Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Astronomiya tarixi (ing. History of astronomy)
N. Tusiyə qədərki dövr
Tarixi araşdırmalardan aydın olur ki, Qədim Yunanıstan, Çin, Hindistan, Misir və başqa ölkələrin alimlərinin haqqında elmi əsasları olan fikirləri formalaşmış və astronomiyaya aid olan bir sıra kitablar tərtib olunmuşdur. Həmin dövrün məşhur alimlərindən Hipparx, Ptolomey, Aristotel və başqalarının xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. -nin ilk qlobusunu b.e.ə. II-ci əsrdə yaşamış Hipparx hazırlamışdır.
Deyilənlərə əsasən aydın olur ki, ilk dəfə Hipparx ulduzları öz parlaqlığına görə ayırmış və Armilar dairəsi adlanan müşahidə cihazını kəşf etmişdir. Aristotel Kainatın quruluşu haqqında öz dövrünə görə yeni bir sistem yaratmışdır. Ptolomey isə Planetlərin Geosentrik sisteminin (mərkəzdə Yer olmaqla) yaradıcısı olmuşdur. Onun əsas elmi işi "Almagest" və ya "Məcəsti" adlanan astronomik əsərdir. Bu kitabın adının belə bir şəklə düşməsi əsrlər boyu ondan istfadə olunması ilə əlaqədardır. Ptolomeyin "Geosentrik sistem" adlanan məşhur əsəri 1400 il hakimi- mütləq olmuş və yalnız Kopernikin heliosntrik sisteminin kəşfindən sonra iflasa uğramışdır.
Ptolomeydən sonra, şərq alimləri tərəfindən onun dünyagörüşünün doğru olmadığını subut edən dəlillər toplanmışdır. Onlardan Əlbəttanini, Əbul Vəfanı, Əl Sufuni və s. göstərmək olar. Tarixi araşdırmalar X əsrdə Şərqdə üç böyük elmi mərkəzin oldugunu göstərir: Misirdə Qahirə Rəsədxanası, İranda Rey rəsədxanası, Orta Asiyada Məmun Akademiyası. X əsrdəki Qahirə rəsədxanasının banisi və elmi rəhbəri olmuşdur (1009-cu ildə vəfat etmişdir). Rey şəhərindəki rəsədxananı Əbdürrahman ben Ömər Əbül Hüseyin Əl Sufi (903–986) təsis etmişdir. Nəsirəddin Tusidən əvvəl yaşamış və səmərəli elmi fəaliyyət göstərmiş alimlərdən bəhs etdikdə mütləq Ömər ibn Ibrahim Əl Xəyyam, Qiyasəddin Əbül Fəth qeyd edilməlidir. 1074-cü ildə Xəyyam Nizamül Mülk tərəfindən Cəlaləddin Məlik Şah Səlcuqinin sarayında dəvət edilmişdir. Məlik şah İsfahan şəhərini özünə paytaxt seçdikdən sonra orada rəsədxana təsis etmiş və həmin rəsədxananın baş astronomu Ömər Xəyyam, astronomları isə Əbu Müzəffər Sfaranı və Məmun ben Əl Həcəb əl Vəsiti təyin edilmişdir. Bu rəsədxananın qarşısına astronomiya təqviminin islahatı məsələsi əsas məsələ kimi qoyulmuş və müvəffəqiyyətlə həll olunmuşdur. Nəsirəddinin sələflərinin elmi əsərlərinin kiçik xülasəsi göstərir ki, Nəsirəddinə qədər şərq alimləri dünya elm xəzinəsinə böyük hədiyyələr bəxş etmişlər. Nəsirəddin Tusi bunları möhkəm mənimsəməli və bu əsaslar üzərində səmərəli yaradacılıq işləri aparmalı olmuşdur.
Asronomiya tarixində Nəsirəddin Tusi dövrü
Məhəmməd Nəsirəddin Tusi 1201-ci il fevral ayının 17-də Cənubi Azərbaycanın Həmədan şəhərində anadan olmuşdur. İlk təhsilini atasından alan Nəsirəddin sonralar dövrünün ən şöhrətli müəllim və müdərrisi hesab edilən Fəridəddin Damadin yaninda oxumağa başlamışdır. O, İbn Sina məktəbinin yetişdirməsi idi və bu xətt Tusinin yaradıcılığında öz izlərini qoymuşdur.
Alimlərin çoxunun fikri belədir ki, Tusi ləqəbini Nəsirəddin gəncliyini Xorasanın ən böyük mədəniyyət mərkəzlərindən biri sayılan Tus şəhərində keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq götürmüşdür.
N. Tusi otuz yaşina çatan zaman Qəhistan hakimi (Qəhistan ismaillərinin başçısı) Nəsirəddin Möhtəşəm tərəfindən fəxri qonaq kimi qəbul olunmuşdur. Burada N. Tusiyə Məmun Akademiyasının alimi (özündən iki əsr əvvəl yaşamış) Əbu Əli Miskaihin "Təkzibül-əxlaq " ("Əxlaqın təmizliyi") əsərini ərəbcədən fars dilinə tərcümə etmək təklif edilmişdir. N. Tusi bu təklifdən müdrikliklə imtina etmiş və 1235-ci ildə bütün şərqdə tezliklə şöhrət qazanmış, özünün "Əxlaqi Nasiri" əsərini yaradaraq ona ithaf etmişdir.
Bu əsər yazılandan bir qədər sonra Nəsirəddin tərəfindən həbs edilərək Əlamut qalasına göndərilir.
Hərçənd ki, N. Tusinin həbs olunması səbəbləri də ziddiyyətli şərh olunur. Şərhlərdən birinə görə, guya Nəsirəddin Qəhistanda qonaq olduğu zaman Bağdad xəlifəsinə bir qəsidə ithaf edib ona göndərir. Bu isə Bağdad xəlifəsinin baş vəziri olan İbn Əlqəminin adamlarının əlinə düşür. Həmin qəsidə ilə tanış olan Əlqəmi Nəsirəddini təhlükəli rəqib hesab edərək Möhtəşəm Nasirə onun həbs edilməsi əmrini göndərir. Diğər şərhə görə , bu həbsə səbəb onun "Əxlaqi Nasiri" əsərində mütərəqqi fikirləri müsəlman ruhanilərini qəzəbləndirə bilərdi.
Ələmut qalasında Nəsirəddin sürgün edilmlş adam halında yaşayırdı və qalanı öz arzusu ilə tərk etməyə onun ixtiyarı yox idi. O, burada 1256-cı ilə qədər (20 ildən artıq) saxlanılmışdır. Bu dövrdə N. Tusi "Şərhül işarət", "Təhriri məcəsti (Almagest)" "Təhriri Öqlidis"(Evklidin şərhi) kimi qiymətli əsərlərini yaratmışdır. "Təhriri Öqlidis" əsəri həndəsi fikrin inkişafına çox böyük təsir göstərmiş gələcəkdə qeyri-evklid və Lobaçevski həndəsəsinin kəşfinə zəmin yaratmışdir. Bunlar Evklidin "Əsaslar" kitabındakı paralel xətlər nəzəriyyəsinin (postulatın) tənqidi nəticəsində alınmışdır. Nəsirəddin bu əsərində Evklidin beşinsi postulatının əvəzinə yeni postulat təklif etmiş və nisbətlər nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. "Təhriri Öqlidis" iki variantda yazılmış 13 və 15 kitabdan ibarətdir.
1256-cı ilin noyabr ayında Ələmut qalası Hülaku xan tərəfindən alındıqdan sonra N. Tusi azad edilir və xan onu özünə məsləhətçi təyin edir. 500 il müddətində müsəlman dünyasına ağalıq edən Abbasilər hökmranlığına son qoyulduqdan sonra Nəsirəddin Hülaku xandan Marağa rəsədxanasının təsisi üçün razılıq alır. Dərin biliyə və yüksək insani xüsüsiyyətlərə malik N. Tusi astronomiyanın faydasını bilməyən Hülaku xana rəsədxana tikilməsinin vacibliyini böyük ustalıqla anlada bilir.
Marağa şəhərinin ətrafı təbii ehtiyatlarla zəngindir və havası isə saf, şəffafdır. Bu cəhətdən Marağa şəhəri astronomik müşahidələr üçün çox əlverişli idi. Marağa rəsədxanasından 200 il əvvəl də Ürgəncdə, Reydə rəsədxanalar olmuşdur. Bu rəsədxanalarda aparılan müşahidələr müntəzəm deyildir və vahid proqramı yox idi. Nəsirəddin bir çox astronomik kəmiyyətlərin qiymətlərinin yenidən təyin olunmasını üçün vahid proqramı, müntəzəm müşahidə aparılan və daha yüksək dəqiqliyə malik olan rəsədxana yaratmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Rəsədxananın tikintisinə 1259-cu ildə başlanmış və inşaat işləri 12 il davam etmişdir. Bütün tikinti işlərinə Nəsirəddin özü rəhbərlik etmişdir. Tarixi materiallara , tədqiqatçıların və orta əsr tarixçilərinin qənaətinə görə N. Tusi təkcə rəsədxananın banisi və orada aparılmış müşahidələrin rəhbəri deyil, həmçinin rəsədxananın özünün memarlıq inşaat layihəsinin müəllifi olmuşdur. Bu onu göstərir ki, hələ orta əsr Azərbaycanında riyazi elmlərlə memarlıq arasında sıx əlaqə olmuşdur.
N. Tusi tikinti işlərinə başlayanda rəsədxanada böyük və zəngin kitabxana yaratmaq məqsədilə Hələb, Bağdad, Dəməşq və bir sıra başqa şəhərlərə adamlar göndərmişdir. Orada toplanmış kitabların dəqiq miqdarı haqqında hələlik məlumat yoxdur, lakin böyük kitabxananın təşkili haqqında Tusinin öz qeydi vardır
Nəsirəddin Tusi 15 il müxtəlif millətlərin nümayəndələrinin çalışdığı Marağa rəsədxanasının rəhbəri olmuş və bu dövrdə çox mühüm elmi əsərlər yaratmışdır. Bunların sırasında astronomiya, triqonotmetriya və hesabın inkişafı tarixində çox dəyərli sayılan " Zic Elxani", "Şəklül- qita" və "Cəme-ül-hesab" əsərləri xüsusi yer tutur.
Qeyd edək ki, " Zic Elxani" ("Elxan cədvəlləri") əsəri Marağa rəsədxanası kollektivinin 12 illik gərgin əməyi nəticəsində tərtib edilmiş astronomik kataloqdur. Bu, Uluqbəyin rəsədxanası tikilənədək 200 il ərzində yeganə astronomik kataloq olmuşdur. Astronomlar efemerid tərtib edərkən lazım olan bütün astronomik məlumatı bu kataloqdan almışlar.
"Şəklül-qita" ("Tam dördtərəfli haqqında əsər") əsəri sayəsində müstəvi və sferik triqonometriya müstəqil riyaziyyat fənni olmuşdur. Bu əsərdə ilk dəfə olaraq N. Tusi sferik polyar üçbucaq haqqında anlayış verir və Biruniyə mənsub olan bir çox toeremlərin isbatını vermişdir . O , məhz bu əsərində tangenslər teoreminin və bir dərəcəlik bucagın sinusunun hesablanması düsturlarının Əbül Vəfa Buzcani tərəfindən yazıldığini göstərmişdir. Braunmühlün(Regiomonton) bir məqaləsi araşdırılarkən aşkar edilmişdir ki, Nəsirəddinin triqonometriya sahəsində çox mühüm kəşflərini və aldığı düsturları 300 il sonra alman astronomu və riyaziyyatçısı Regiomontan eynilə " təkrar etmişdir".
Ay, Günəş və başqa planetlərin (o vaxtlar geosentrik sistemdə Ay və Günəş planet hesab edilirdi) cazibəsi nəticəsində Yerin presessiyasının dəqiq qiyməti , Günəşin zahiri sutkalıq sürüşməsi , Ay və Günəş tutulmalarının cədvəlləri , 256 yaşayış məntəqələrinin coğrafi koordinatlarını müəyyən etmək, yeni torpaqların olması haqqında dəyərli elmi məlumatlar N. Tusi və onun rəhbərlik etdiyi Marağa rəsədxanasının əməkdaşlarının nailiyyətləridir. N. Tusi yüz il ərzində yaz bərabərliyi nöqtəsinin, göy sferində əsas nöqtələrin 1º23'.4 dərəcə sürüşdüyünü göstərmiş və təqvimin quruluşunu tədqiq etmişdir. Nəsirəddin Tusi yalnız təbiətşünaslıq sahəsində deyil, həmçinin humanitar elmlər, fəlsəfə və iqtisadiyyat sahəsində də zəngin irs qoyub getmişdir. Onun əsərləri sırasında "Maliyyət barəsində " adlı qiymətli və orijinal bir əsəri zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Bu əsərin ilk fəsillərində hər dövlətin normal yaşaya bilməsi və müvəffəqiyyət qazanması şərtlərindən bəhs edilir. Bu fəsillərin təhlilindən görünür ki, Nəsirəddin dövlətin təşkilindəki bütün incəlikləri yaxşı dərk edirmiş. O, burada hökmdardan hansı davranış və xüsusiyyətlər tələb edildiyindən bəhs edir. Nəsirəddinin fikrincə, hökmdar düşüncəli , ədalətli, uzaqgörən və sayıq olmalıdır. O , dincliyi sevməli və müharibəsiz keçinmək mümkün olan yerdə qan axıdılmasına yol verməməlidir. Əgər mövcüd şərait müharibəyə girişməyə vadar edərsə, onda hökmdar hər cür ehtiyat tədbirləri görməlidir ki, düşmən qalib gəldikdə belə mümkün qədər az qurban verilsin. Onun dediyinə görə " düşmənə qalib gəldikdə amansız olmaq lazım deyildir". Onun bu sözləri qaniçiciliyə qarşı insanpərvərliyə bir çağırışdır. Bununla belə, Nəsirəddin Tusi əsərdə dövlətin maliyyə təsərrüfatının təşkili sistemində feodal cəmiyyətinin ictimai- iqtisadi münasibətlərinə əsaslanan vergi və resumlardan bəhs edərək öz ideyalarını bildirir. Onun fikrinə görə, istər pul və istərsə də natura ilə alınan gəlirin onda bir hissəsi xəzinəyə verilməlidir ki, bu da yoxsullara, dul qadınlara, əlillərə və s. dövlət yardımının verilməsinə sərf edilsin.
Bəzi mənbələrdə təsadüf edilən "Saqinamə", rübai, qitə və s. şerləri onun ədəbiyyat və poeziya aləmində böyük istedada malik olduğunu göstərir. Maraqlıdır ki, məhz "Şərhi-təqvim " və " İxtiyarati-Seyrul Qəmər " kimi astronomiyaya dair iki mühüm əsərini N. Tusi nəzm ilə yazmışdır. O, öz elmi fikirlərini ustad , şair kimi səlis və bədii ifadə edə bilmişdir. O da Ömər Xəyyam kimi yeri gəldikcə dərin və fəlsəfi rübailər demişdir. Buna görə də bəzi ədəbiyyatşünaslar Nəsirəddininn rübailərini Xəyyamın rübailəri ilə qarışdırmışlar.
Nəsirəddinin əsərləri sırasında " Cəvahirnamə " və ya "Təşəvvuqnamə" adı ilə məlum olan bir kitab da diqqəti cəlb edir. Kitab qiymətli daşlardan , bəzi başqa daşlardan , ətirli üzvi birləşmələrdən və hətta dərman əhəmiyyətli bitkilərdən bəhs edən 26 fəsildən ibarətdir. Burada qiymətli daşların tapıldığı yerlər, onların emal edilməsi üsulları, nöqsanları və saxlanilması qaydaları haqqında qısaca danışılır. Bununla yanaşı , N. Tusinin " Hesablama məcmusu" , "Təqvimlər haqqında " , "Astrolyabiya haqqında", "Astronomiya xatirələri" ," Apolloninin konus kəsikləri" , "Həndəsə qaydaları", "İşarələrin şərhi", "Şerlər ölçüsü ", "Kainatın əbədiliyi və sonsuzluğu " və s. kitabları da vardır.
Nəsirəddin Tusinin qabaqcıl və layaqətli tədqiqatçısı , Şamaxı Astrofizika rəsədxanasının yaranmasında , Azərbaycanda astronomiyanın inkişafinda və astronomik kadrların yetişdirilməsində xüsusi xidmətləri olmuş fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, mərhum H. C. Məmmədbəyli göstərmişdir ki, Marağa rəsədxanası öz dövründə ona görə çox məşhur idi ki, orada son dərəcə dəqiq ölçmələr aparılırdı. N. Tusi irsini tədqiq edən H. C. Məmmədbəyli bu araşdirmalarla o səviyyəyə yüksəlmişdir ki, onun özünün yaradıcılığını geniş şəkildə işıqlandırmaq ehtiyacı yaranmışdır.
N. Tusinin əsərlərindən Qərb alimləri sonralar öz tədqiqat işlərində çox yüksək səviyyədə bəhrələnmişlər. Qeyd edək ki, N. Kopernik öz heiliosentrik nəzəriyyəsini yaradarkən Nəsirəddinin isbat etdiyi dairələr haqqında teoremdən daha çox istifadə etmişdir. Yeni yaşayış yerləri aşkar etmək arzusu ilə cəyahətə çıxan X. Kolumbun gündəliyində səyahətçinin N. Tusinin 256 məntəqə üçün tərtib etdiyi coğrafi koordinatlardan ibarət cədvəlindən çox ustalıqla istifadə etdiyi məlum olur. Bu cədvəl hələ X. Kolumbdan 200 il əvvəl Avropada çox məşhur idi.
Danimarkalı Tixo Brahenin rəsədxanasında olan bir neçə cihazın eynilə Marağa rəsədxanasındakı cihazlar olması sübut edilmişdir. Bu günə kimi Drezden qalareyasında saxlanılanulan ulduz qlobusu Marağa rəsədxanasının cihazıdır və bunların hansı yollarla Qərbə daşınması ciddi tədqiqat tələb edir.
Çində rəsədxana tikilməsi məsələsi ortaya çıxarkən N. Tusinin oraya aparılması üçün Hülaku xana müraciət olunur. Sonralar çinli astronom Fao Mün-çi və Cəmaləddin əz Zeydi Buxari adlı astronom da Pekinə yollanır. Bununla belə, Rəsədxananın tikintisində istifadə etmək üçün Marağa rəsədxanasındakı cihazların model və sxemləri Pekinə aparılır.
N. Tusinin riyaziyyata dair kitabları , xüsusilə, "Təhriri Öqlidis" Qərbi Avropada məşhur alimlərin, o cümlədən , İ. Nyutonun müəllimi Con Vallisin Oksford Universitetində uzun müddət mühazirə kitabı olmuşdur.
Şimali Azərbaycan Sovetlər birliyinə qatıldıqdan sonra −1927-ci ildə Leninqrad Astronomiya institutunun (LAİ) Cənub reqional müşahidə məntəqəsinin seçilməsi məqsədilə respublikamızda astronomik ekspedisiyalar aparılması məsələsi qərara alınmışdı . Bu məqsədlə 1930-cu ilin iyul-avqust aylarında həmin institutun əməkdaşları A. V. Markov və V. B. Nikonov Azərbaycan elm cəmiyyətinin əməkdaşı İ. A. Benaşvili ilə birlikdə Xankəndi , Şuşa və Laçın rayonları ərazisində astroiqlimi öyrənmiş , lakin buludsuz gecələrin sayının kifayət qədər olmaması onları bu fikirdən daşındırmışdır. Qərara alınir ki, astronomik müşahidə məntəqəsinin seçilməsi məqsədilə Azərbaycanın digər dağlıq rayonlarında müşahidələr davam etdirilsin. Lakin yerli kadrların olmaması uzunmüddətli müşahidə işini təşkil etmək imkan vermir.
Qısamüddətli ekspedisiya zamanı aparilan tədqiqatın nəticələri 1932-ci ildə Moskvada Astronomiya İnstitutunun bülletenində dərc olunmuşdur.
- shao.az
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Astronomiya tarixi ing History of astronomy Almaniya 1600 N Tusiye qederki dovrTarixi arasdirmalardan aydin olur ki Qedim Yunanistan Cin Hindistan Misir ve basqa olkelerin alimlerinin haqqinda elmi esaslari olan fikirleri formalasmis ve astronomiyaya aid olan bir sira kitablar tertib olunmusdur Hemin dovrun meshur alimlerinden Hipparx Ptolomey Aristotel ve basqalarinin xidmetlerini qeyd etmek lazimdir nin ilk qlobusunu b e e II ci esrde yasamis Hipparx hazirlamisdir Deyilenlere esasen aydin olur ki ilk defe Hipparx ulduzlari oz parlaqligina gore ayirmis ve Armilar dairesi adlanan musahide cihazini kesf etmisdir Aristotel Kainatin qurulusu haqqinda oz dovrune gore yeni bir sistem yaratmisdir Ptolomey ise Planetlerin Geosentrik sisteminin merkezde Yer olmaqla yaradicisi olmusdur Onun esas elmi isi Almagest ve ya Mecesti adlanan astronomik eserdir Bu kitabin adinin bele bir sekle dusmesi esrler boyu ondan istfade olunmasi ile elaqedardir Ptolomeyin Geosentrik sistem adlanan meshur eseri 1400 il hakimi mutleq olmus ve yalniz Kopernikin heliosntrik sisteminin kesfinden sonra iflasa ugramisdir Ptolomeyden sonra serq alimleri terefinden onun dunyagorusunun dogru olmadigini subut eden deliller toplanmisdir Onlardan Elbettanini Ebul Vefani El Sufuni ve s gostermek olar Tarixi arasdirmalar X esrde Serqde uc boyuk elmi merkezin oldugunu gosterir Misirde Qahire Resedxanasi Iranda Rey resedxanasi Orta Asiyada Memun Akademiyasi X esrdeki Qahire resedxanasinin banisi ve elmi rehberi olmusdur 1009 cu ilde vefat etmisdir Rey seherindeki resedxanani Ebdurrahman ben Omer Ebul Huseyin El Sufi 903 986 tesis etmisdir Nesireddin Tusiden evvel yasamis ve semereli elmi fealiyyet gostermis alimlerden behs etdikde mutleq Omer ibn Ibrahim El Xeyyam Qiyaseddin Ebul Feth qeyd edilmelidir 1074 cu ilde Xeyyam Nizamul Mulk terefinden Celaleddin Melik Sah Selcuqinin sarayinda devet edilmisdir Melik sah Isfahan seherini ozune paytaxt secdikden sonra orada resedxana tesis etmis ve hemin resedxananin bas astronomu Omer Xeyyam astronomlari ise Ebu Muzeffer Sfarani ve Memun ben El Heceb el Vesiti teyin edilmisdir Bu resedxananin qarsisina astronomiya teqviminin islahati meselesi esas mesele kimi qoyulmus ve muveffeqiyyetle hell olunmusdur Nesireddinin seleflerinin elmi eserlerinin kicik xulasesi gosterir ki Nesireddine qeder serq alimleri dunya elm xezinesine boyuk hediyyeler bexs etmisler Nesireddin Tusi bunlari mohkem menimsemeli ve bu esaslar uzerinde semereli yaradaciliq isleri aparmali olmusdur Asronomiya tarixinde Nesireddin Tusi dovruMehemmed Nesireddin Tusi 1201 ci il fevral ayinin 17 de Cenubi Azerbaycanin Hemedan seherinde anadan olmusdur Ilk tehsilini atasindan alan Nesireddin sonralar dovrunun en sohretli muellim ve muderrisi hesab edilen Ferideddin Damadin yaninda oxumaga baslamisdir O Ibn Sina mektebinin yetisdirmesi idi ve bu xett Tusinin yaradiciliginda oz izlerini qoymusdur Alimlerin coxunun fikri beledir ki Tusi leqebini Nesireddin gencliyini Xorasanin en boyuk medeniyyet merkezlerinden biri sayilan Tus seherinde kecirilmesi ile elaqedar olaraq goturmusdur N Tusi otuz yasina catan zaman Qehistan hakimi Qehistan ismaillerinin bascisi Nesireddin Mohtesem terefinden fexri qonaq kimi qebul olunmusdur Burada N Tusiye Memun Akademiyasinin alimi ozunden iki esr evvel yasamis Ebu Eli Miskaihin Tekzibul exlaq Exlaqin temizliyi eserini erebceden fars diline tercume etmek teklif edilmisdir N Tusi bu teklifden mudriklikle imtina etmis ve 1235 ci ilde butun serqde tezlikle sohret qazanmis ozunun Exlaqi Nasiri eserini yaradaraq ona ithaf etmisdir Bu eser yazilandan bir qeder sonra Nesireddin terefinden hebs edilerek Elamut qalasina gonderilir Hercend ki N Tusinin hebs olunmasi sebebleri de ziddiyyetli serh olunur Serhlerden birine gore guya Nesireddin Qehistanda qonaq oldugu zaman Bagdad xelifesine bir qeside ithaf edib ona gonderir Bu ise Bagdad xelifesinin bas veziri olan Ibn Elqeminin adamlarinin eline dusur Hemin qeside ile tanis olan Elqemi Nesireddini tehlukeli reqib hesab ederek Mohtesem Nasire onun hebs edilmesi emrini gonderir Diger serhe gore bu hebse sebeb onun Exlaqi Nasiri eserinde mutereqqi fikirleri muselman ruhanilerini qezeblendire bilerdi Elemut qalasinda Nesireddin surgun edilmls adam halinda yasayirdi ve qalani oz arzusu ile terk etmeye onun ixtiyari yox idi O burada 1256 ci ile qeder 20 ilden artiq saxlanilmisdir Bu dovrde N Tusi Serhul isaret Tehriri mecesti Almagest Tehriri Oqlidis Evklidin serhi kimi qiymetli eserlerini yaratmisdir Tehriri Oqlidis eseri hendesi fikrin inkisafina cox boyuk tesir gostermis gelecekde qeyri evklid ve Lobacevski hendesesinin kesfine zemin yaratmisdir Bunlar Evklidin Esaslar kitabindaki paralel xetler nezeriyyesinin postulatin tenqidi neticesinde alinmisdir Nesireddin bu eserinde Evklidin besinsi postulatinin evezine yeni postulat teklif etmis ve nisbetler nezeriyyesini inkisaf etdirmisdir Tehriri Oqlidis iki variantda yazilmis 13 ve 15 kitabdan ibaretdir 1256 ci ilin noyabr ayinda Elemut qalasi Hulaku xan terefinden alindiqdan sonra N Tusi azad edilir ve xan onu ozune meslehetci teyin edir 500 il muddetinde muselman dunyasina agaliq eden Abbasiler hokmranligina son qoyulduqdan sonra Nesireddin Hulaku xandan Maraga resedxanasinin tesisi ucun raziliq alir Derin biliye ve yuksek insani xususiyyetlere malik N Tusi astronomiyanin faydasini bilmeyen Hulaku xana resedxana tikilmesinin vacibliyini boyuk ustaliqla anlada bilir Maraga seherinin etrafi tebii ehtiyatlarla zengindir ve havasi ise saf seffafdir Bu cehetden Maraga seheri astronomik musahideler ucun cox elverisli idi Maraga resedxanasindan 200 il evvel de Urgencde Reyde resedxanalar olmusdur Bu resedxanalarda aparilan musahideler muntezem deyildir ve vahid proqrami yox idi Nesireddin bir cox astronomik kemiyyetlerin qiymetlerinin yeniden teyin olunmasini ucun vahid proqrami muntezem musahide aparilan ve daha yuksek deqiqliye malik olan resedxana yaratmagi qarsisina meqsed qoymusdur Resedxananin tikintisine 1259 cu ilde baslanmis ve insaat isleri 12 il davam etmisdir Butun tikinti islerine Nesireddin ozu rehberlik etmisdir Tarixi materiallara tedqiqatcilarin ve orta esr tarixcilerinin qenaetine gore N Tusi tekce resedxananin banisi ve orada aparilmis musahidelerin rehberi deyil hemcinin resedxananin ozunun memarliq insaat layihesinin muellifi olmusdur Bu onu gosterir ki hele orta esr Azerbaycaninda riyazi elmlerle memarliq arasinda six elaqe olmusdur N Tusi tikinti islerine baslayanda resedxanada boyuk ve zengin kitabxana yaratmaq meqsedile Heleb Bagdad Demesq ve bir sira basqa seherlere adamlar gondermisdir Orada toplanmis kitablarin deqiq miqdari haqqinda helelik melumat yoxdur lakin boyuk kitabxananin teskili haqqinda Tusinin oz qeydi vardir Nesireddin Tusi 15 il muxtelif milletlerin numayendelerinin calisdigi Maraga resedxanasinin rehberi olmus ve bu dovrde cox muhum elmi eserler yaratmisdir Bunlarin sirasinda astronomiya triqonotmetriya ve hesabin inkisafi tarixinde cox deyerli sayilan Zic Elxani Seklul qita ve Ceme ul hesab eserleri xususi yer tutur Qeyd edek ki Zic Elxani Elxan cedvelleri eseri Maraga resedxanasi kollektivinin 12 illik gergin emeyi neticesinde tertib edilmis astronomik kataloqdur Bu Uluqbeyin resedxanasi tikilenedek 200 il erzinde yegane astronomik kataloq olmusdur Astronomlar efemerid tertib ederken lazim olan butun astronomik melumati bu kataloqdan almislar Seklul qita Tam dordterefli haqqinda eser eseri sayesinde mustevi ve sferik triqonometriya musteqil riyaziyyat fenni olmusdur Bu eserde ilk defe olaraq N Tusi sferik polyar ucbucaq haqqinda anlayis verir ve Biruniye mensub olan bir cox toeremlerin isbatini vermisdir O mehz bu eserinde tangensler teoreminin ve bir derecelik bucagin sinusunun hesablanmasi dusturlarinin Ebul Vefa Buzcani terefinden yazildigini gostermisdir Braunmuhlun Regiomonton bir meqalesi arasdirilarken askar edilmisdir ki Nesireddinin triqonometriya sahesinde cox muhum kesflerini ve aldigi dusturlari 300 il sonra alman astronomu ve riyaziyyatcisi Regiomontan eynile tekrar etmisdir Ay Gunes ve basqa planetlerin o vaxtlar geosentrik sistemde Ay ve Gunes planet hesab edilirdi cazibesi neticesinde Yerin presessiyasinin deqiq qiymeti Gunesin zahiri sutkaliq surusmesi Ay ve Gunes tutulmalarinin cedvelleri 256 yasayis menteqelerinin cografi koordinatlarini mueyyen etmek yeni torpaqlarin olmasi haqqinda deyerli elmi melumatlar N Tusi ve onun rehberlik etdiyi Maraga resedxanasinin emekdaslarinin nailiyyetleridir N Tusi yuz il erzinde yaz beraberliyi noqtesinin goy sferinde esas noqtelerin 1º23 4 derece surusduyunu gostermis ve teqvimin qurulusunu tedqiq etmisdir Nesireddin Tusi yalniz tebietsunasliq sahesinde deyil hemcinin humanitar elmler felsefe ve iqtisadiyyat sahesinde de zengin irs qoyub getmisdir Onun eserleri sirasinda Maliyyet baresinde adli qiymetli ve orijinal bir eseri zemanemize qeder gelib catmisdir Bu eserin ilk fesillerinde her dovletin normal yasaya bilmesi ve muveffeqiyyet qazanmasi sertlerinden behs edilir Bu fesillerin tehlilinden gorunur ki Nesireddin dovletin teskilindeki butun incelikleri yaxsi derk edirmis O burada hokmdardan hansi davranis ve xususiyyetler teleb edildiyinden behs edir Nesireddinin fikrince hokmdar dusunceli edaletli uzaqgoren ve sayiq olmalidir O dincliyi sevmeli ve muharibesiz kecinmek mumkun olan yerde qan axidilmasina yol vermemelidir Eger movcud serait muharibeye girismeye vadar ederse onda hokmdar her cur ehtiyat tedbirleri gormelidir ki dusmen qalib geldikde bele mumkun qeder az qurban verilsin Onun dediyine gore dusmene qalib geldikde amansiz olmaq lazim deyildir Onun bu sozleri qaniciciliye qarsi insanperverliye bir cagirisdir Bununla bele Nesireddin Tusi eserde dovletin maliyye teserrufatinin teskili sisteminde feodal cemiyyetinin ictimai iqtisadi munasibetlerine esaslanan vergi ve resumlardan behs ederek oz ideyalarini bildirir Onun fikrine gore ister pul ve isterse de natura ile alinan gelirin onda bir hissesi xezineye verilmelidir ki bu da yoxsullara dul qadinlara elillere ve s dovlet yardiminin verilmesine serf edilsin Bezi menbelerde tesaduf edilen Saqiname rubai qite ve s serleri onun edebiyyat ve poeziya aleminde boyuk istedada malik oldugunu gosterir Maraqlidir ki mehz Serhi teqvim ve Ixtiyarati Seyrul Qemer kimi astronomiyaya dair iki muhum eserini N Tusi nezm ile yazmisdir O oz elmi fikirlerini ustad sair kimi selis ve bedii ifade ede bilmisdir O da Omer Xeyyam kimi yeri geldikce derin ve felsefi rubailer demisdir Buna gore de bezi edebiyyatsunaslar Nesireddininn rubailerini Xeyyamin rubaileri ile qarisdirmislar Nesireddinin eserleri sirasinda Cevahirname ve ya Tesevvuqname adi ile melum olan bir kitab da diqqeti celb edir Kitab qiymetli daslardan bezi basqa daslardan etirli uzvi birlesmelerden ve hetta derman ehemiyyetli bitkilerden behs eden 26 fesilden ibaretdir Burada qiymetli daslarin tapildigi yerler onlarin emal edilmesi usullari noqsanlari ve saxlanilmasi qaydalari haqqinda qisaca danisilir Bununla yanasi N Tusinin Hesablama mecmusu Teqvimler haqqinda Astrolyabiya haqqinda Astronomiya xatireleri Apolloninin konus kesikleri Hendese qaydalari Isarelerin serhi Serler olcusu Kainatin ebediliyi ve sonsuzlugu ve s kitablari da vardir Nesireddin Tusinin qabaqcil ve layaqetli tedqiqatcisi Samaxi Astrofizika resedxanasinin yaranmasinda Azerbaycanda astronomiyanin inkisafinda ve astronomik kadrlarin yetisdirilmesinde xususi xidmetleri olmus fizika riyaziyyat elmleri doktoru merhum H C Memmedbeyli gostermisdir ki Maraga resedxanasi oz dovrunde ona gore cox meshur idi ki orada son derece deqiq olcmeler aparilirdi N Tusi irsini tedqiq eden H C Memmedbeyli bu arasdirmalarla o seviyyeye yukselmisdir ki onun ozunun yaradiciligini genis sekilde isiqlandirmaq ehtiyaci yaranmisdir N Tusinin eserlerinden Qerb alimleri sonralar oz tedqiqat islerinde cox yuksek seviyyede behrelenmisler Qeyd edek ki N Kopernik oz heiliosentrik nezeriyyesini yaradarken Nesireddinin isbat etdiyi daireler haqqinda teoremden daha cox istifade etmisdir Yeni yasayis yerleri askar etmek arzusu ile ceyahete cixan X Kolumbun gundeliyinde seyahetcinin N Tusinin 256 menteqe ucun tertib etdiyi cografi koordinatlardan ibaret cedvelinden cox ustaliqla istifade etdiyi melum olur Bu cedvel hele X Kolumbdan 200 il evvel Avropada cox meshur idi Danimarkali Tixo Brahenin resedxanasinda olan bir nece cihazin eynile Maraga resedxanasindaki cihazlar olmasi subut edilmisdir Bu gune kimi Drezden qalareyasinda saxlanilanulan ulduz qlobusu Maraga resedxanasinin cihazidir ve bunlarin hansi yollarla Qerbe dasinmasi ciddi tedqiqat teleb edir Cinde resedxana tikilmesi meselesi ortaya cixarken N Tusinin oraya aparilmasi ucun Hulaku xana muraciet olunur Sonralar cinli astronom Fao Mun ci ve Cemaleddin ez Zeydi Buxari adli astronom da Pekine yollanir Bununla bele Resedxananin tikintisinde istifade etmek ucun Maraga resedxanasindaki cihazlarin model ve sxemleri Pekine aparilir N Tusinin riyaziyyata dair kitablari xususile Tehriri Oqlidis Qerbi Avropada meshur alimlerin o cumleden I Nyutonun muellimi Con Vallisin Oksford Universitetinde uzun muddet muhazire kitabi olmusdur Simali Azerbaycan Sovetler birliyine qatildiqdan sonra 1927 ci ilde Leninqrad Astronomiya institutunun LAI Cenub reqional musahide menteqesinin secilmesi meqsedile respublikamizda astronomik ekspedisiyalar aparilmasi meselesi qerara alinmisdi Bu meqsedle 1930 cu ilin iyul avqust aylarinda hemin institutun emekdaslari A V Markov ve V B Nikonov Azerbaycan elm cemiyyetinin emekdasi I A Benasvili ile birlikde Xankendi Susa ve Lacin rayonlari erazisinde astroiqlimi oyrenmis lakin buludsuz gecelerin sayinin kifayet qeder olmamasi onlari bu fikirden dasindirmisdir Qerara alinir ki astronomik musahide menteqesinin secilmesi meqsedile Azerbaycanin diger dagliq rayonlarinda musahideler davam etdirilsin Lakin yerli kadrlarin olmamasi uzunmuddetli musahide isini teskil etmek imkan vermir Qisamuddetli ekspedisiya zamani aparilan tedqiqatin neticeleri 1932 ci ilde Moskvada Astronomiya Institutunun bulleteninde derc olunmusdur shao az