Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Rəsədxana — (başqa dillərdə Observatorium -lat.: observare = müşahidə etmək) kosmosda ulduzları və digər astronomik cismləri elmi cihazlarla müşahidə etmək üçün xüsusi elmi mərkəzdir.
Müşahidəetmə və ölçmə əsasən teleskopların, hal-hazırda isə köməyi ilə yerinə yetirilir. 1620-ci ilə qədər rəsədxanalarda müşahidə yalnız açıq havada gözlə baxmaqla aparılırdı. Stounhenc (ingl. Stonehenge) və sekstant, kvadrant kimi qurğular qədim rəsədxanaların əsasını təşkil edirdi.
Rəsədxana işi ilə məşğul olan sahələr arasında Astrometriya geniş yayılmışdır. 1850-ci ildən isə bu və Astrofizika ilə tamamlanmışdır.
Tarixi
Ən qədim rəsədxana kimi bizim eradan əvvəl yaradılmış daş tikililər tanınır. Məsələn, İngiltərədə mövcud olan Stounhenc b.e.ə. 3000-ci illiyə təsadüf edir. Çxomsonde (ingl. Cheomseongdae) Şərqdə ən qədim rəsədxana sayılır (VII əsr). Çində isə rəsədxana üzrə sülalə yaradılmışdır. Tanq sülaləsi ərəfəsində təqviminin tərtibi üçün 729-cu ildə 114-cü paralel olaraq 10 rəsədxana tikdirilir. Peruda bir dağın təpəsində tikilmiş 13 qüllədən ibarət 2300 yaşlı rəsədxanası hələ də qalmaqdadır. Orta əsrlərdə rəsədxanalarda çalışanlar klassik münəccimlər idilər. Onlar ölçü aparmaq üçün kvadrantlardan və astrolablardan istifadə edirdilər. Buna misal üçün Nəsirəddin Tusinin Marağa və rəsədxanalarını göstərmək olar.
1608-ci ildə teleskopun ixtirasından sonra münəccimlər də təkmilləşirlər və bu gün bizə məlum olan astronomiya ilə məşğul olan şəxslər formalaşmağa başlayır. Çox vaxt bu işlə varlılar boş vaxtlarında məşğul olurdular. Səmanı seyr etmək üçün evlərin damlarında qüllələr ucaldılır və əlavə otaqlar tikilirdi. 1675-ci ilə təsadüf edən rəsədxanasının (ingl. Royal Greenwich Observatory) tikintisi də bu araya düşür.
XIX əsrin sonuna kimi rəsədxanada çalışanlar dövlətlərdə gedən tədqiqat işlərində əsas mövqelərdən birini tutmuşdur. Bununla onlar hakim dairələrə çox yaxın olmuşlar. Səmanın keyfiyyətli müşahidə edilməsi üçün qaranlıq və aydın səmanın olması vacibdir. Şəhərlər böyüdükcə onların səmasının tüstüdən tutulması aparılan müşahidə işlərinin dəqiqliyinə mənfi təsir göstərirdi. Buna görə də, rəsədxanaları getdikcə şəhərlərin kənarlarında, açıq səmalarda hündür yerlərdə tikməyə başlayırlar.
Eyni zamanda daha böyük teleskopların hazırlanmasının texnoloji cəhətdən mümkünlüyü və bununla daha zəif işıq kütləsinin tutulması daha uzaq məsafələrə baxmağa və müşahidə etməyə imkan yaratmışdır. Havada mövcud olan qeyri sakitliyin təsirini azaltmaq üçün hal-hazırda istifadə edilir. Bu teleskoplar həm də yerdən ölçülməsi mümkün olmayan spektrlərdə müşahidəyə şərait yaradırlar.
Atmosferdənkənar rəsədxanalar
Tipik astronomik tədqiqatlar üçün yaradılmış peyklərdə enerji mənbəyi kimi günəş batareyalarından istifadə olunur, stabilləşmə peykin özünün dönməsi ilə və ya üçoxlu stabilləşmə yaradan piroskoplarla həyata keçirilir. Belə sistem fəzada istiqamətə görə yönəltməni idarə etməyə imkan verir. Peykin Yerlə əlaqəsi birbaşa radiorabitə vasitəsilə və ya geostasionar orbitdə yerləşən çevirici peyklə həyata keçirilir. Bəzi hallarda müşahidə peykləri orbitdə istiqaməti dəyişmək üçün zəruri olan raket mühərriki ilə təmin olunmuşlar. Müasir kosmik astronomik rəsədxanalarda obyektdən gələn şüalanmanı toplamaq və fokuslamaq üçün teleskop, spektral və ya fotometrik şəkildə alınan siqnalları rəqəmsal və ya təsvir formasında qeyd edən cihazlar yerləşdirilir. Bundan başqa, müasir orbital rəsədxana, əsas qəbuledici sistemi yönəldən və lazımi obyekt istiqamətində saxlaya bilən köməkçi teleskop sistemləri ilə də təmin olunmuşdur.
Astronomik peyklər əsasən iki rejimdə işləyir. Bunlardan birincisi, sistemaik olaraq səmanın müxtəlif oblastlarını qeyd etməklə göyün həmin hissələrində bütün obyektlərin xülasəsini yaratmaqdır. Belə müşahidələr əksər hallarda müəyyən tip obyektlərin axtarışını həyata keçirmək, və ya kompleks şəkildə ulduz topalarının, qalaktikaların xassələrini öyrənmək üçün çox vacibdir. Kosmik rəsədxana müşahidələrinin ikinci tip iş rejimi, seçilmiş müəyyən obyektlərin uzun bir müddət ərzində (bəzən bir neçə saat ərzində) ardıcıl şəkildə müşahidə olunmasından ibarətdir. Əvvəllər müşahidə obyektlərinin seçilməsini elə peyki yaradan kollektivlər həyata keçirirdi. 1970-ci ildən başlayaraq müşahidə proqramları peşəkar astronomlar tərəfindən tərtib olunur. Əksər peyklərin orbiti Yer səthindən bir neçə yüz km-dən, bir neçə on min km məsafədən keçir. Orbitin belə seçilməsinin əsas məqsədi Yeri əhatə edən güclü kosmik şüalanma qurşaqlarının intensiv oblastlarının təsirindən qaçmaqdır. Peykdə qurulmuş qəbuledici detektorlar kosmik şüalanma zərrəciklərinə çox həssas olduğundan peyk bu hissədən keçərkən həmin detektorlar söndürülür. Aşağı orbitlərdə hərəkət edən peyklər üçün əsas problem cənubi Atlantik anomaliya qurşağında Yer səthinə ən yaxın güclü kosmik şüalanmanın olmasıdır. Kosmik rəsədxananın orbitinin seçilməsində deyilənlərdən başqa daha bir neçə amili nəzərə almaq lazımdır. Aşağı orbitlərdə peyki idarə etmək daha çətindir, çünki Yer bəzən öz səthiylə müşahidə olunan obyektin qarşısını kəsir. Lakin yaxın məsafədən onu təmir etmək daha asandır. Peykləri yüksək orbitə çıxarmaq üçün isə daha güclü raket texnikası tələb olunur. Bununla yanaşı, uzaqda yerləşən peykləri təmir etmək çətindir və onları kosmik daşıyıcılarla Yerə qaytarmaq mümkün deyil.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Resedxana basqa dillerde Observatorium lat observare musahide etmek kosmosda ulduzlari ve diger astronomik cismleri elmi cihazlarla musahide etmek ucun xususi elmi merkezdir Resedxana Axen AFR Dunyada en qedim observatoriya 7 5 min il evvel tikilib Musahideetme ve olcme esasen teleskoplarin hal hazirda ise komeyi ile yerine yetirilir 1620 ci ile qeder resedxanalarda musahide yalniz aciq havada gozle baxmaqla aparilirdi Stounhenc ingl Stonehenge ve sekstant kvadrant kimi qurgular qedim resedxanalarin esasini teskil edirdi Resedxana isi ile mesgul olan saheler arasinda Astrometriya genis yayilmisdir 1850 ci ilden ise bu ve Astrofizika ile tamamlanmisdir TarixiEn qedim resedxana kimi bizim eradan evvel yaradilmis das tikililer taninir Meselen Ingilterede movcud olan Stounhenc b e e 3000 ci illiye tesaduf edir Cxomsonde ingl Cheomseongdae Serqde en qedim resedxana sayilir VII esr Cinde ise resedxana uzre sulale yaradilmisdir Tanq sulalesi erefesinde teqviminin tertibi ucun 729 cu ilde 114 cu paralel olaraq 10 resedxana tikdirilir Peruda bir dagin tepesinde tikilmis 13 qulleden ibaret 2300 yasli resedxanasi hele de qalmaqdadir Orta esrlerde resedxanalarda calisanlar klassik muneccimler idiler Onlar olcu aparmaq ucun kvadrantlardan ve astrolablardan istifade edirdiler Buna misal ucun Nesireddin Tusinin Maraga ve resedxanalarini gostermek olar 1608 ci ilde teleskopun ixtirasindan sonra muneccimler de tekmillesirler ve bu gun bize melum olan astronomiya ile mesgul olan sexsler formalasmaga baslayir Cox vaxt bu isle varlilar bos vaxtlarinda mesgul olurdular Semani seyr etmek ucun evlerin damlarinda qulleler ucaldilir ve elave otaqlar tikilirdi 1675 ci ile tesaduf eden resedxanasinin ingl Royal Greenwich Observatory tikintisi de bu araya dusur XIX esrin sonuna kimi resedxanada calisanlar dovletlerde geden tedqiqat islerinde esas movqelerden birini tutmusdur Bununla onlar hakim dairelere cox yaxin olmuslar Semanin keyfiyyetli musahide edilmesi ucun qaranliq ve aydin semanin olmasi vacibdir Seherler boyudukce onlarin semasinin tustuden tutulmasi aparilan musahide islerinin deqiqliyine menfi tesir gosterirdi Buna gore de resedxanalari getdikce seherlerin kenarlarinda aciq semalarda hundur yerlerde tikmeye baslayirlar Eyni zamanda daha boyuk teleskoplarin hazirlanmasinin texnoloji cehetden mumkunluyu ve bununla daha zeif isiq kutlesinin tutulmasi daha uzaq mesafelere baxmaga ve musahide etmeye imkan yaratmisdir Havada movcud olan qeyri sakitliyin tesirini azaltmaq ucun hal hazirda istifade edilir Bu teleskoplar hem de yerden olculmesi mumkun olmayan spektrlerde musahideye serait yaradirlar Atmosferdenkenar resedxanalarTipik astronomik tedqiqatlar ucun yaradilmis peyklerde enerji menbeyi kimi gunes batareyalarindan istifade olunur stabillesme peykin ozunun donmesi ile ve ya ucoxlu stabillesme yaradan piroskoplarla heyata kecirilir Bele sistem fezada istiqamete gore yoneltmeni idare etmeye imkan verir Peykin Yerle elaqesi birbasa radiorabite vasitesile ve ya geostasionar orbitde yerlesen cevirici peykle heyata kecirilir Bezi hallarda musahide peykleri orbitde istiqameti deyismek ucun zeruri olan raket muherriki ile temin olunmuslar Muasir kosmik astronomik resedxanalarda obyektden gelen sualanmani toplamaq ve fokuslamaq ucun teleskop spektral ve ya fotometrik sekilde alinan siqnallari reqemsal ve ya tesvir formasinda qeyd eden cihazlar yerlesdirilir Bundan basqa muasir orbital resedxana esas qebuledici sistemi yonelden ve lazimi obyekt istiqametinde saxlaya bilen komekci teleskop sistemleri ile de temin olunmusdur Astronomik peykler esasen iki rejimde isleyir Bunlardan birincisi sistemaik olaraq semanin muxtelif oblastlarini qeyd etmekle goyun hemin hisselerinde butun obyektlerin xulasesini yaratmaqdir Bele musahideler ekser hallarda mueyyen tip obyektlerin axtarisini heyata kecirmek ve ya kompleks sekilde ulduz topalarinin qalaktikalarin xasselerini oyrenmek ucun cox vacibdir Kosmik resedxana musahidelerinin ikinci tip is rejimi secilmis mueyyen obyektlerin uzun bir muddet erzinde bezen bir nece saat erzinde ardicil sekilde musahide olunmasindan ibaretdir Evveller musahide obyektlerinin secilmesini ele peyki yaradan kollektivler heyata kecirirdi 1970 ci ilden baslayaraq musahide proqramlari pesekar astronomlar terefinden tertib olunur Ekser peyklerin orbiti Yer sethinden bir nece yuz km den bir nece on min km mesafeden kecir Orbitin bele secilmesinin esas meqsedi Yeri ehate eden guclu kosmik sualanma qursaqlarinin intensiv oblastlarinin tesirinden qacmaqdir Peykde qurulmus qebuledici detektorlar kosmik sualanma zerreciklerine cox hessas oldugundan peyk bu hisseden kecerken hemin detektorlar sondurulur Asagi orbitlerde hereket eden peykler ucun esas problem cenubi Atlantik anomaliya qursaginda Yer sethine en yaxin guclu kosmik sualanmanin olmasidir Kosmik resedxananin orbitinin secilmesinde deyilenlerden basqa daha bir nece amili nezere almaq lazimdir Asagi orbitlerde peyki idare etmek daha cetindir cunki Yer bezen oz sethiyle musahide olunan obyektin qarsisini kesir Lakin yaxin mesafeden onu temir etmek daha asandir Peykleri yuksek orbite cixarmaq ucun ise daha guclu raket texnikasi teleb olunur Bununla yanasi uzaqda yerlesen peykleri temir etmek cetindir ve onlari kosmik dasiyicilarla Yere qaytarmaq mumkun deyil Istinadlar