Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Alban Həvvari Kilsəsi, Alban Kilsəsi və ya sadəcə Alban Katolikosluğu — Qafqaz Albaniyasında mövcud olan kilsə. İmperator I Nikolayın 11 mart 1836-cı il Fərmanına əsaslanan Rusiya Senatının 10 aprel 1836-cı il tarixli Əsasnaməsinə görə erməni-Qriqoryan kilsəsinin idarəçiliyinə daxil edilir. 1836-cı ildə Rusiya tərəfindən erməni Qriqoryan kilsəsinin tabeliyinə verilərək fəaliyyəti tam dayandırılmışdır. 2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi Alban Udi xristian icmasını qeydiyyata alır. Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban kilsələrinin bərpası, mühafizəsi və dini ibadətlərin keçirilməsi istiqamətində dövlət tərəfindən işlər görülməyə başlanılır. 2003-cü ildə Qafqazın ən qədim kiləslərindən biri olan Şəki rayonundakı Kiş məbədi bərpa olunur, 2006-cı ildə isə Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yerləşən 3 xristian mədəbindən biri — Müqəddəs Yelisey adına Cotari Kilisəsi bərpa edilərək icmanın istifadəsinə verilir.
Tarixi
Xristianlığın ilkin çağlarında, xristian aləmində ideoloji birliyin hələ mövcud olduğu, alban ruhaniliyinin tam formalaşmadığı, kilsə iyerarxiyasının təşəkkül tapmadığı bir dövrdə erməni və gürcü kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də iyerarxik baxımdan bilavasitə yunan imperiya kilsəsindən asılı idi; lakin başçısı Kappadokiyanın Qeysəriyyə şəhərində təsdiq edilən erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq, başçısı Yerusəlimdə təsdiq edilən Alban Apostol kilsəsinin asılılığı formal xarakter daşıyırdı.
Alban müəllifi Moisey Kalankatulunun məlumatlarına görə, IV əsrin əvvəllərində yepiskop rütbəsinə təsdiq edilmişdi. Romadan onunla birlikdə yepiskop rütbəsinə layiq görülmüş daha bir "müqəddəs ər" gəlmiş və həmin adam alban hökmdarı Urnayrla birlikdə Alban Apostol kilsəsinə başçılıq etmək üçün Albaniyaya yola düşmüşdü. Əlamətdar haldır ki, Ermənistan və Albaniyanın ilk yepiskopları – və həmin "müqəddəs ər" alban müəllifi tərəfindən hərfən "ruhanilərin başçıları" mənasını verən terminlə ifadə olunmuşdu; bu isə yepiskop sözünün real sinonimidir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu dövrdə başqa kilsə rütbələrindən hələ söhbət ola bilməzdi.
Qafqaz Albaniyasında xristianlığın yayılması
Qafqaz Albaniyasında xristian icmalarının IV əsrdən xeyli əvvəl, xristianlıq dövlət dini elan edilməmişdən öncə yaranmış ölkələr sırasındadır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, eramızın ilk əsrlərinin başlanğıcında Yerusəlimdən (Qüdsdən), Suriyadan ilk xristian missionerləri, həvariləri (apostolları) və həvarilərin şagirdləri Albaniyaya gəlmiş, ilk xristian icmaları yaranmışdı. Yenə də alban ənənəsi xristianlığın yayılmasında bir – birini əvəz edən iki dövrü qeyd edir: həvari dövrü adlanan birinci mərhələ həvarilərdən Müqəddəs Faddeyin, və Müqəddəs Faddeyin şagirdi Müqəddəs Yeliseyin adı ilə bağlıdır. IV əsrə kimi davam edən bu dövrü şərti olaraq siryanipərəst dövrü adlandırılır. İkinci (yunanpərəst) mərhələ Maarifçi Qriqorinin və alban hökmdarı Urnayrın adları ilə bağlıdır.
Erməni-qriqoryan kilsəsindən fərqli olaraq Alban Apostol kilsəsi öz mənşəyinə görə ilkin çağından bilavasitə Yerusəlimlə, Yerusəlimin kilsəsi ilə, sonralar isə ilə bağlı olub. Bu baxımdan Alban Apostol kilsəsi, kökü həmçinin Yerusəlim kilsəsi ilə bağlı olan gürcü kilsəsinə bənzəyir.
Xristianların I–II əsrlərdə Yerusəlimdən Şimal-Şərqdə və Şərqdə geniş təbliği həvari Müqəddəs Paveldən sonra həvarilərdən , , , həvari qardaşı Ardayın (Adday-Fadday-Faddey) və Müqəddəs Faddeyin şagirdləri – Müqəddəs Yeliseyin və Marın adları ilə bağlıdır.
Bu həvarilər və onların şagirdləri Suriyada (mərkəz – Antioxiya), kiçik ellin dövləti olan (mərkəz – ), , Mesopotamiyada (İkiçayarasında), Kiçik Ermənistanda, eləcə də Şərqdə və Şimal-Şərqdə – İranda (Sələvkiyə – Ktesifonda), Cənubi Qafqaz ölkələrində – Gürcüstanda, Qafqaz Albaniyasında təbliğat aparırdılar.
Beləliklə, xristianlığın Şərqdə daşıyıcıları aramilər (Suriya əhalisi) oldu. İncil təliminin siryanilərin (suriyalıların, aramilərin) köməyilə şərq ölkələrində yayılması çox vaxt onların ticarət həyatında oynadıqları rolla izah edilir. Aralıq dənizi ilə Yaxın və Uzaq şərq ölkələri arasında fəaliyyət göstərən köhnə su və quru ticarətinin çox hissəsi siryanilərin əllərində idi. Ta qədimdən ticarətlə məşğul olan ticarət əməliyyatlarını həyata keçirərkən eyni zamanda yeni görüşün yayıcısına çevrilir, xristian təliminin hər yerə çatdırılmasına yardım edirdilər.
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasına nüfuz etməsi, burada erkən xristian icmasının yaranması, artıq qeyd edildiyi kimi, həm həvari , həm də həvari Müqəddəs Faddeyin adları ilə bağlıdır. Moisey Kalankatulu xəbər verir: "Lakin, ədalət günəşinin çıxdığı vaxt yetişdikdə, xilasımız, dərkedilməz varlıq – Atamızın şöhrət və mahiyyətinin işığı hamımızın qeydinə qalmaq üçün bizim yanımıza gəlib heç vaxt ayrılmadığı varlığın şöhrətinə sahib olduqda, o, öz müqəddəs və sevimli şagirdlərini [dini] təbliğ etmək üçün dünyanın hər yerinə göndərdi. Şərq sakinlərinin bəxtinə Ermənistana gəlib, Artaz vilayətində Ermənistan hökmdarı Sanatrukun əzabla öldürdüyü həvari Faddey düşdü".
Alban tarixçisi Moisey Kalankatulu daha sonra yazır: "Onun (Faddeyin) şagirdi Müqəddəs Yelisey (Elişe) Yerusəlimə qayıdaraq, onun əzabları haqqında …digər həvarilərə danışır… Yelisey orada Yerusəlimin ilk patriarxı, [İsanın] qardaşı tərəfindən təyinat alır. Yeliseyin payına Şərq düşür". Burada müəllif "digər həvarilər" dedikdə Müqəddəs Faddeyin, Yeliseyin və başqa həvarilərin fəaliyyətlərinin eyni zaman çərçivəsində, yəni I–II əsrlərdə baş verdiyini göstərmək istəyir. Gördüyümüz kimi, bu mətndə Şərq dedikdə, Albaniya nəzərdə tutulur. Moisey Kalankatulunun işlətdiyi "Şərq", "Şərq ölkəsi", "Şimal-Şərq" anlayışlarının tədqiqi onların Albaniyanı, Yerusəlimə nisbətlə xristian dünyasının Şərq hüdudlarında yerləşən albanlar ölkəsini bildirdiklərini sübut edir.
Həvari Müqəddəs Yelisey tərəfindən I əsrdə əsası qoyulmuş bu Kiş məbədi təkcə Azərbaycanın deyil bütün Qafqazın ən qədim kilsəsidir və Şərq kilsələrinin anası sayılır.
Moisey Kalankatulunun sonrakı məlumatına görə, boynuna Şərqdə təbliğat aparmaq düşən Yelisey "Yerusəlimdən İrana yola düşür, Ermənistanın yanından ötüb, maskutların [ölkəsinə] gəlir və öz təbliğatına Çolada başlayır. Buradan o, Uti vilayətinə gəlir. Müqəddəs patriarx (Yelisey) Gisə gələrək burada kilsə yaradır, ona təmiz, qansız qurban gətirir. Bura, biz Şərq sakinlərinin kilsələrinin əsası qoyulduğu yer, ilk mənəvi mərkəzimiz, ziya aldığımız ilk məkandır". Göründüyü kimi, müəllif Müqəddəs Yeliseyin keçdiyi yolu çox dəqiq təsvir etmişdir; o, Yerusəlimdən, İrandan və görünür ki, Adurbadaqandan keçərək, Ermənistana daxil olmadan, onun yanından ötmüş, Xəzər dənizinin qərb sahilinə çıxmışdır. Məlum olduğu kimi, mətndə adları çəkilən Çola Albaniyanın Şimal-Şərq ucqarında, Gis ölkənin Şimal-qərb ucqarında, yəni Kürün sol sahilində, Uti isə Kürün sağ sahilində yerləşirdi. Yeliseyin sağ sahil Albaniyasında da təbliğat aparması mətnin başqa yerlərindən olan məlumatla təsdiq olunur: "Bizim ziyalanmağımızın əvvəl səbəbi Yeliseydən olmuşdur. O, üç ölkənin – Çolanın, Lpinanın və həyatının əzabla başa yetdiyi Albaniyanın ilk maarifçisi idi". Xristian ədəbiyyatında, xristian ənənəsində Yelisey yalnız Faddeyin şagirdi kimi deyil, həm də peyğəmbər kimi tanınır.
Xristianlığın Ermənistana nisbətən Qafqaz Albaniyasında daha erkən yayılmasını yerli mənbə olan "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində erməni katolikosu Avraamın albanlara ünvanlanmış məktubu sübut edir: "Bizimkindən əzəli olan alban [patriarxı] taxtı əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) həmfikir idi". Başqa bir yerdə deyilir: "Yelisey orada (Albaniyada) təbliğat apardı və Ermənistandan əvvəl orada (Albaniyada) Gis kəndində kilsə tikdirdi. Bu kilsə Şərq kilsələrinin anası – metropoliya idi". Başqa bir misal: "Yunan təqviminin 43-cü ilində albanların (xristianlığı qəbul etməklə) maariflənməsindən 270 il sonra ermənilər də maarifləndilər".
Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında təbliğinin ilk siryanipərəst dövründə İncil kəlamları Yaxın və Orta Şərqin bütün ölkələrində olduğu kimi, siryani (arami) dilində yayılırdı. Bu, yalnız həvarilər və onların şagirdlərinin deyil, həm də Suriya missionerlərinin fəaliyyəti ilə bağlı idi. Moisey Kalankatulu öz əsərində siryanipərəst dövr haqqında mühakimə yürütmək imkanı verən məlumatları təqdim etmişdir; Suriya rahiblərinin IV–V yüzillərdə Albaniyadakı fəaliyyəti, xristian abidələri üzərindəki arami yazıları haqqında olan xəbərlər belə məlumatlardandır.
Xristianlığın "yunanpərəst" II mərhələsi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bütün Cənubi Qafqaz ölkələrində ümumi olsa da, müddəti və xüsusiyyətləri baxımından fərdi cəhətlərə malik idi; bu isə, sözsüz ki, siyasi səbəblərlə izah oluna bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, alban, erməni və iber kilsələrinin Bizans kilsəsi ilə münasibətləri "siyasi şəraitlə bağlı işıqlandırılmalıdır; başqa sözlə desək, ölkənin [Şərqi Roma] imperiyasından siyasi asılılıq dərəcəsi kilsənin asılılığı səviyyəsində özünü göstərməlidir". Məlumdur ki, bu asılılıq Ermənistanda daha çox, İberiyada isə nisbətən az idi; Albaniyanın isə heç bir asılılığı yox idi. Ona görə də ellinpərəst və onun nəvəsi Müqəddəs Qriqorisdən sonra Alban Apostol kilsəsi Yerusəlim kilsəsi ilə münasibətlərini davam etdirirdi. Bütün bunlar elmdə hakim olan fikrin – ilk xristian təbliğatçılarının Albaniyaya Ermənistandan göndərilməsi fikrinin əsassız olduğunu göstərir. Bu, sağsahil Albaniyası vilayətlərində fəaliyyət göstərən xristian təbliğatçılarının Ermənistandan, sol sahil Albaniyasının şimal – qərb vilayətlərinə (yəni İori və Alazan çayları arasındakı vilayətlərə) göndərilənlərin isə İberiyadan gəlmələri fikrinə də aiddir.
Məlum olduğu kimi, Sasanilər öz tabeliklərində olan Cənubi Qafqaz xristian xalqlarına sabit münasibət bəsləmirdilər. Xristianlığın Şərqi Roma imperiyasında (Bizans imperiyası) qələbəsi (IV əsrin əvvəlində) bu münasibəti daha da gərginləşdirdi. Sasani dövləti ərazisində rəsmi kilsə ilə mübarizə aparan müxtəlif xristian təriqətlərinin müdafiə edilməsi başlanıldı.
Moisey Kalankatulunun məlumatına görə, Alban Arşaki hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan müxtəlif bütpərəstlik dinlərinin köklərini kəsmək üçün şiddətli mübarizə aparırdılar. V əsr Aquen məclisində qəbul edilmiş qanunların ikisi xristianlığaqədərki dinlərin qalıqlarının təqib olunmasına həsr edilmişdi.
Avtokefallığı
IV əsrin sonuna yaxın Qafqaz Albaniyasında özünəməxsus müəyyən subordinasiyası olan lazımi kilsə iyerarxiyası artıq təşəkkül tapmışdı. Bu da alban klirinə alban kilsə başçısının təsdiqolunma mərasimini özü keçirməyə imkan vermişdi.Moisey Kalankatulu yazırdı: "Bizim [alban] katolikosunun təsdiqinə gəldikdə, müqəddəs Qriqoriyə qədər ilk [alban katolikosları] Yerusəlimdə təsdiq edilirdilər. Ondan sonra lap indi də bu mərasimi bizim yepiskoplar özləri keçirirlər" .
Belə çıxır ki, 340-cı ildə Alban Apostol kilsəsi artıq avtokefal idi. Elmi ədəbiyyatda kilsənin avtokefallığı barədə iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Tədqiqatçı fikrincə, Suriya-İran kilsəsi özünün ilk iyerarxlarını (yepiskop rütbəli keşişlərini) kilsəsindən almış, avtokefal kilsəyə çevrilərək, bütün tarixi boyu heç vaxt Antioxiya patriarxlığından asılı olmamışdır. Yenə də onun rəyinə görə, kilsə başçılarını onların tabeliyində olan Suriya-İran yepiskopları seçir və təsdiq edirdilər. Tədqiqatçı Suriya-İran kilsəsinin avtokefallığının səbəblərini izah etmir. Azərbaycan tarixinin ikinci cildində qeyd edilir ki, bu, siyasi səbəblərlə izah olunur. Suriya-İran kilsəsinin müstəqil İran dövlətində olması onun avtokefallığını təmin etmişdi. Güman etmək olar ki, Albaniya dövlətinin də siyasi statusu ilk iyerarxları qədim şərq Qüds patriarxlığında təsdiq olunan Alban Apostol kilsəsinin erkən faktiki avtokefallığını müəyyənləşdirmişdir.
Digər nöqteyi-nəzərə görə, həvari mənşəli kilsələr avtokefal sayılırdı. Beləliklə, kilsənin avtokefallığını izah edən hər iki nöqteyi-nəzər, Alban Apostol kilsəsinin erkən müstəqilliyindən inamla danışmaq imkanı verir. Bu isə, IV – VI əsrlərdə Alban Apostol kilsəsinin iyerarxiya baxımından erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olduğunu, Alban Apostol kilsəsi katolikosunun erməni-qriqoryan kilsəsinin katolikosu tərəfindən təsdiq edildiyini iddia edən erməni alimləri Y. A. Manandyan və S. T. Yeremyanın fikirlərini əsassız edir.
Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığı dini xeyir-dua (xirotoniya) (bu mərasim təyin edilənin başına əl çəkməklə yerinə yetirildiyi üçün onu əlqoyma da adlandırırlar) məsələsində də özünü təsiqləyir.
325-ci ildə çağırılmış ümumdünya I Nikeya məclisinin qərarına görə yepiskopluğa keçirilmə həmin yeparxiyanın bütün yepiskoplarının razılığı ilə baş verirdi; əgər bütün yepiskopların yığışması çətinlik törədirdisə, onda mütləq ən azı üç yepiskopun iştirakı və iştirak etməyənlərin yazılı razılığı tələb olunurdu. Nəticə, mitropolitin təsdiqinə təqdim olunurdu.
Erməni katolikosları Qriqoridən başlayaraq erməni hökmdarı Papın dövrünədək Qeysəriyyədə təsdiq olunurdular. Böyük Ermənistanın qeyri-sabit siyasi vəziyyəti, Bizans imperiyası və İrandan az və ya çox dərəcədə daimi asılılığı onun kilsəsini də müvafiq vəziyyətə salırdı. N. Adontsa görə "Qriqoridən başlayan erməni kilsəsinin ilk əsrindəki Ermənistanın IV əsrin sonunda bölünməsinədək olan müddətdə Ermənistan əsasən imperiyanın (Bizansın) protektoratlığı altında idi və ona görə də onların kilsə əlaqələri daha sıx idi" , yəni, erməni-qriqoryan kilsəsi imperiya kilsəsindən asılı idi. Qafqaz Albaniyanın müstəqil vəziyyəti isə Alban Apostol kilsəsinin avtokefallığını təmin edirdi.
Alban Apostol kilsəsinin faktiki vəziyyəti 451-ci ildə sonra xristian dünyasında ehkamçı mübarizə (monofizilərlə diofizitlər arasında) başlandı. Alban tarixçisinin məlumatına görə, 491-ci ildə erməni, alban və gürcü kilsə nümayəndələrinin iştirak etdiyi yerli məclis Xalkidon məclisini pislədi. Gürcü tədqiqatçısı Z. N. Aleksidzenin fikrincə, Qafqaz kilsələri Xalkidon məclisinə münasibətlərini ilk dəfə 506-cı ildə Dvində çağırılmış məclisdə bildirdilər; alban, erməni və gürcü kilsə iyerarxları, məhz burada, Bizans hökmdarlarının məqsədinə uyğun olaraq diofızilərlə monofizilər arasında razılıq əldə etmək olan birləşdirici siyasətə tərəfdar çıxdılar. Azərbaycan tədqiqatçısı M. Xəlilovun apardığı araşdırmalara görə katolikos Abbasın dövründə Alban Apostol kilsəsi 551-ci ildə Dvində keçirilən məclisə goşulmadı və monofiizitliyi qəbul etmədi.
Lakin Sasanilərin ölkədə nüfuz dairəsinin genişlənməsi və Zərdüşt dininin təsir qüvvəsinin artması Alban Apostol kilsəsini məzhəblərarası mübarizə aparmasına yönləndirmiş və nəticədə Alban Apostol kilsəsi Sasani şahənşahlarının bölgədə apardığı konfessional siyasəti ilə uyğunlaşmaq məcburiyyəti qarşısında qalaraq, VII əsrin sonlarında bölgədə yaranmış sosial-siyasi şərait onu monofizitliyə (Monofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca мono — ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ deməkdir. İsa Peyğəmbərin tək "təbiətini’’ — ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar.) keçirmişdir.
Alban Apostol kilsəsinin zəifləməsi
VII əsrin I yarısının sonlarından başlayan ərəb yürüşləri nəticəsində ölkə Ərəb xilafətinin tərkibinə qatıldı və Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlasa da bu dövrdə Qafqaz Albaniyası əhalisinin xeyli hissəsi hələ də hakim sülalənin nümayəndələri Mihranilərlə birlikdə xristianlığa etiqad edirdilər. Bu zaman Ərəb xilafəti Sasanilərin dini siyasətinə analoji bir siyasət aparır, xristianlara qarşı Sasani siyasətini davam etdirir, monofizit (Мonofizitlik – V əsrdə yaranmışdır. Yunanca мono — ’’bir’’, fizio-’’təbiət’’ deməkdir. İsa Peyğəmbərin tək "təbiətini’’ - ilahiliyini qəbul edir və bununla da diofizitlərdən fərqlənir. Buna görə onlar da monofizitlər adlanırlar) və nestorianlara(nestorianlıq — V əsrdə yaranmışdır. Bu cərəyanın ardıcılları qəbul olunmuş xristian ehkamlarına qarşı çıxaraq İsanın insan təbiətini götürdüklərindən, müqəddəs Məryəmi də "Allah anası" deyil, adi qadın olaraq qəbul etdiklərindən xristian ideologiyasının əsas ehkamların –Allah-ata, Allah-oğul, Müqəddəs ruh– xristian üçlüyünü sual altına alır və Müqəddəs Məryəmi adiləşdirir. Buna görə 431-ci ildə Efesdə keçirilən III Ümumdünya kilsə qurultayında nestorianlıq pislənilmişdir)üstünlük verir, diofizitlər isə təqib olunurdular. Çünki diofizitlərdə Ərəb xilafəti özü üçün Bizans təhlükəsini görürdü. Məhz bu baxımdan siyasi məqsədləri əsas götürən Ərəb xilafəti erməni-qriqoryan kilsəsinin fəaliyyətini özü üçün təhlükəsiz sayırdı. VII əsrin sonunda Böyük Alban knyazı Cavanşirin ölümündən sonra ölkədə sosial-iqitisadi durum xeyli ağırlaşmış, üç imperiyaya –Ərəb xilafəti, Bizans və xəzərlərə vergi vermək məcburiyyətində qalmışdı. Yaranmış vəziyyətdə Ərəb xilafətinin hökmranlığından qurtulmaq yolunu Bizans imperiyasında görən Alban Apostol kilsəsi VIII əsrin əvvəllərində yenidən diofiizitliyə qayıtmaq istəmiş, bu zaman erməni-qriqoryan kilsəsinin məkri ilə üzləşmişdir. Belə ki, IV əsrin sonlarından etibarən yeni "vətən" axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin konfessional siyasətnin istiqamətlərini öz maraqları ilə uzlaşdırmağı əsas götürərək, 704-cü ildə Alban Apostol kilsəsində baş verən proseslər haqda xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazır, alban katolikosu Nerses Bakuru xilafətə qarşı xəyanətdə suçlayır. Moisey Kalankatulunun verdiyi məlumata görə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd-əl-Malikə məktub yazaraq bildirir ki, "Bərdə taxtında oturan indiki Albaniya katalikosu Bizans imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun." Nerses Bakurun bu hərəkətlərini əsas götürərək erməni katalikosu İlya xəlifədən xahiş edirdi ki, o "günahlarına görə müstəhəqq" olduğu cəzaya çatmalıdır." Erməni katolikosu İlyanın məktubunu alan xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmandan sonra erməni-qriqoryan kilsəsi Cənubi Qafqazda öz mövqeyini möhkəmləndirə bilmişdi. Belə ki, xəlifə Əbd-əl Malikin verdiyi fərmana görə Alban Apostol kilsəsi özünün avtokefallığını itirir, iyerarxik baxımdan erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe edilir və Nerses Bakurun kitabxanası Tərtər çayına atılır. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin təqib olunmasında, onun sərbəstlik və müstəqillik hüququnun pozulmasında Erməni Qriqorian Kilsəsi xüsusi rol oynayırdı. Alban Apostol kilsəsini öz nüfuzuna tabe etmək istəyən erməni katolikosları məqsədlərinə çatmaq üçün, Sasanilər dövründə olduğu kimi, ərəb hökmranlığı dövründə də Xilafətin hərbi qüvvələrinin köməyinə əl atırdılar. Cənubi Qafqazda özlərinə arxa axtaran Əməvilər ermənilər və albanlar arasındakı təfriqəçilikdən bacarıqla istifadə edərək, Alban Apostol kilsəsinin erməni-qriqoryan kilsəsinə tabe olunması üçün şərait yaratdılar.
Sonralar diofizitliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ölkənin ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı. Bu proses nəticəsində, ərəb müəlliflərinə görə, hələ X əsrdə də Bərdə və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxdı.
Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə Gəncədə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı erməni dilini bilmir və öz ana dilində danışırdı.
İ. P. Petruşevskinin qeydinə görə, erməni kilsəsi Albaniyada "ölkəni erməniləşdirmək aləti olmuşdu. Onun bu rolu VIII əsrin başlanğıcından etibarən, yəni erməni monofizi [kilsəsinin] katolikosu Yeqiya (İliya) xəlifənin köməyi ilə xalkidonçuluq (diofizilik) mövqeyində duran alban katolikosu Nersesi devirdikdən və ermənipərəstlər – monofizilər tərəfindən Albaniyada xalkidonçuluq (pravoslav yunanpərəst və gürcüpərəst) hərəkatı yatırıldıqdan sonra xüsusüə nəzərə çarpırdı, bu hərəkat ruhanilər və knyazların bir hissəsi tərəfindən alban kilsəsinin erməni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq cəhdini əks etdirirdi".
Bu vaxtdan etibarən, xristian qaydası ilə ruhanilərin başına əl qoyub, onları keşişliyə keçirmək hüququ alban katolikoslarından erməni katolikoslarına keçir; Moisey Kalankatulunun yazdığına görə, Albaniyada bundan sonra xalkidonçuluğa rəğbət bəsləyən hər kəs "qılıncla və əsarətdə məhv edilməli" idi. Bəzi tədqiqatlarda işlədilən "erməni Albaniyası", "erməni albanları" ifadələri elə buradan törənmişdir.
Beləliklə, keçmiş alban vilayətləri, o cümlədən Arsak (indiki Qarabağın dağlıq hissəsi) İ. P. Petruşevskinin gəldiyi nəticəyə görə, "heç bir zaman erməni mədəniyyəti mərkəzlərinə mənsub olmamışdır". Məşhur erməni tədqiqatçısı N. Adontsun fikrincə. "Arsak həmişə erməni nüfuz dairəsindən kənarda olmuşdur". İ. P. Petruşevskinin yazdığına görə, "erməni kilsəsi Arran xalqlarının erməniləşmiş nəsilləri arasında heç olmazsa Sünikdə Orbelyanların nahararlığı dövründə və sonralar göstərdiyi mədəni təsiri göstərə bilmədi".
Alban Apostol kilsəsi X əsrin ortalarında diofizitliyə qayıdır və 10 ildən artıq bir müddət ərzində diofizit kilsə olaraq qalır. Sonralar diofiziliyə qarşı hər yerdə mübarizə aparan erməni-qriqoryan kilsəsi alban ruhanilərini öz mövqelərindən sıxışdırıb çıxartdı və ərəblər üçün əlçatmaz dağ yerlərində yaşayan alban əhalisini qriqorianlaşdırmağa başladı və ərəb müəlliflərinin verdiyi məlumata görə, hələ X əsrdə Bərdə və onun ətraflarında işlədilən alban-arrani dili, eləcə də alban ədəbiyyatı abidələri tədricən yoxa çıxmağa başladı. Ancaq qriqorianlaşdırma prosesi və bunun nəticəsi olan erməniləşdirmə albanların kəskin müqaviməti ilə üzləşdi. XIII əsrdə Gəncədə yaşamış, mənşəcə alban olan tarixçi Kirakos Gəncəli yazırdı ki, yalnız alban "rəislərinin", yəni zadəganların çoxu qədim erməni dilini bilir və bu dildə danışırdılar. Deməli, hətta XIII əsrdə belə, Albaniya əhalisinin hamısı qədim erməni dilini bilmir və öz ana dilində danışırdı.
Beləliklə, erməni-qriqoryan kilsəsi, Ərəb xilafətinin köməyilə, VIII əsrin başlanğıcından etibarən ərəb vilayəti Arrana çevrilən keçmiş Qafqaz Albaniyasının xristian əhalisini qriqorianlaşdırmağa başlasa da sonrakı dövrdə bir tərəfdən erməni-qriqoryan kilsəsi ilə, o biri tərəfdən gürcü pravoslav kilsəsi ilə mübarizə aparan Alban Apostol kilsəsi XIII əsrin ortalarında avtokefallığını bərpa edir, Qanzasar monastırı*(Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonunun Vəngli kəndində Xaçın çayının sol sahilində dağın üstündə ucaldılmış məşhur Qanzasar məbədi Qafqaz Albaniyası xristian memarlığının ən görkəmli abidələrindən biridir. Monastırın divarında daş üzərindəki epiqrafik yazıdan məlum olur ki, bu abidə "yüksək və böyük Arsax" ölkəsinin hökmdarı, geniş vilayətin çarı, Böyük Həsənin nəvəsi, Vaxtanqın oğlu, Həsən Cəlal Dövlə və anası Xorişə xatun tərəfindən 1216–1238-ci illərdə inşa edilmişdir.) Alban Apostol avtokefal kilsəsinin iqamətgahına çevrilir. Məkansız qalan erməni icması üçün yeni ərazilər axtarışında olan erməni-qriqoryan kilsəsi, erkən orta əsrlərdən etibarən Azərbaycan torpaqlarına nəzər-diqqətini yönəltmiş, Azərbaycanın maddi-mədəni irsi olan Alban Apostol kilsəsinə sahib çıxmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Əsrlərlə bu siyasəti yeridən erməni-qriqoryan kilsəsi XIX əsrin birinci otuzilliyində Rusiya imperiyasının Azərbaycan torpaqlarının işğalından sonra "Böyük Ermənistan" uydurması üçün münbit şəraitin yetişdiyinə əmin olaraq, Alban Apostol kilsəsinin irsinə sahib çıxmaq məqsədilə öz dindarlarının bölgədə imperiyanın siyasi hakimiyyətinin sosial bazasını təşkil edəcəyinə Rusiyanı inandıra bilmiş, imperator I Nikolayın 11 mart 1836-cı il tarixli Fərmanını imzalamasında özünəməxsus xidmət göstərmişdi. Beləliklə, Alban Apostol kilsəsinin maddi-mədəni irsinə nəzarət erməni-qriqoryn kilsəsinin ixtiyarına keçdikdən sonra erməni millətçilərinin Azərbaycanın tarixi torpaqlarına qarşı əsassız iddialar qaldırmaları üçün münbit bir zəmin yaranmışdı.
Bu gün tarixi Azərbaycan ərazisinin (tarixi Sünik, Arsak, Xaçın, eləcə də müasir Qarakilsə, Basarkeçər və s. yerlərin) bəzi kəndlərinin köklü (sonradan köçüb gəlmə yox) erməni əhalisi "erməni kilsəsinin etiqadına qoşulmuş və ermənilərə qarışmış" (A. İohannesyan) albanların nəsillərindəndir. Bu yaxınlaradək onların qonşuluğunda yaşayan, indi isə erməni təcavüzü nəticəsində qaçqına çevrilən azərbaycanlıların bir qismi isə müxtəlif səbəblərdən islamı qəbul etmiş, həmin ermənilərdən yalnız dilləri ilə fərqlənən qədim alban soylarındandır.
İyerarxik münasibətlər
Cənubi Qafqazın digər kilsələri kimi, Alban Apostol kilsəsi də ilk üç ümumdünya kilsə məclislərinin qərarlarını qəbul etdi. 325-ci ildə Nikeyada çağırılmış ümumdünya məclisi bidətçi küfrünü lənətlədi; müəyyən düzəliş və əlavələrdən sonra Ariyin təliminin əksinə olaraq İsanı Allahın oğlu, xəlq olunmamış [Allah]-Ata ilə eyni mahiyyətli sayılan din rəmzini qəbul etdi. Moisey Kalankatulunun məlumatına görə, dinin bu rəmzi Alban Apostol kilsəsi tərəfindən qəbul olundu.
381-ci ildə Konstantinopolda ancaq şərq kilsəsi nümayəndələrinin iştirak etdiyi II ümumdünya kilsə məclisi çağırıldı. Məclis ariyanlığı daha da inkişaf etdirərək Müqəddəs Ruhun xəlq edildiyini sübut edən Makedoniyin küfrünü mühakimə etdi. Müqəddəs Ruhun Allah-Ata və Allah-oğulla eyni mahiyyətliliyi haqqında təlimi yenidən irəli sürdü. Ümumdünya kilsə məclisinə görə patriarxlar içərisində Roma patriarxından sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxı tutdu; lakin daha qədim şərq patriarxları bununla razılaşa bilməzdilər. 431-ci ildə Efesdə keçirilən III ümumdünya kilsə məclisi Nestorun təlimini (nestorianlığı) mühakimə etdi.
Bu zaman Bizans kilsəsinin özündə, xüsusilə də İsgəndəriyyədə nestorianlığa müqabil olaraq yaranan və inkişaf edən yeni cərəyan meydana çıxdı. Bu, sonralar Alban Apostol kilsəsinin də etiqad etdiyi, xristianlığın monofizit cərəyanı idi. 451-ci ildə keçirilən IV ümumdünya kilsə məclisində İsada iki başlanğıcın – bitişməz olaraq, ayrılmaz şəkildə iki təbiətdə dərk edilən, tək doğulmuş İsa Oğul və İlahi olduğu qəbul edildi. Xalkidon məclisinin qəbul etdiyi 28-ci qanun böyük narazılığa səbəb oldu. Əslində elə bu qanun yunan-Roma dünyasını parçaladı, bir çox Şərq kilsələrini imperiya kilsəsindən ayırdı. Bu qanuna görə, Konstantinopol patriarxına başqa tayfa və xalqların məskunlaşdığı Pont, Asiya və Frakiya yepiskoplarını təsdiq etmək hüququ verilirdi.
Gürcü kilsəsi isə özünün əvvəlki mövqeyində – mülayim xalkidonçuluqda qaldı.
Rəsmi təriqət tərəfdarlarını təqiblərə məruz qoyan Sasani şahları öz dövlətlərində Bizans kilsəsi ilə mübarizə aparan müxtəlif təriqətləri müdafiə etməyə başladılar.
O dövrdən etibarən Alban Apostol kilsəsinin başçısı hüquqi olaraq katolikos (arxiyepiskop, patriarx) adlanmağa başladı. Faktiki olaraq o, xeyli əvvəldən bu titula sahib idi. Albaniya şəraitində ali kilsə rütbələri – patriarx, katolikos və arxiyepiskop birmənalı terminlər kimi işlədilirdi. Halbuki yunan kilsə iyerarxiyasına görə patriarx və arxiyepiskop hər biri ayrılıqda müstəqil rütbələr hesab olunur, arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi. Yunan kilsə iyerarxiyasına görə doqquz rütbə olmalı idi. Albaniyada isə, Moisey Kalankatuluya görə, yeddi kilsə rütbəsi var idi.
Yeparxiyalar
Alban katolikosluğunun patriarxları 551-ci ildən "Albaniya, Lpina və Çola katolikosu" titulunu daşıyırdılar. 552-ci ildə Alban Apostol kilsəsinin mərkəzi paytaxt-şəhər Qəbələdən, yeni salınmış paytaxt Bərdə (Partav) oldu.
Yadelli qüvvələrin assimilyasiya siyasətinə qarşı dura biləcək Alban Apostol kilsəsinin müstəqilliyinin bərqərar edilməsində, dini ayin və mərasimlərin möhkəmləndirilməsində, qeyri-xristian inam qalıqlarının məhv edilməsində, ruhanilərin maddi bazasının yaradılmasında, onların hüquqi və iqtisadi imtiyazlarının möhkəmləndirilməsində, albanların kilsə qarşısında maddi və dini öhdəliklərinin qanuniləşdirilməsində alban hökmdarı III Vaçaqanın V əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində keçirdiyi Aquen məclisinin qərarları həlledici rol ynadı.
Kilsənin hakimiyyəti kilsə-inzibati vahidləri (yeparxiyalar, yepiskopluqlar) üzrə bölüşdürülürdü. Albaniyada yepiskopluğun ərazisi vilayətin ərazisini əhatə edirdi, yəni kilsə inzibati vahidi inzibati-ərazi vahidi ilə üst-üstə düşürdü. Lakin yepiskopluq hər vilayətdə yox idi. Məsələn, Arsakda on bir vilayət olduğu halda, yepiskopluqlar ancaq üç vilayətdə – Habandda, Mets-Koqmankda və Mets-İrankda var idi. Bəzən bütöv bir əyalət (nəhəng), Balasakanda (Paytakaranda) olduğu kimi, yalnız bir yepiskopluğa malik olurdu. Görünür bu, xristianlığın həmin yerdə yayılma dərəcəsindən asılı idi.
Yepiskopluqlar məsələsinin işıqlandırılmasında əsasən kilsə məclisləri aktlarının qalıqları qiymətli məxəz rolunu oynayır. Lakin bu aktlar da məclislərdə iştirak etmiş yepiskopların sayını tam əks etdirmir, bu cəhət daha çox VI əsrin sonlarından etibarən çağırılan məclislərin siyahılarına xasdır. Həmin vaxtdan dini ixtilaflar dövrü başlayır, ölkə ehkamçı partiyalara bölünür; məhz buna görə kilsənin bir çox nümayəndələri bu və ya digər məqsədlə məclislərdə iştirak etmirdilər. Kilsə ixtilafları VIII əsrədək davam etmişdir.
V əsrdə və ondan sonrakı dövrlərdə çağırılan məclislərin siyahılarının təhlili kilsə inzibati vahidlərinin artdığına dəlalət edir; bu da, həm yeni yepiskopluqların meydana çıxmasında, həm də mövcud yepiskopluqların xırdalanmasında təzahür olunur. Belə ki, V əsrdən VIII əsrədək Haband vilayətinin yepiskopluğu Haband (Amaras) şəhərində yerləşirdi, VIII əsrdən etibarən Amaras vilayətə, həm də müstəqil Amaras yepiskopluğuna çevrilir, Haband isə ayrıca yepiskopluq kimi qalır. V–VIII əsrlərdə Albaniyada 12 yepiskopluq vardı: Kabalaka (Qəbələ), Qaşua, Yeuta, Amaras Tsri, Balasakan, Şəki, Girdiman, Mets-Koqmank, Mets-İrank, Haband, Partav (Bərdə).
Ehkam baxımından gürcü kilsəsi kimi, Alban Apostol kilsəsi də sabit olaraq monofiziliyə tərəfdarlıq etmirdi. Sasanilərin Cənubi Qafqazdakı siyasi nüfuzlarının düşməsi monofizilərin kilsə hegemonluğunun dağılması ilə müşayiət olunurdu. VI əsrin sonu – VII əsrdə Cənubi Qafqazda Bizansın siyasi nüfuzunun güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Alban Apostol kilsəsi gürcü kilsəsi ilə birlikdə diofiziliyə qoşuldu.
607-ci ildə keçirilən Dvin məclisində gürcü kilsəsi özünün xalkidonçuluq məzhəbini tutduğunu və rəsmən erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrıldığını bəyan etdi. Alban Apostol kilsəsi isə rəsmi surətdə erməni-qriqoryan kilsəsindən ayrılmasa da onun bəzi icmaları və yepiskopluqları xalkidonçuluğa tərəfdar çıxırdılar.
Cənubi Qafqazın ərəblər tərəfindən fəthindən sonra, VIII əsrin əvvəllərində işğalçıların təzyiqi və erməni-qriqoryan kilsəsinin fəal iştirakı ilə Alban Apostol kilsəsi əlaqəsini kəsdi. Xristian əhalisinə qarşı ardıcıl olaraq Sasanilərin siyasətini davam etdirən Xilafət Bizans təsirinin güclənməsinin qarşısını almaq məqsədilə monofizit məzhəbini müdafiə etdi. Siyasi məqsədlər güdən ərəb üsuli-idarəsi tabeliyində olan xristian əhalisi və kilsələrinin fəaliyyətini uzlaşdırmağa çalışaraq, erməni ruhanilərinin köməyi ilə Alban Apostol kilsəsini monofizi kilsəyə çevirdi Alban Apostol kilsəsi avtokefallığını itirmiş, erməni katolikosunun başçılığı altında bərabər hüquqlu uniya (ittifaq) əsasında fəaliyyət göstərməyə başlamışdır. Bu asılılıq özünü əslində bərabər mənsəbli iki din xadimindən birinin – erməni katolikosunun alban katolikosunu öz vəzifəsində təsdiq etməsində göstərirdi. Bu isə faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulması demək idi.
İstinadlar
Bu məqalədəki istinadlar müvafiq ilə göstərilməlidir. |
- "Dövlət Komitəsində Alban-Udi Xristian dini icmasının sədri Robert Mobiliyə "Şöhrət" ordeninin təqdim edilməsi mərasimi keçirilib". 2022-02-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-02-28.
- Fəridə Məmmədova. Qafqaz Albaniyası və albanlar. Bakı, 2006
- Azərbaycan tarixi. 7 cilddə: II cild, Bakı, 2007
- Moisey Kalankatlı – Alban tarixi, Bakı, 1993
- История древней церкви в научных традициях ХХ века: Материалы науч.-церков. конф., посвящ. 100-летию со дня кончины… В. В. Болотова. СПб., 2000
- О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н.э. – XV в. н.э.), Ер., 1930
- Armenia According to the Ashkharatsuyts. Yerevan, 1963
- N. Adonts – Etudes Armeno-Byzantines, Lisbonne, 1965
- M. C. Xəlilov. Albaniyanın xristian abidələri (IV–X əsrlər). Bakı, 2011. S.43
- M. Xəlilov. Albaniyanın xristian abidələri(IV–X əsrlər). Bakı, 2011
Mənbə
- Rusiya Dövlət Tarix arxivi – RDTA. F. 796. Siy.17, İş.1821; Vərəqlər. 1–18.
- Fəridə Məmmədova. Qafqaz Albaniyası və albanlar. Bakı,2006
- D. A. Axundov. Azərbaycanın qədim dini abidələrinin memarlığı. Bakı,1974
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Alban Hevvari Kilsesi Alban Kilsesi ve ya sadece Alban Katolikoslugu Qafqaz Albaniyasinda movcud olan kilse Imperator I Nikolayin 11 mart 1836 ci il Fermanina esaslanan Rusiya Senatinin 10 aprel 1836 ci il tarixli Esasnamesine gore ermeni Qriqoryan kilsesinin idareciliyine daxil edilir 1836 ci ilde Rusiya terefinden ermeni Qriqoryan kilsesinin tabeliyine verilerek fealiyyeti tam dayandirilmisdir 2003 cu ilde Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesi Alban Udi xristian icmasini qeydiyyata alir Azerbaycanin maddi medeni irsi olan Alban kilselerinin berpasi muhafizesi ve dini ibadetlerin kecirilmesi istiqametinde dovlet terefinden isler gorulmeye baslanilir 2003 cu ilde Qafqazin en qedim kileslerinden biri olan Seki rayonundaki Kis mebedi berpa olunur 2006 ci ilde ise Qebele rayonunun Nic qesebesinde yerlesen 3 xristian medebinden biri Muqeddes Yelisey adina Cotari Kilisesi berpa edilerek icmanin istifadesine verilir Alban Hevar kilsesinin tarixi merkezleri ve yepiskopluqlariTarixiXristianligin ilkin caglarinda xristian aleminde ideoloji birliyin hele movcud oldugu alban ruhaniliyinin tam formalasmadigi kilse iyerarxiyasinin tesekkul tapmadigi bir dovrde ermeni ve gurcu kilseleri kimi Alban Apostol kilsesi de iyerarxik baximdan bilavasite yunan imperiya kilsesinden asili idi lakin bascisi Kappadokiyanin Qeyseriyye seherinde tesdiq edilen ermeni qriqoryan kilsesinden ferqli olaraq bascisi Yeruselimde tesdiq edilen Alban Apostol kilsesinin asililigi formal xarakter dasiyirdi Alban muellifi Moisey Kalankatulunun melumatlarina gore Qafqaz Albaniyasinda yerlesen bezi Monastirlar Alban muellifi Moisey Kalankatulunun melumatlarina gore IV esrin evvellerinde yepiskop rutbesine tesdiq edilmisdi Romadan onunla birlikde yepiskop rutbesine layiq gorulmus daha bir muqeddes er gelmis ve hemin adam alban hokmdari Urnayrla birlikde Alban Apostol kilsesine basciliq etmek ucun Albaniyaya yola dusmusdu Elametdar haldir ki Ermenistan ve Albaniyanin ilk yepiskoplari ve hemin muqeddes er alban muellifi terefinden herfen ruhanilerin bascilari menasini veren terminle ifade olunmusdu bu ise yepiskop sozunun real sinonimidir Onu da qeyd etmeliyik ki bu dovrde basqa kilse rutbelerinden hele sohbet ola bilmezdi Qafqaz Albaniyasinda xristianligin yayilmasi Esas meqale Qafqaz Albaniyasinda xristian icmalarinin IV esrden xeyli evvel xristianliq dovlet dini elan edilmemisden once yaranmis olkeler sirasindadir Menbelerin verdiyi melumata gore eramizin ilk esrlerinin baslangicinda Yeruselimden Qudsden Suriyadan ilk xristian missionerleri hevarileri apostollari ve hevarilerin sagirdleri Albaniyaya gelmis ilk xristian icmalari yaranmisdi Yene de alban enenesi xristianligin yayilmasinda bir birini evez eden iki dovru qeyd edir hevari dovru adlanan birinci merhele hevarilerden Muqeddes Faddeyin ve Muqeddes Faddeyin sagirdi Muqeddes Yeliseyin adi ile baglidir IV esre kimi davam eden bu dovru serti olaraq siryaniperest dovru adlandirilir Ikinci yunanperest merhele Maarifci Qriqorinin ve alban hokmdari Urnayrin adlari ile baglidir Ermeni qriqoryan kilsesinden ferqli olaraq Alban Apostol kilsesi oz menseyine gore ilkin cagindan bilavasite Yeruselimle Yeruselimin kilsesi ile sonralar ise ile bagli olub Bu baximdan Alban Apostol kilsesi koku hemcinin Yeruselim kilsesi ile bagli olan gurcu kilsesine benzeyir Xristianlarin I II esrlerde Yeruselimden Simal Serqde ve Serqde genis tebligi hevari Muqeddes Pavelden sonra hevarilerden hevari qardasi Ardayin Adday Fadday Faddey ve Muqeddes Faddeyin sagirdleri Muqeddes Yeliseyin ve Marin adlari ile baglidir Bu hevariler ve onlarin sagirdleri Suriyada merkez Antioxiya kicik ellin dovleti olan merkez Mesopotamiyada Ikicayarasinda Kicik Ermenistanda elece de Serqde ve Simal Serqde Iranda Selevkiye Ktesifonda Cenubi Qafqaz olkelerinde Gurcustanda Qafqaz Albaniyasinda tebligat aparirdilar Belelikle xristianligin Serqde dasiyicilari aramiler Suriya ehalisi oldu Incil teliminin siryanilerin suriyalilarin aramilerin komeyile serq olkelerinde yayilmasi cox vaxt onlarin ticaret heyatinda oynadiqlari rolla izah edilir Araliq denizi ile Yaxin ve Uzaq serq olkeleri arasinda fealiyyet gosteren kohne su ve quru ticaretinin cox hissesi siryanilerin ellerinde idi Ta qedimden ticaretle mesgul olan ticaret emeliyyatlarini heyata kecirerken eyni zamanda yeni gorusun yayicisina cevrilir xristian teliminin her yere catdirilmasina yardim edirdiler Xristianligin Qafqaz Albaniyasina nufuz etmesi burada erken xristian icmasinin yaranmasi artiq qeyd edildiyi kimi hem hevari hem de hevari Muqeddes Faddeyin adlari ile baglidir Moisey Kalankatulu xeber verir Lakin edalet gunesinin cixdigi vaxt yetisdikde xilasimiz derkedilmez varliq Atamizin sohret ve mahiyyetinin isigi hamimizin qeydine qalmaq ucun bizim yanimiza gelib hec vaxt ayrilmadigi varligin sohretine sahib olduqda o oz muqeddes ve sevimli sagirdlerini dini teblig etmek ucun dunyanin her yerine gonderdi Serq sakinlerinin bextine Ermenistana gelib Artaz vilayetinde Ermenistan hokmdari Sanatrukun ezabla oldurduyu hevari Faddey dusdu Alban tarixcisi Moisey Kalankatulu daha sonra yazir Onun Faddeyin sagirdi Muqeddes Yelisey Elise Yeruselime qayidaraq onun ezablari haqqinda diger hevarilere danisir Yelisey orada Yeruselimin ilk patriarxi Isanin qardasi terefinden teyinat alir Yeliseyin payina Serq dusur Burada muellif diger hevariler dedikde Muqeddes Faddeyin Yeliseyin ve basqa hevarilerin fealiyyetlerinin eyni zaman cercivesinde yeni I II esrlerde bas verdiyini gostermek isteyir Gorduyumuz kimi bu metnde Serq dedikde Albaniya nezerde tutulur Moisey Kalankatulunun isletdiyi Serq Serq olkesi Simal Serq anlayislarinin tedqiqi onlarin Albaniyani Yeruselime nisbetle xristian dunyasinin Serq hududlarinda yerlesen albanlar olkesini bildirdiklerini subut edir Hevari Muqeddes Yelisey terefinden I esrde esasi qoyulmus bu Kis mebedi tekce Azerbaycanin deyil butun Qafqazin en qedim kilsesidir ve Serq kilselerinin anasi sayilir Moisey Kalankatulunun sonraki melumatina gore boynuna Serqde tebligat aparmaq dusen Yelisey Yeruselimden Irana yola dusur Ermenistanin yanindan otub maskutlarin olkesine gelir ve oz tebligatina Colada baslayir Buradan o Uti vilayetine gelir Muqeddes patriarx Yelisey Gise gelerek burada kilse yaradir ona temiz qansiz qurban getirir Bura biz Serq sakinlerinin kilselerinin esasi qoyuldugu yer ilk menevi merkezimiz ziya aldigimiz ilk mekandir Gorunduyu kimi muellif Muqeddes Yeliseyin kecdiyi yolu cox deqiq tesvir etmisdir o Yeruselimden Irandan ve gorunur ki Adurbadaqandan kecerek Ermenistana daxil olmadan onun yanindan otmus Xezer denizinin qerb sahiline cixmisdir Melum oldugu kimi metnde adlari cekilen Cola Albaniyanin Simal Serq ucqarinda Gis olkenin Simal qerb ucqarinda yeni Kurun sol sahilinde Uti ise Kurun sag sahilinde yerlesirdi Yeliseyin sag sahil Albaniyasinda da tebligat aparmasi metnin basqa yerlerinden olan melumatla tesdiq olunur Bizim ziyalanmagimizin evvel sebebi Yeliseyden olmusdur O uc olkenin Colanin Lpinanin ve heyatinin ezabla basa yetdiyi Albaniyanin ilk maarifcisi idi Xristian edebiyyatinda xristian enenesinde Yelisey yalniz Faddeyin sagirdi kimi deyil hem de peygember kimi taninir Xristianligin Ermenistana nisbeten Qafqaz Albaniyasinda daha erken yayilmasini yerli menbe olan Alban olkesinin tarixi eserinde ermeni katolikosu Avraamin albanlara unvanlanmis mektubu subut edir Bizimkinden ezeli olan alban patriarxi taxti evveller bizimle ermenilerle hemfikir idi Basqa bir yerde deyilir Yelisey orada Albaniyada tebligat apardi ve Ermenistandan evvel orada Albaniyada Gis kendinde kilse tikdirdi Bu kilse Serq kilselerinin anasi metropoliya idi Basqa bir misal Yunan teqviminin 43 cu ilinde albanlarin xristianligi qebul etmekle maariflenmesinden 270 il sonra ermeniler de maariflendiler Xristianligin Qafqaz Albaniyasinda tebliginin ilk siryaniperest dovrunde Incil kelamlari Yaxin ve Orta Serqin butun olkelerinde oldugu kimi siryani arami dilinde yayilirdi Bu yalniz hevariler ve onlarin sagirdlerinin deyil hem de Suriya missionerlerinin fealiyyeti ile bagli idi Moisey Kalankatulu oz eserinde siryaniperest dovr haqqinda muhakime yurutmek imkani veren melumatlari teqdim etmisdir Suriya rahiblerinin IV V yuzillerde Albaniyadaki fealiyyeti xristian abideleri uzerindeki arami yazilari haqqinda olan xeberler bele melumatlardandir Xristianligin yunanperest II merhelesi yuxarida qeyd etdiyimiz kimi butun Cenubi Qafqaz olkelerinde umumi olsa da muddeti ve xususiyyetleri baximindan ferdi cehetlere malik idi bu ise sozsuz ki siyasi sebeblerle izah oluna biler Tedqiqatlar gosterir ki alban ermeni ve iber kilselerinin Bizans kilsesi ile munasibetleri siyasi seraitle bagli isiqlandirilmalidir basqa sozle desek olkenin Serqi Roma imperiyasindan siyasi asililiq derecesi kilsenin asililigi seviyyesinde ozunu gostermelidir Melumdur ki bu asililiq Ermenistanda daha cox Iberiyada ise nisbeten az idi Albaniyanin ise hec bir asililigi yox idi Ona gore de ellinperest ve onun nevesi Muqeddes Qriqorisden sonra Alban Apostol kilsesi Yeruselim kilsesi ile munasibetlerini davam etdirirdi Butun bunlar elmde hakim olan fikrin ilk xristian tebligatcilarinin Albaniyaya Ermenistandan gonderilmesi fikrinin esassiz oldugunu gosterir Bu sagsahil Albaniyasi vilayetlerinde fealiyyet gosteren xristian tebligatcilarinin Ermenistandan sol sahil Albaniyasinin simal qerb vilayetlerine yeni Iori ve Alazan caylari arasindaki vilayetlere gonderilenlerin ise Iberiyadan gelmeleri fikrine de aiddir Melum oldugu kimi Sasaniler oz tabeliklerinde olan Cenubi Qafqaz xristian xalqlarina sabit munasibet beslemirdiler Xristianligin Serqi Roma imperiyasinda Bizans imperiyasi qelebesi IV esrin evvelinde bu munasibeti daha da gerginlesdirdi Sasani dovleti erazisinde resmi kilse ile mubarize aparan muxtelif xristian teriqetlerinin mudafie edilmesi baslanildi Moisey Kalankatulunun melumatina gore Alban Arsaki hokmdarlari Urnayr II Vace III Vacaqan muxtelif butperestlik dinlerinin koklerini kesmek ucun siddetli mubarize aparirdilar V esr Aquen meclisinde qebul edilmis qanunlarin ikisi xristianligaqederki dinlerin qaliqlarinin teqib olunmasina hesr edilmisdi Avtokefalligi IV esrin sonuna yaxin Qafqaz Albaniyasinda ozunemexsus mueyyen subordinasiyasi olan lazimi kilse iyerarxiyasi artiq tesekkul tapmisdi Bu da alban klirine alban kilse bascisinin tesdiqolunma merasimini ozu kecirmeye imkan vermisdi Moisey Kalankatulu yazirdi Bizim alban katolikosunun tesdiqine geldikde muqeddes Qriqoriye qeder ilk alban katolikoslari Yeruselimde tesdiq edilirdiler Ondan sonra lap indi de bu merasimi bizim yepiskoplar ozleri kecirirler Qafqaz Albaniyasinda xristianligin yayilmasinda muhum rolu olmus ve Seki yaxinliginda sehid edilmis hevari Muqeddes Yelisey Afonlu Dionis terefinden cekilmis freska Bele cixir ki 340 ci ilde Alban Apostol kilsesi artiq avtokefal idi Elmi edebiyyatda kilsenin avtokefalligi barede iki noqteyi nezer movcuddur Tedqiqatci fikrince Suriya Iran kilsesi ozunun ilk iyerarxlarini yepiskop rutbeli kesislerini kilsesinden almis avtokefal kilseye cevrilerek butun tarixi boyu hec vaxt Antioxiya patriarxligindan asili olmamisdir Yene de onun reyine gore kilse bascilarini onlarin tabeliyinde olan Suriya Iran yepiskoplari secir ve tesdiq edirdiler Tedqiqatci Suriya Iran kilsesinin avtokefalliginin sebeblerini izah etmir Azerbaycan tarixinin ikinci cildinde qeyd edilir ki bu siyasi sebeblerle izah olunur Suriya Iran kilsesinin musteqil Iran dovletinde olmasi onun avtokefalligini temin etmisdi Guman etmek olar ki Albaniya dovletinin de siyasi statusu ilk iyerarxlari qedim serq Quds patriarxliginda tesdiq olunan Alban Apostol kilsesinin erken faktiki avtokefalligini mueyyenlesdirmisdir Diger noqteyi nezere gore hevari menseli kilseler avtokefal sayilirdi Belelikle kilsenin avtokefalligini izah eden her iki noqteyi nezer Alban Apostol kilsesinin erken musteqilliyinden inamla danismaq imkani verir Bu ise IV VI esrlerde Alban Apostol kilsesinin iyerarxiya baximindan ermeni qriqoryan kilsesine tabe oldugunu Alban Apostol kilsesi katolikosunun ermeni qriqoryan kilsesinin katolikosu terefinden tesdiq edildiyini iddia eden ermeni alimleri Y A Manandyan ve S T Yeremyanin fikirlerini esassiz edir Alban Apostol kilsesinin avtokefalligi dini xeyir dua xirotoniya bu merasim teyin edilenin basina el cekmekle yerine yetirildiyi ucun onu elqoyma da adlandirirlar meselesinde de ozunu tesiqleyir 325 ci ilde cagirilmis umumdunya I Nikeya meclisinin qerarina gore yepiskopluga kecirilme hemin yeparxiyanin butun yepiskoplarinin raziligi ile bas verirdi eger butun yepiskoplarin yigismasi cetinlik toredirdise onda mutleq en azi uc yepiskopun istiraki ve istirak etmeyenlerin yazili raziligi teleb olunurdu Netice mitropolitin tesdiqine teqdim olunurdu Ermeni katolikoslari Qriqoriden baslayaraq ermeni hokmdari Papin dovrunedek Qeyseriyyede tesdiq olunurdular Boyuk Ermenistanin qeyri sabit siyasi veziyyeti Bizans imperiyasi ve Irandan az ve ya cox derecede daimi asililigi onun kilsesini de muvafiq veziyyete salirdi N Adontsa gore Qriqoriden baslayan ermeni kilsesinin ilk esrindeki Ermenistanin IV esrin sonunda bolunmesinedek olan muddetde Ermenistan esasen imperiyanin Bizansin protektoratligi altinda idi ve ona gore de onlarin kilse elaqeleri daha six idi yeni ermeni qriqoryan kilsesi imperiya kilsesinden asili idi Qafqaz Albaniyanin musteqil veziyyeti ise Alban Apostol kilsesinin avtokefalligini temin edirdi Alban Apostol kilsesinin faktiki veziyyeti 451 ci ilde sonra xristian dunyasinda ehkamci mubarize monofizilerle diofizitler arasinda baslandi Alban tarixcisinin melumatina gore 491 ci ilde ermeni alban ve gurcu kilse numayendelerinin istirak etdiyi yerli meclis Xalkidon meclisini pisledi Gurcu tedqiqatcisi Z N Aleksidzenin fikrince Qafqaz kilseleri Xalkidon meclisine munasibetlerini ilk defe 506 ci ilde Dvinde cagirilmis meclisde bildirdiler alban ermeni ve gurcu kilse iyerarxlari mehz burada Bizans hokmdarlarinin meqsedine uygun olaraq diofizilerle monofiziler arasinda raziliq elde etmek olan birlesdirici siyasete terefdar cixdilar Azerbaycan tedqiqatcisi M Xelilovun apardigi arasdirmalara gore katolikos Abbasin dovrunde Alban Apostol kilsesi 551 ci ilde Dvinde kecirilen meclise gosulmadi ve monofiizitliyi qebul etmedi Lakin Sasanilerin olkede nufuz dairesinin genislenmesi ve Zerdust dininin tesir quvvesinin artmasi Alban Apostol kilsesini mezheblerarasi mubarize aparmasina yonlendirmis ve neticede Alban Apostol kilsesi Sasani sahensahlarinin bolgede apardigi konfessional siyaseti ile uygunlasmaq mecburiyyeti qarsisinda qalaraq VII esrin sonlarinda bolgede yaranmis sosial siyasi serait onu monofizitliye Monofizitlik V esrde yaranmisdir Yunanca mono bir fizio tebiet demekdir Isa Peygemberin tek tebietini ilahiliyini qebul edir ve bununla da diofizitlerden ferqlenir Buna gore onlar da monofizitler adlanirlar kecirmisdir Alban Apostol kilsesinin zeiflemesi Qanzasar monastiri XIII esrin birinci yarisi VII esrin I yarisinin sonlarindan baslayan ereb yurusleri neticesinde olke Ereb xilafetinin terkibine qatildi ve Azerbaycanda Islam dini yayilmaga baslasa da bu dovrde Qafqaz Albaniyasi ehalisinin xeyli hissesi hele de hakim sulalenin numayendeleri Mihranilerle birlikde xristianliga etiqad edirdiler Bu zaman Ereb xilafeti Sasanilerin dini siyasetine analoji bir siyaset aparir xristianlara qarsi Sasani siyasetini davam etdirir monofizit Monofizitlik V esrde yaranmisdir Yunanca mono bir fizio tebiet demekdir Isa Peygemberin tek tebietini ilahiliyini qebul edir ve bununla da diofizitlerden ferqlenir Buna gore onlar da monofizitler adlanirlar ve nestorianlara nestorianliq V esrde yaranmisdir Bu cereyanin ardicillari qebul olunmus xristian ehkamlarina qarsi cixaraq Isanin insan tebietini goturduklerinden muqeddes Meryemi de Allah anasi deyil adi qadin olaraq qebul etdiklerinden xristian ideologiyasinin esas ehkamlarin Allah ata Allah ogul Muqeddes ruh xristian ucluyunu sual altina alir ve Muqeddes Meryemi adilesdirir Buna gore 431 ci ilde Efesde kecirilen III Umumdunya kilse qurultayinda nestorianliq pislenilmisdir ustunluk verir diofizitler ise teqib olunurdular Cunki diofizitlerde Ereb xilafeti ozu ucun Bizans tehlukesini gorurdu Mehz bu baximdan siyasi meqsedleri esas goturen Ereb xilafeti ermeni qriqoryan kilsesinin fealiyyetini ozu ucun tehlukesiz sayirdi VII esrin sonunda Boyuk Alban knyazi Cavansirin olumunden sonra olkede sosial iqitisadi durum xeyli agirlasmis uc imperiyaya Ereb xilafeti Bizans ve xezerlere vergi vermek mecburiyyetinde qalmisdi Yaranmis veziyyetde Ereb xilafetinin hokmranligindan qurtulmaq yolunu Bizans imperiyasinda goren Alban Apostol kilsesi VIII esrin evvellerinde yeniden diofiizitliye qayitmaq istemis bu zaman ermeni qriqoryan kilsesinin mekri ile uzlesmisdir Bele ki IV esrin sonlarindan etibaren yeni veten axtarisinda olan ermeni qriqoryan kilsesi Ereb xilafetinin konfessional siyasetnin istiqametlerini oz maraqlari ile uzlasdirmagi esas goturerek 704 cu ilde Alban Apostol kilsesinde bas veren prosesler haqda xelife Ebd el Malike mektub yazir alban katolikosu Nerses Bakuru xilafete qarsi xeyanetde suclayir Moisey Kalankatulunun verdiyi melumata gore ermeni katolikosu Ilya xelife Ebd el Malike mektub yazaraq bildirir ki Berde taxtinda oturan indiki Albaniya katalikosu Bizans imperatoru ile sazise girib oz ibadetlerinde onun adini cekir ve olkeni mecbur edir ki hami dini etiqadda ona qosulsun Nerses Bakurun bu hereketlerini esas goturerek ermeni katalikosu Ilya xelifeden xahis edirdi ki o gunahlarina gore musteheqq oldugu cezaya catmalidir Ermeni katolikosu Ilyanin mektubunu alan xelife Ebd el Malikin verdiyi fermandan sonra ermeni qriqoryan kilsesi Cenubi Qafqazda oz movqeyini mohkemlendire bilmisdi Bele ki xelife Ebd el Malikin verdiyi fermana gore Alban Apostol kilsesi ozunun avtokefalligini itirir iyerarxik baximdan ermeni qriqoryan kilsesine tabe edilir ve Nerses Bakurun kitabxanasi Terter cayina atilir Belelikle Alban Apostol kilsesinin teqib olunmasinda onun serbestlik ve musteqillik huququnun pozulmasinda Ermeni Qriqorian Kilsesi xususi rol oynayirdi Alban Apostol kilsesini oz nufuzuna tabe etmek isteyen ermeni katolikoslari meqsedlerine catmaq ucun Sasaniler dovrunde oldugu kimi ereb hokmranligi dovrunde de Xilafetin herbi quvvelerinin komeyine el atirdilar Cenubi Qafqazda ozlerine arxa axtaran Emeviler ermeniler ve albanlar arasindaki tefriqecilikden bacariqla istifade ederek Alban Apostol kilsesinin ermeni qriqoryan kilsesine tabe olunmasi ucun serait yaratdilar Sonralar diofizitliye qarsi her yerde mubarize aparan ermeni qriqoryan kilsesi alban ruhanilerini oz movqelerinden sixisdirib cixartdi ve olkenin erebler ucun elcatmaz dag yerlerinde yasayan alban ehalisini qriqorianlasdirmaga basladi Bu proses neticesinde ereb muelliflerine gore hele X esrde de Berde ve onun etraflarinda isledilen alban arrani dili elece de alban edebiyyati abideleri tedricen yoxa cixdi Ancaq qriqorianlasdirma prosesi ve bunun neticesi olan ermenilesdirme albanlarin keskin muqavimeti ile uzlesdi XIII esrde Gencede yasamis mensece alban olan tarixci Kirakos Genceli yazirdi ki yalniz alban reislerinin yeni zadeganlarin coxu ermeni dilini bilir ve bu dilde danisirdilar Demeli hetta XIII esrde bele Albaniya ehalisinin hamisi ermeni dilini bilmir ve oz ana dilinde danisirdi I P Petrusevskinin qeydine gore ermeni kilsesi Albaniyada olkeni ermenilesdirmek aleti olmusdu Onun bu rolu VIII esrin baslangicindan etibaren yeni ermeni monofizi kilsesinin katolikosu Yeqiya Iliya xelifenin komeyi ile xalkidonculuq diofizilik movqeyinde duran alban katolikosu Nersesi devirdikden ve ermeniperestler monofiziler terefinden Albaniyada xalkidonculuq pravoslav yunanperest ve gurcuperest herekati yatirildiqdan sonra xususue nezere carpirdi bu herekat ruhaniler ve knyazlarin bir hissesi terefinden alban kilsesinin ermeni kilsesinden musteqilliyini qorumaq cehdini eks etdirirdi Bu vaxtdan etibaren xristian qaydasi ile ruhanilerin basina el qoyub onlari kesisliye kecirmek huququ alban katolikoslarindan ermeni katolikoslarina kecir Moisey Kalankatulunun yazdigina gore Albaniyada bundan sonra xalkidonculuga regbet besleyen her kes qilincla ve esaretde mehv edilmeli idi Bezi tedqiqatlarda isledilen ermeni Albaniyasi ermeni albanlari ifadeleri ele buradan torenmisdir Belelikle kecmis alban vilayetleri o cumleden Arsak indiki Qarabagin dagliq hissesi I P Petrusevskinin geldiyi neticeye gore hec bir zaman ermeni medeniyyeti merkezlerine mensub olmamisdir Meshur ermeni tedqiqatcisi N Adontsun fikrince Arsak hemise ermeni nufuz dairesinden kenarda olmusdur I P Petrusevskinin yazdigina gore ermeni kilsesi Arran xalqlarinin ermenilesmis nesilleri arasinda hec olmazsa Sunikde Orbelyanlarin nahararligi dovrunde ve sonralar gosterdiyi medeni tesiri gostere bilmedi Alban Apostol kilsesi X esrin ortalarinda diofizitliye qayidir ve 10 ilden artiq bir muddet erzinde diofizit kilse olaraq qalir Sonralar diofiziliye qarsi her yerde mubarize aparan ermeni qriqoryan kilsesi alban ruhanilerini oz movqelerinden sixisdirib cixartdi ve erebler ucun elcatmaz dag yerlerinde yasayan alban ehalisini qriqorianlasdirmaga basladi ve ereb muelliflerinin verdiyi melumata gore hele X esrde Berde ve onun etraflarinda isledilen alban arrani dili elece de alban edebiyyati abideleri tedricen yoxa cixmaga basladi Ancaq qriqorianlasdirma prosesi ve bunun neticesi olan ermenilesdirme albanlarin keskin muqavimeti ile uzlesdi XIII esrde Gencede yasamis mensece alban olan tarixci Kirakos Genceli yazirdi ki yalniz alban reislerinin yeni zadeganlarin coxu qedim ermeni dilini bilir ve bu dilde danisirdilar Demeli hetta XIII esrde bele Albaniya ehalisinin hamisi qedim ermeni dilini bilmir ve oz ana dilinde danisirdi Belelikle ermeni qriqoryan kilsesi Ereb xilafetinin komeyile VIII esrin baslangicindan etibaren ereb vilayeti Arrana cevrilen kecmis Qafqaz Albaniyasinin xristian ehalisini qriqorianlasdirmaga baslasa da sonraki dovrde bir terefden ermeni qriqoryan kilsesi ile o biri terefden gurcu pravoslav kilsesi ile mubarize aparan Alban Apostol kilsesi XIII esrin ortalarinda avtokefalligini berpa edir Qanzasar monastiri Azerbaycan Respublikasinin Agdere rayonunun Vengli kendinde Xacin cayinin sol sahilinde dagin ustunde ucaldilmis meshur Qanzasar mebedi Qafqaz Albaniyasi xristian memarliginin en gorkemli abidelerinden biridir Monastirin divarinda das uzerindeki epiqrafik yazidan melum olur ki bu abide yuksek ve boyuk Arsax olkesinin hokmdari genis vilayetin cari Boyuk Hesenin nevesi Vaxtanqin oglu Hesen Celal Dovle ve anasi Xorise xatun terefinden 1216 1238 ci illerde insa edilmisdir Alban Apostol avtokefal kilsesinin iqametgahina cevrilir Mekansiz qalan ermeni icmasi ucun yeni eraziler axtarisinda olan ermeni qriqoryan kilsesi erken orta esrlerden etibaren Azerbaycan torpaqlarina nezer diqqetini yoneltmis Azerbaycanin maddi medeni irsi olan Alban Apostol kilsesine sahib cixmagi qarsisina meqsed qoymusdu Esrlerle bu siyaseti yeriden ermeni qriqoryan kilsesi XIX esrin birinci otuzilliyinde Rusiya imperiyasinin Azerbaycan torpaqlarinin isgalindan sonra Boyuk Ermenistan uydurmasi ucun munbit seraitin yetisdiyine emin olaraq Alban Apostol kilsesinin irsine sahib cixmaq meqsedile oz dindarlarinin bolgede imperiyanin siyasi hakimiyyetinin sosial bazasini teskil edeceyine Rusiyani inandira bilmis imperator I Nikolayin 11 mart 1836 ci il tarixli Fermanini imzalamasinda ozunemexsus xidmet gostermisdi Belelikle Alban Apostol kilsesinin maddi medeni irsine nezaret ermeni qriqoryn kilsesinin ixtiyarina kecdikden sonra ermeni milletcilerinin Azerbaycanin tarixi torpaqlarina qarsi esassiz iddialar qaldirmalari ucun munbit bir zemin yaranmisdi Bu gun tarixi Azerbaycan erazisinin tarixi Sunik Arsak Xacin elece de muasir Qarakilse Basarkecer ve s yerlerin bezi kendlerinin koklu sonradan kocub gelme yox ermeni ehalisi ermeni kilsesinin etiqadina qosulmus ve ermenilere qarismis A Iohannesyan albanlarin nesillerindendir Bu yaxinlaradek onlarin qonsulugunda yasayan indi ise ermeni tecavuzu neticesinde qacqina cevrilen azerbaycanlilarin bir qismi ise muxtelif sebeblerden islami qebul etmis hemin ermenilerden yalniz dilleri ile ferqlenen qedim alban soylarindandir Iyerarxik munasibetlerCenubi Qafqazin diger kilseleri kimi Alban Apostol kilsesi de ilk uc umumdunya kilse meclislerinin qerarlarini qebul etdi 325 ci ilde Nikeyada cagirilmis umumdunya meclisi bidetci kufrunu lenetledi mueyyen duzelis ve elavelerden sonra Ariyin teliminin eksine olaraq Isani Allahin oglu xelq olunmamis Allah Ata ile eyni mahiyyetli sayilan din remzini qebul etdi Moisey Kalankatulunun melumatina gore dinin bu remzi Alban Apostol kilsesi terefinden qebul olundu 381 ci ilde Konstantinopolda ancaq serq kilsesi numayendelerinin istirak etdiyi II umumdunya kilse meclisi cagirildi Meclis ariyanligi daha da inkisaf etdirerek Muqeddes Ruhun xelq edildiyini subut eden Makedoniyin kufrunu muhakime etdi Muqeddes Ruhun Allah Ata ve Allah ogulla eyni mahiyyetliliyi haqqinda telimi yeniden ireli surdu Umumdunya kilse meclisine gore patriarxlar icerisinde Roma patriarxindan sonra ikinci yeri Konstantinopol patriarxi tutdu lakin daha qedim serq patriarxlari bununla razilasa bilmezdiler 431 ci ilde Efesde kecirilen III umumdunya kilse meclisi Nestorun telimini nestorianligi muhakime etdi Bu zaman Bizans kilsesinin ozunde xususile de Isgenderiyyede nestorianliga muqabil olaraq yaranan ve inkisaf eden yeni cereyan meydana cixdi Bu sonralar Alban Apostol kilsesinin de etiqad etdiyi xristianligin monofizit cereyani idi 451 ci ilde kecirilen IV umumdunya kilse meclisinde Isada iki baslangicin bitismez olaraq ayrilmaz sekilde iki tebietde derk edilen tek dogulmus Isa Ogul ve Ilahi oldugu qebul edildi Xalkidon meclisinin qebul etdiyi 28 ci qanun boyuk naraziliga sebeb oldu Eslinde ele bu qanun yunan Roma dunyasini parcaladi bir cox Serq kilselerini imperiya kilsesinden ayirdi Bu qanuna gore Konstantinopol patriarxina basqa tayfa ve xalqlarin meskunlasdigi Pont Asiya ve Frakiya yepiskoplarini tesdiq etmek huququ verilirdi Gurcu kilsesi ise ozunun evvelki movqeyinde mulayim xalkidonculuqda qaldi Resmi teriqet terefdarlarini teqiblere meruz qoyan Sasani sahlari oz dovletlerinde Bizans kilsesi ile mubarize aparan muxtelif teriqetleri mudafie etmeye basladilar O dovrden etibaren Alban Apostol kilsesinin bascisi huquqi olaraq katolikos arxiyepiskop patriarx adlanmaga basladi Faktiki olaraq o xeyli evvelden bu titula sahib idi Albaniya seraitinde ali kilse rutbeleri patriarx katolikos ve arxiyepiskop birmenali terminler kimi isledilirdi Halbuki yunan kilse iyerarxiyasina gore patriarx ve arxiyepiskop her biri ayriliqda musteqil rutbeler hesab olunur arxiyepiskop katolikos da adlana bilirdi Yunan kilse iyerarxiyasina gore doqquz rutbe olmali idi Albaniyada ise Moisey Kalankatuluya gore yeddi kilse rutbesi var idi YeparxiyalarAlban katolikoslugunun patriarxlari 551 ci ilden Albaniya Lpina ve Cola katolikosu titulunu dasiyirdilar 552 ci ilde Alban Apostol kilsesinin merkezi paytaxt seher Qebeleden yeni salinmis paytaxt Berde Partav oldu Yadelli quvvelerin assimilyasiya siyasetine qarsi dura bilecek Alban Apostol kilsesinin musteqilliyinin berqerar edilmesinde dini ayin ve merasimlerin mohkemlendirilmesinde qeyri xristian inam qaliqlarinin mehv edilmesinde ruhanilerin maddi bazasinin yaradilmasinda onlarin huquqi ve iqtisadi imtiyazlarinin mohkemlendirilmesinde albanlarin kilse qarsisinda maddi ve dini ohdeliklerinin qanunilesdirilmesinde alban hokmdari III Vacaqanin V esrin 90 ci illerinin evvellerinde kecirdiyi Aquen meclisinin qerarlari helledici rol ynadi Kilsenin hakimiyyeti kilse inzibati vahidleri yeparxiyalar yepiskopluqlar uzre bolusdurulurdu Albaniyada yepiskoplugun erazisi vilayetin erazisini ehate edirdi yeni kilse inzibati vahidi inzibati erazi vahidi ile ust uste dusurdu Lakin yepiskopluq her vilayetde yox idi Meselen Arsakda on bir vilayet oldugu halda yepiskopluqlar ancaq uc vilayetde Habandda Mets Koqmankda ve Mets Irankda var idi Bezen butov bir eyalet neheng Balasakanda Paytakaranda oldugu kimi yalniz bir yepiskopluga malik olurdu Gorunur bu xristianligin hemin yerde yayilma derecesinden asili idi Yepiskopluqlar meselesinin isiqlandirilmasinda esasen kilse meclisleri aktlarinin qaliqlari qiymetli mexez rolunu oynayir Lakin bu aktlar da meclislerde istirak etmis yepiskoplarin sayini tam eks etdirmir bu cehet daha cox VI esrin sonlarindan etibaren cagirilan meclislerin siyahilarina xasdir Hemin vaxtdan dini ixtilaflar dovru baslayir olke ehkamci partiyalara bolunur mehz buna gore kilsenin bir cox numayendeleri bu ve ya diger meqsedle meclislerde istirak etmirdiler Kilse ixtilaflari VIII esredek davam etmisdir V esrde ve ondan sonraki dovrlerde cagirilan meclislerin siyahilarinin tehlili kilse inzibati vahidlerinin artdigina delalet edir bu da hem yeni yepiskopluqlarin meydana cixmasinda hem de movcud yepiskopluqlarin xirdalanmasinda tezahur olunur Bele ki V esrden VIII esredek Haband vilayetinin yepiskoplugu Haband Amaras seherinde yerlesirdi VIII esrden etibaren Amaras vilayete hem de musteqil Amaras yepiskopluguna cevrilir Haband ise ayrica yepiskopluq kimi qalir V VIII esrlerde Albaniyada 12 yepiskopluq vardi Kabalaka Qebele Qasua Yeuta Amaras Tsri Balasakan Seki Girdiman Mets Koqmank Mets Irank Haband Partav Berde Ehkam baximindan gurcu kilsesi kimi Alban Apostol kilsesi de sabit olaraq monofiziliye terefdarliq etmirdi Sasanilerin Cenubi Qafqazdaki siyasi nufuzlarinin dusmesi monofizilerin kilse hegemonlugunun dagilmasi ile musayiet olunurdu VI esrin sonu VII esrde Cenubi Qafqazda Bizansin siyasi nufuzunun guclenmesi ile elaqedar olaraq Alban Apostol kilsesi gurcu kilsesi ile birlikde diofiziliye qosuldu 607 ci ilde kecirilen Dvin meclisinde gurcu kilsesi ozunun xalkidonculuq mezhebini tutdugunu ve resmen ermeni qriqoryan kilsesinden ayrildigini beyan etdi Alban Apostol kilsesi ise resmi suretde ermeni qriqoryan kilsesinden ayrilmasa da onun bezi icmalari ve yepiskopluqlari xalkidonculuga terefdar cixirdilar Cenubi Qafqazin erebler terefinden fethinden sonra VIII esrin evvellerinde isgalcilarin tezyiqi ve ermeni qriqoryan kilsesinin feal istiraki ile Alban Apostol kilsesi elaqesini kesdi Xristian ehalisine qarsi ardicil olaraq Sasanilerin siyasetini davam etdiren Xilafet Bizans tesirinin guclenmesinin qarsisini almaq meqsedile monofizit mezhebini mudafie etdi Siyasi meqsedler guden ereb usuli idaresi tabeliyinde olan xristian ehalisi ve kilselerinin fealiyyetini uzlasdirmaga calisaraq ermeni ruhanilerinin komeyi ile Alban Apostol kilsesini monofizi kilseye cevirdi Alban Apostol kilsesi avtokefalligini itirmis ermeni katolikosunun basciligi altinda beraber huquqlu uniya ittifaq esasinda fealiyyet gostermeye baslamisdir Bu asililiq ozunu eslinde beraber mensebli iki din xadiminden birinin ermeni katolikosunun alban katolikosunu oz vezifesinde tesdiq etmesinde gosterirdi Bu ise faktiki olaraq iyerarxik prinsipin pozulmasi demek idi IstinadlarBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Dovlet Komitesinde Alban Udi Xristian dini icmasinin sedri Robert Mobiliye Sohret ordeninin teqdim edilmesi merasimi kecirilib 2022 02 01 tarixinde Istifade tarixi 2017 02 28 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2006 Azerbaycan tarixi 7 cildde II cild Baki 2007 Moisey Kalankatli Alban tarixi Baki 1993 Istoriya drevnej cerkvi v nauchnyh tradiciyah HH veka Materialy nauch cerkov konf posvyash 100 letiyu so dnya konchiny V V Bolotova SPb 2000 O torgovle i gorodah Armenii v svyazi s mirovoj torgovlej drevnih vremen V v do n e XV v n e Er 1930 Armenia According to the Ashkharatsuyts Yerevan 1963 N Adonts Etudes Armeno Byzantines Lisbonne 1965 M C Xelilov Albaniyanin xristian abideleri IV X esrler Baki 2011 S 43 M Xelilov Albaniyanin xristian abideleri IV X esrler Baki 2011MenbeRusiya Dovlet Tarix arxivi RDTA F 796 Siy 17 Is 1821 Vereqler 1 18 Feride Memmedova Qafqaz Albaniyasi ve albanlar Baki 2006 D A Axundov Azerbaycanin qedim dini abidelerinin memarligi Baki 1974Hemcinin baxAlban Katolikoslarinin siyahisi Qafqaz Albaniyasi Alban xac daslari Qafqaz Albaniyasinin memarligiXarici kecidler