizika basa dusulur Astronomiya iki yere bolunur nezeri ve Astronomiya elminin tedqiqat obyekti Kainat ve onun elementlerinin menseyi terkibi xassesi tekamulu ve inkisaf qanunauygunluqlaridir Elaqeli tebii sistemlerden dordu Gunes sistemi ulduzlar qalaktikalar Kainat astonomiyanin tedqiqat obyektidir Bu obyektleri oyrenmek ucun o fizika elminin muasir tedqiqat metod ve vasitelerinden istifade edir Basqa sozle astronomiya eslinde fizika kursunda oyrenilen sistemleri Meqaalem miqyasinda tedqiq edir Etimologiya Astronomiya sozu qedim yunan menselidir astron ἄstron goy cismi ve nomos nomos qanun sozlerinden yaranmisdir XX esrin evvellerine aid Azerbaycandilli menbelerde elmi eflak علمی افلاک adlandirilmisdir Eflak sozu erebce goy menasini veren felek فلك sozunun cemidir Tarixi inkisafEsas meqaleler ve Astronomiya tarixiAntik dovr Hollandiya kartoqrafi Frederik de Wit terefinden hazirlanmis XVII esrden qalma goy xeritesi Astronomiya tebiet elmlerinin en qedimidir Ehtimal ki teqvime olan ehtiyacla birlikde ortaya cixmisdir Qedim zamanlarin astronomlari rahibler samanlar druidler ve kahinler idi O zaman astronomiya astrologiya ile bir hesab olunurdu Bezi yerlerde erken medeniyyetler bezi astronomik meqsedler ucun boyuk mekanlar yaratmisdilar Bu ilkin resedxanalar merasimlerin kecirilmesinden elave ilin uzunlugunun teyini bitkilerin ne vaxt inkisaf edeceyini bilmekde onemli faktor olan fesillerin teyini ucun de istifade olunurdu Erken dovrlerde astronomiya sadece adi gozle gorune bilen obyektlerin hereketlerinin izlenmesinden ve proqnozlarindan ibaret idi Bezi ferziyyelere gore Stonheng Mesopotamiyadaki ve Cinlilerin pilleli piramidalari en qedim resedxanalardir Maya teqvimleri bu gun bele cox deqiq hesab olunur Eynile Cin ulduz kataloqlari da qedim astronomik hadiseleri oyrenmek ucun qiymetli menbedir Yunan alimleri astronomiyanin inkisafina xususi tohfeler vermisler Aristotel Ptolomey Hipparx diger elmi kesflerle yanasi astronomiya ile de mesgul olurdular Ptolomey planetlerin ilgek sekilli hereketlerini izah ede bilmek ucun Geosentrik Nezeriyyeni isleyib hazirlamisdi Geosentrik nezeriyye Esas meqale Geosentrik sistem Roma Imperiyasinin suqutundan sonra Avropada elmi inkisaf muveqqeti olaraq dayandi Klassik dovr astronomik melumatlari unuduldu ve xristianligin desteklediyi qeyri elmi nezeriyyeler yayilmaga basladi Lakin bu dovrde muselman ve hind alimleri astronomik musahideler aparir ve muelliflerinin elmi eserlerini erebceye cevirirdiler Xac yurusleri zamani muselman alimlerinin eserleri de Avropada taninmaga baslandi Kilse bu yeni bilgilerle barismaq istemirdi Geosentrik sistemi qebul etmeyen alimler teqib olunurdu Gunes sistemiHeliosentrik nezeriyye Esas meqale Heliosentrik sistem Nikolay Kopernik terefinden 1543 cu ilde nesr olunan De revolutionibus orbium coelestium Goy cisimlerinin firlanmasina dair eseri astronomiya tarixinde inqilab sayilir Kopernik sistemine gore yer oz oxu etrafinda ve diger planetlerle birlikde gunes etrafinda firlanirdi Bu iddia kilsenin Yer kainatin merkezidir tezisine qarsi oldugundan felsefi ve dini cevrelerde boyuk ses kuye sebeb oldu Kopernikin iddiasi bu idi ki onun sistemi hesablamalari asanlasdirir O hemcinin planetlerin siderik periodlarini Gunes etrafindaki tam dovr ve onlarin gunese qeder olan mesafelerini astronomik vahid olaraq hesablamisdi Astronomiya haqqinda qedim fikirler Nesreddin Tusinin eserlerinde oz eksini tapmisdir Astronomiyanin elmi strukturuMuasir Astronomiya biri digeri ile six bagli olan bir sira bolmelerden ibaretdir Bu sebeble bolunme ancaq sertidir Astrometriya Musahide olunan goy cismlerinin yerlerini ve hereketlerini oyrenir Muasir Astrometriya Fundamental Astrometriya ve Sferik Astrometriyaya bolunur Fundamental Astranomiyanin ohdelikleri musahideler neticesinde goy cismlerinin yerlerini mueyyen etmek ulduz kataloqlari tertib etmek Sferik Astrometriya muxtelif koordinat sistemleri vasitesile gorunen goy cismlerinin yerlerini ve hereket istiqametlerini mueyyen etmek ucun ferqli riyazi usullarin tertib edilmesi ile mesguldur Nezeri Astronomiya sema cismlerinin orbitlerinin mueyyen edilmesi istiqametindeki metodlari oyredir Sema mexanikasi Goy cismlerinin astrofizika qanunlarinin tesiri neticesindeki hereketlerini onlarin kutlesini formasini ve sistemlerinin dayaniqligini oyrenir Novbeti 3 bolme astronomiyanin ilkin missiyasini eks etdirir Goy cisimlerinin hereketlerinin tedqiqi ve klassik astronomiya hesab olunur Astrofizika Astronomiya ve fizikani birlesdiren ulduzlar qallaqtikalar ve s kimi astronomik obyektlerle bas veren fiziki prosessleri oyrenen elmdir Astrofizika eslinde muasir astronomiyanin en boyuk ve suretle inkisaf eden bolmelerinden biri hesab edilir ve kosmokimya ile birge ulduzlarin kometlerin dumanliqlarin ve planetlerin fiziki ve kimyevi terkiblerini de oyrenir Ulduz astronomiyasi ulduzlarin fiziki xususiyyetlerini nezere alaraq onlarin fezada hereketlerinin fizika qanunlarina uygunlugunu ulduz sistemlerini ulduzlar arasi materiyanin xususiyyetlerini oyrenir Kosmokimya Sema cismlerinin kimyevi terkibini kimyevi elementlerinin kainatda yayilma qanununu kosmik madde emele getirdiyi zaman atomlarin miqrasiya prosesini Bezen nuve kosmokimyasini da ayird edirler Novbeti 2 bolmede astronomiyanin ikinci missiyasi eks olunur sema cismlerinin qurulusunun oyrenilmesi Kosmoqoniya Yer kuresinin ve diger sema cismlerinin emele gelisini ve tekamulunu oyrenir Kosmologiya Kainatin qurulusunun ve tekamulunun umumi qanunlarini oyrenir 20 ci esrin ikinci hissesinde yaranmis arxeastronomiya bolmesi astronomiyanin en genc bolmesi hesab edilir ve qedim insanlarin astronomik biliklerini astronomiya tarixini arasdirir oyrenir Astronomiyanin tedqiqat usullariAstronomiya musahide elmidir Astronomiyada goy cisimleri haqqindaki butun bilikler uzun astronomik musahideler neticesinde elde edilir Ilk evveller astronomik musahideler adi gozle aparilirdi Teleskopun kesfi ile astronomik musahideler xeyli mukemmellesdi bu da goy cisimleri haqqinda bilgilerin qat qat zenginlesmesine sebeb oldu 1957 ci ilde Yerin ilk suni peykinin buraxilmasi ile astronomiyada yeni bir dovr baslandi Daha sonra planetlerarasi kosmik stansiyalarin ve orbital resedxanalarin buraxilmasi ve nehayet Aya ucusla astronomiya musahide elmi cercivesinden cixdi ve qismen eksperimental elme cevrilmeye basladi Musahide olunan obyektler dedikde adi gozle asan gorunen Gunes Yerin tebii peyki olan Ay Venera Mars ve Yupiter planetleri adi gozle gorunmeyen diger qeyri vizual musahide obyektleri nezerde tutulur Astronomiyanin predmetleriAstrometriya Burcler Sema obyektleri Zaman Goy mexanikasi Astrofizika Neytron ulduz ve Qara delik Sud yolu Kosmologiya Boyuk Partlayis Qaranliq enerji Astronomiya tarixi Planetologiya Gunes sistemiHemcinin baxQarsidurma astronomiya Istinadlar R E Huseynov Astronomiya MAARIF NESRIYYATI Baki 1997 2020 07 27 tarixinde Istifade tarixi 2020 07 27 Unsold Albrecht Baschek Bodo 2001 Classical Astronomy and the Solar System Introduction p 1 Unsold Albrecht Baschek Bodo 2001 Classical Astronomy and the Solar System pp 6 9 ἀstronomia in Liddell amp Scott 1940 Oxford Clarendon Press Sultan Medzhid Ganiev Russko tatarskij slovar Baku 1909 eflak Azerbaycan dilinin izahli lugeti Obastan onlayn lugetler ve ensiklopediyalar 2023 04 18 tarixinde Istifade tarixi 2023 04 14 Forbes 1909