Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Təqvim — böyük vaxt intervallarının hesablanması sistemi. Əsasını göy cisimlərinin hərəkəti ilə əlaqədar olan dövri təşkil edir. Müxtəlif təqvim növləri mövcuddur.
Təqvimdən istifadə
Miladdan 3000 il öncə şumerlər bir gecə-gündüzü 24 saata, bir ili on iki aya bölürdülər. Ən qədim təqvim Ay təqvimi olmuşdur.
Miladdan 2780 il öncə Misir kahinləri tərəfindən 365 gündən ibarət il təqvimi hazırlandı. Müasir dövrdə təqvimin daha geniş yayılmış növü Günəş təqvimidir.
Ay təqvimi üzrə ilin uzunluğu 354 gecə-gündüzə bərabərdir. Ay təqvimi Günəş təqvimindən 11 gecə-gündüz qısadır.
Vaxtın hesablanmasında daha çox müxtəliflik ilin başlanğıcını nə vaxtdan hesablamaqda olmuşdur. Əksər ölkələrdə,o cümlədən Azərbaycanda il yazdan hesablanmışdır. Qədim Misirlilər ilin başlanmasını Nilin daşmasından (yay günəşduruşundan) götürürdülər. Bəzi ölkələrdə isə ilin başlanğıcı kimi yeni hökmdarın hakimiyyətə keçməsi,bəzilərində güclü küləklərin başlanması (Şumerdə),paytaxt şəhərinin əsasını qoyulması (Romada), olimpiya oyunlarının keçirilməsi (Yunanıstanda) qəbul edilmişdi.
Ərəblər ilin başlanğıcı üçün Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinə şəhərinə köçməsi (hicrət) gününü (miladi tarixlə 622-ci il 16 iyul) götürmüşlər. Müsəlman ölkələrində geniş yayılmış bu təqvim “hicri tarix” adı ilə məşhurdur.
Növləri və yerli xüsusiyyətləri
Yuli Sezarın təqvimi
Yuli Sezarın təqviminə görə hər 4 ildən 3-ü 365 gün (qısa il), 1-i 366 gün (uzun il) olurdu. Sezar təqvimində ilin orta uzunluğu 365 sutka 6 saat idi. Bu da bir ilin həqiqi uzunluğundan 11 dəqiqə 14 saniyə çox idi. Buna görə də artıq XV əsrdə yeni ilin daxil olması astronomik yeni ildən 10 sutka geri qalırdı.
Qriqori təqvimi
Növbəti Təqvim islahatı Roma papası XIII Qriqori tərəfindən həyata keçirildi.Qriqori təqvimi — dünyanın əksər ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının rəsmi təqvimi. Papa XIII Qriqorinin göstərişi ilə tərtib olunmuşdur. Daha əvvəlki Yuli təqviminin islah edilmiş variantıdır. 4 oktyabr 1582-ci ildən tətbiq olunsa da ayrı-ayrı ölkələrdə bu təqvimə müxtəlif vaxtlarda keçilmişdir. 1582-ci ildə hər ayın tarixi 10 gün sürüşdürüldü (artırıldı), qısa və uzun illərin növbələşməsi saxlanıldı. Qərara aldılar ki, illərin nömrələrindən hansı biri iki sıfırla bitirsə və yüzlüklərin sayı 4-ə bölünmürsə, o ili uzun il yox, qısa il hesab etsinlər. Bu təqvimə görə, məsələn, 1900-cü qısa il, 2000-ci il uzun il olmalıdır (Halbuki 1900 və 2000 ədədləri 4-ə bölündüyü üçün hər iki il uzun il olmalı idi). Qriqori təqvimidə Yuli təqvimi kimi 12 aydan ibarətdir: yanvar, fevral, mart, aprel, may, iyun, iyul, avqust, sentyabr, oktyabr, noyabr və dekabr. Yeni il yanvarın 1-dən başlayır.Dekabırın 31-də qurtarır.
- Yanvar — 31 gün
- Fevral — 28 yaxud 29
- Mart — 31 gün
- Aprel — 30 gün
- May — 31 gün
- İyun — 30 gün
- İyul — 31 gün
- Avqust — 31 gün
- Sentyabr — 30 gün
- Oktyabr — 31 gün
- Noyabr — 30 gün
- Dekabr — 31 gün
Yuli təvimi hər 400 ildə təbiət təqvimini təxminən 3 gün üstüələyirdi. Məsələn, əgər eranın başlanğıcında - İusus Xristosun doğulduğu illərdə, gecə-gündüz bərabərliyi (başqa sözlə, Novruz bayramı) martın 23-nə düşürdüsə, 1600-cü ildə martın 11-nə təsadüf etməli idi (23-((1600:400)Х3)). Ona görə də Papa Qriqori təqvimdə islahat etməyə məcbur oldu və 4 oktyabr 1582-ci il tarixdə İspaniya, İtaliya, Portuqaliya, ( və Polşa tərkibində federativ dövlət) ərazisində oktyabrın 5-inin 15 oktyabr olduğu elan edildi. Lakin provoslav məzhəbli xristianlar Papa Qriqorinin islahatını qəbul etmədilər. Rusiya 1918-ci ilə qədər Qriqori təqviminə keçmədi. Vladimir Leninin dekreti ilə 31 yanvar 1918-ci il tarixdə Rusiyada fevralın 1-i, fevralın 13-ü elan edildi.
Cəlali təqvimi
Bir sıra İran riyaziyyatçıları, o cümlədən Həkim Ömər Xəyyam (1048-1122), Əbu Hatəm Müzəffar İsfizari, Əbu əl-Abbas Ləvkəri, Məhəmməd bin Əhməd Mə'muri, Meymun bin Nəcib Vəseti, İbn Kuşk Beyhəqi Mübahi və onların başında Əbül Fəth Əbdül Rəhman Mənsur Xazini tərəfindən tərtib edilmişdir. Bu təqvim Cəlalüddövlə Məlikşah Səlcuqi (1055-1092) dövründə Xoca Nizamül Mülkün əmri ilə İsfahan (İranın o vaxtkı paytaxtı), Rey və Neyşabur şəhərlərində tərtib edilmişdir. Bu Təqvimə görə hər 32 ildən deyil, hər 33 ildən 8-i uzun il olmalıdır.Ömər Xəyyama görə 1 il =365 · 8/33 sutkadır. Onun xətası 1 ildə cəmi 19 saniyədir.
Ay Təqvimi
İl və gündən başqa Yerdə daha bir sabit dövri proses var. Bu, ay fazalarının dəyişməsidir. Bu əsasda yaradılan Təqvim bir il 12 aya bölünür. İndiyə kimi bir sıra müsəlman ölkələrində işlədilən ay Təqvim bu hadisəyə əsaslanır. Təqvim çevrilmələri — təqvimlər arasında il fərqini təyin edir.
Miladi tarixin hicri tarixinə çevrilməsi düsturu:
Hicri tarixin miladi tarixə çevrilməsi üçün düstur:
Miladi təqvimini yəhudi təqviminə çevirmək üçün düstur.
Yəhudi təqviminin miladi təqviminə çevirmək üçün düstur:
Qeydlər
- M — Miladi tarixi
- Y — Yəhudi tarixi
Rusiya
Rusiyada qədim tarixə görə ilin başlanğıcı baharın başlanğıcı götürüldüyündən yeni il 1 mart tarixi götürülürdü.
Çar III İvanın dövründə 1492-ci ildə yeni il ( "dünya yaranmasının" 7000-ci ili ) Vizantiyadakı kimi 1 sentyabr tarixinə keçirilir.
Çar I Pyotrun sərəncamı ilə "dünya yaranması" təqvimi yulian təqvimi ilə əvəz edilir və yeni il 1 yanvar 1700-cü ildən başlayır (təqvimlərarası fərq 550 il təşkil edir).
Başqa təqvimlər
Ədəbiyyat
1. M.Mərdanov, S.Mirzəyev, Ş. Sadıqov Məktəblinin riyaziyyatdan izahlı lüğəti. Bakı 2016, "Radius nəşriyyatı", 296 səh.
2. "Azərbaycan Sovet Ensklopediyası" I-X cild, Bakı 1976-1987.
Xarici keçidlər
- Hicri təqviminin Qriqori təqviminə tərcüməsi 2008-10-20 at the Wayback Machine
- Təqvim (Azərbaycan) 2016-03-29 at the Wayback Machine Calendian.com
- Tarix.info 2013-08-09 at the Wayback Machine
- "Arxivlənmiş surət". 2022-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-04.
- . 2018-01-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-04.
- Nömrəsi iki sıfırla qurtaran illər istisna olmaqla, 4 oktyabr 1582 tarixdən sonrakı hər hansı ilin nömrəsi 4-ə qalıqsız bölünərsə, həmin ildə fevral ayı 29 gündən ibarət olur. Göstərilən tarixdən sonrakı nömrəsi iki sıfırla qurtaran illərdə isə, ilnin nömrəsi 400-ə qalıqsız bölündükdə həmin ildə fefral ayı 29 gündən ibarət olur.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Teqvim boyuk vaxt intervallarinin hesablanmasi sistemi Esasini goy cisimlerinin hereketi ile elaqedar olan dovri teskil edir Muxtelif teqvim novleri movcuddur Teqvimden istifadeMiladdan 3000 il once sumerler bir gece gunduzu 24 saata bir ili on iki aya bolurduler En qedim teqvim Ay teqvimi olmusdur Miladdan 2780 il once Misir kahinleri terefinden 365 gunden ibaret il teqvimi hazirlandi Muasir dovrde teqvimin daha genis yayilmis novu Gunes teqvimidir Ay teqvimi uzre ilin uzunlugu 354 gece gunduze beraberdir Ay teqvimi Gunes teqviminden 11 gece gunduz qisadir Vaxtin hesablanmasinda daha cox muxteliflik ilin baslangicini ne vaxtdan hesablamaqda olmusdur Ekser olkelerde o cumleden Azerbaycanda il yazdan hesablanmisdir Qedim Misirliler ilin baslanmasini Nilin dasmasindan yay gunesdurusundan gotururduler Bezi olkelerde ise ilin baslangici kimi yeni hokmdarin hakimiyyete kecmesi bezilerinde guclu kuleklerin baslanmasi Sumerde paytaxt seherinin esasini qoyulmasi Romada olimpiya oyunlarinin kecirilmesi Yunanistanda qebul edilmisdi Erebler ilin baslangici ucun Mehemmed peygemberin Mekkeden Medine seherine kocmesi hicret gununu miladi tarixle 622 ci il 16 iyul goturmusler Muselman olkelerinde genis yayilmis bu teqvim hicri tarix adi ile meshurdur Novleri ve yerli xususiyyetleriYuli Sezarin teqvimi Yuli Sezarin teqvimine gore her 4 ilden 3 u 365 gun qisa il 1 i 366 gun uzun il olurdu Sezar teqviminde ilin orta uzunlugu 365 sutka 6 saat idi Bu da bir ilin heqiqi uzunlugundan 11 deqiqe 14 saniye cox idi Buna gore de artiq XV esrde yeni ilin daxil olmasi astronomik yeni ilden 10 sutka geri qalirdi Qriqori teqvimi Novbeti Teqvim islahati Roma papasi XIII Qriqori terefinden heyata kecirildi Qriqori teqvimi dunyanin ekser olkelerinin o cumleden Azerbaycan Respublikasinin resmi teqvimi Papa XIII Qriqorinin gosterisi ile tertib olunmusdur Daha evvelki Yuli teqviminin islah edilmis variantidir 4 oktyabr 1582 ci ilden tetbiq olunsa da ayri ayri olkelerde bu teqvime muxtelif vaxtlarda kecilmisdir 1582 ci ilde her ayin tarixi 10 gun surusduruldu artirildi qisa ve uzun illerin novbelesmesi saxlanildi Qerara aldilar ki illerin nomrelerinden hansi biri iki sifirla bitirse ve yuzluklerin sayi 4 e bolunmurse o ili uzun il yox qisa il hesab etsinler Bu teqvime gore meselen 1900 cu qisa il 2000 ci il uzun il olmalidir Halbuki 1900 ve 2000 ededleri 4 e bolunduyu ucun her iki il uzun il olmali idi Qriqori teqvimide Yuli teqvimi kimi 12 aydan ibaretdir yanvar fevral mart aprel may iyun iyul avqust sentyabr oktyabr noyabr ve dekabr Yeni il yanvarin 1 den baslayir Dekabirin 31 de qurtarir Yanvar 31 gun Fevral 28 yaxud 29 Mart 31 gun Aprel 30 gun May 31 gun Iyun 30 gun Iyul 31 gun Avqust 31 gun Sentyabr 30 gun Oktyabr 31 gun Noyabr 30 gun Dekabr 31 gun Yuli tevimi her 400 ilde tebiet teqvimini texminen 3 gun ustueleyirdi Meselen eger eranin baslangicinda Iusus Xristosun doguldugu illerde gece gunduz beraberliyi basqa sozle Novruz bayrami martin 23 ne dusurduse 1600 cu ilde martin 11 ne tesaduf etmeli idi 23 1600 400 H3 Ona gore de Papa Qriqori teqvimde islahat etmeye mecbur oldu ve 4 oktyabr 1582 ci il tarixde Ispaniya Italiya Portuqaliya ve Polsa terkibinde federativ dovlet erazisinde oktyabrin 5 inin 15 oktyabr oldugu elan edildi Lakin provoslav mezhebli xristianlar Papa Qriqorinin islahatini qebul etmediler Rusiya 1918 ci ile qeder Qriqori teqvimine kecmedi Vladimir Leninin dekreti ile 31 yanvar 1918 ci il tarixde Rusiyada fevralin 1 i fevralin 13 u elan edildi Celali teqvimi Bir sira Iran riyaziyyatcilari o cumleden Hekim Omer Xeyyam 1048 1122 Ebu Hatem Muzeffar Isfizari Ebu el Abbas Levkeri Mehemmed bin Ehmed Me muri Meymun bin Necib Veseti Ibn Kusk Beyheqi Mubahi ve onlarin basinda Ebul Feth Ebdul Rehman Mensur Xazini terefinden tertib edilmisdir Bu teqvim Celaluddovle Meliksah Selcuqi 1055 1092 dovrunde Xoca Nizamul Mulkun emri ile Isfahan Iranin o vaxtki paytaxti Rey ve Neysabur seherlerinde tertib edilmisdir Bu Teqvime gore her 32 ilden deyil her 33 ilden 8 i uzun il olmalidir Omer Xeyyama gore 1 il 365 8 33 sutkadir Onun xetasi 1 ilde cemi 19 saniyedir Ay Teqvimi Il ve gunden basqa Yerde daha bir sabit dovri proses var Bu ay fazalarinin deyismesidir Bu esasda yaradilan Teqvim bir il 12 aya bolunur Indiye kimi bir sira muselman olkelerinde isledilen ay Teqvim bu hadiseye esaslanir Teqvim cevrilmeleri teqvimler arasinda il ferqini teyin edir Miladi tarixin hicri tarixine cevrilmesi dusturu Hicri Miladi 622 Miladi 62232 displaystyle Hicri Miladi 622 frac Miladi 622 32 Hicri tarixin miladi tarixe cevrilmesi ucun dustur Miladi Hicri Hicri 33 622 displaystyle Miladi Hicri Hicri 33 622 Miladi teqvimini yehudi teqvimine cevirmek ucun dustur Y M 3761 displaystyle Y M 3761 Yehudi teqviminin miladi teqvimine cevirmek ucun dustur M Y 3761 displaystyle M Y 3761 Qeydler M Miladi tarixi Y Yehudi tarixiRusiya Rusiyada qedim tarixe gore ilin baslangici baharin baslangici goturulduyunden yeni il 1 mart tarixi goturulurdu Car III Ivanin dovrunde 1492 ci ilde yeni il dunya yaranmasinin 7000 ci ili Vizantiyadaki kimi 1 sentyabr tarixine kecirilir Car I Pyotrun serencami ile dunya yaranmasi teqvimi yulian teqvimi ile evez edilir ve yeni il 1 yanvar 1700 cu ilden baslayir teqvimlerarasi ferq 550 il teskil edir Basqa teqvimler Astek teqvimi Qriqori teqvimi Yuli teqvimi Hicri teqvimi Qemeri teqvimi Turk monqol teqvimi Xalq teqvimiEdebiyyat1 M Merdanov S Mirzeyev S Sadiqov Mekteblinin riyaziyyatdan izahli lugeti Baki 2016 Radius nesriyyati 296 seh 2 Azerbaycan Sovet Ensklopediyasi I X cild Baki 1976 1987 Xarici kecidlerHicri teqviminin Qriqori teqvimine tercumesi 2008 10 20 at the Wayback Machine Teqvim Azerbaycan 2016 03 29 at the Wayback Machine Calendian com Tarix info 2013 08 09 at the Wayback Machine Arxivlenmis suret 2022 01 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 01 04 2018 01 11 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2018 01 04 Nomresi iki sifirla qurtaran iller istisna olmaqla 4 oktyabr 1582 tarixden sonraki her hansi ilin nomresi 4 e qaliqsiz bolunerse hemin ilde fevral ayi 29 gunden ibaret olur Gosterilen tarixden sonraki nomresi iki sifirla qurtaran illerde ise ilnin nomresi 400 e qaliqsiz bolundukde hemin ilde fefral ayi 29 gunden ibaret olur