Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gəncəsər monastırı və ya Qandzasar monastırı (erm. Գանձասար, Qanczasar) — Kəlbəcər rayonunun Vəngli kəndində, Xaçınçayın sol sahilində yerləşən tarix-memarlıq abidəsi. Tikili Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən dünya əhəmiyyətli abidə kimi qeydiyyata alınmışdır.
| Gəncəsər monastırı | |
|---|---|
| Ağvəng | |
 | |
 | |
| Ölkə |  Azərbaycan |
| Şəhər | Kəlbəcər |
| Yerləşir | Vəngli kəndi |
| Aidiyyatı | Xaçın knyazlığı |
| Sifarişçi | Həsən Cəlal |
| Əsas tarixlər | 1240-1836 - Alban Həvari Kilsəsi 1836-2015 - Erməni Qriqoryan Kilsəsi 1551, 1781, 1907, 1999 - Yenidənqurma işləri aparılıb |
| Tikilmə tarixi | 1216-1238 (kilsə) 1261 - qavit |
| Vəziyyəti | yaxşı |
| Rəsmi sayt | gandzasar.com |
| İstinad nöm. | 10 |
| Kateqoriya | Monastır |
| Əhəmiyyəti | Dünya əhəmiyyətli |
| | |
 Kompleksin planı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Gəncəsər monastırının başkilsəsi olan Müqəddəs İohann kilsəsi daha qədim kilsənin yerində, Xaçın knyazı Həsən Cəlalın göstərişinə əsasən inşa edilmişdir. Kilsənin inşasına 1216-cı ildə başlanılmış və tikinti 1238-ci ildə yekunlaşdırılmışdır. 22 iyul 1240-cı ildə Albaniya Katolikosu II Nersesin iştirakı ilə kilsənin ithaf mərasimi keçirilmişdir. Kilsənin narteksinin inşasına Həsən Cəlalın oğlu Atabəy və həyat yoldaşı Mamkan xatunun sifarişi ilə 1240-cı ildə başlanılmış və inşaat işləri 1266-cı ildə tamamlanmışdır.
1240-cı ildən Alban Həvari Kilsəsi Katolikosunun iqamətgahı Həmşivəng monastırından Gəncəsər monastırına köçürülmüş, 1836-cı ildə Alban Katolikosluğunun Rusiya Müqəddəs Sinodu tərəfindən ləğv edilməsinə kimi Gəncəsər monastırı katolikosluğun mərkəzi və Alban katolikoslarının iqamətgahı olaraq qalmışdır. Katolikosluq mərkəzinin Gəncəsərə köçürülməsindən sonra Alban Katolikosluğu həm də Gəncəsər Katolikosluğu kimi tanınmağa başlamışdır.
Bəzi azərbaycandilli müasir mənbələrdə abidənin əsil adının Xəzinədağ məbədi olduğu qeyd edilir.
Adın etimologiyası
Gəncəsər monastırının adı, monastırın inşa edildiyi təpəlik ərazinin adından götürülmüşdür. Gəncəsər sözü "gənc" və "sər" olmaqla iki hissədən ibarətdir. Hər iki söz pəhləvi dilindən gəlməklə "gənc" — xəzinə,"sər" — təpə, zirvə, hündür yer anlamını ifadə edir.
Tarixi
1823-cü ildə Çar Rusiyası mütəxəssisləri Qarabağın kameral təsvirini hazırlayarkən Vəngli üçün belə yazırlar: tatarlarin Ağvəng, ermənilərin Qanzasar adlandırdığı monastıra məxsus malikanə.
"Ağ" türk dilində elə bildiyimiz "ağ", "vəng" isə Qıpçaq dilindən dilimizə keçmiş "monastır" deməkdir. Ağvəng Ağ günbəz, Ağdam, Ağdaş kimi söz birləşməsidir. Ağvəng ağ xanəgah, ağ monastır deməkdir. Ermənilər Qafqaz Albaniyası dövlətinə Agvank deyirlər.
Qədim kilsə
IX–X əsrlərə aid tarixi mənbələrdən bəlli olur ki, Gəncəsər monastırının yerində olmuş qədim kilsə bütün Artsakdan olan əhalinin dini və siyasi toplanış yeri olmuşdur. Ananiya Mokatsinin (946–968) xalkedonluq yolunu tutan Qafqaz albanları və qriqoryan ermənilər arasında anlaşılmazlıqları aradan qaldırmaq üçün yazdığı "Aluank əhalisinin qiyamı haqqında" adlı məktubundan məlum olur ki, o, "949-cu ildə Xaçın əyalətində çağırılmış kilsı xadimləri və zadəgan ailələrin nümayəndələrinin yığıncağında "Gəncəsərdən olan monax – Sərkis ata" da iştirak etmişdir."
Həmin monax Sərkis 949-cu il yığıncağının iştirakçısı kimi həm də Sünik tarixçisi tərəfindən qeyd edilir.
Dövrümüzə çatmış monastırdan əvvəl ərazidə qədim kilsənin olmasını həm də monastırın ətraflarında qorunmuş 1174, 1182, 1202 və sair illərə aid xaçdaşları da sübut edir. K. Mkrtçyan qeyd edir ki, bu və digər məlumatlar Gəncəsər monastırının daha qədim kilsənin yerində inşa edilməsinə şübhə yeri qoymur. Qədim kilsə, ola bilsin ki, Xaçın knyazlarının ad-sanına layiq zəngin memarlıq xüsusiyyətlərinə malik olmamış, buna görə də Həsən Cəlal bu boşluğu aradan qaldırmaq üçün yeni kilsə inşa etdirməyə qərar vermişdir.
Vəftizçi İohannla bağlı inanc
Yerli əhalinin inancına görə Vəftizçi İohannın göstərişi ilə kəsilmiş başı Gəncəsər monastırı ərazisində dəfn edilmişdir.Moisey Kalankatlının "Alban ölkəsinin tarixi" əsərində relikviyanın Xaçın ərazisinə İberiyadan bağlı məlumat vardır. Kalankatlı yazır:
“...Ondan sonra İohannın başı bir knyazın əlinə keçdi və İstampola gətirildi. Katoliklər onu oğurlayaraq qərbə aparmaq istəyirdilər. Lakin, knyaz onu götürərək şimala – İveriyaya qaçdı. Burada o, Artsak hakimi Cəlal Dövlənin qardaşının əlinə keçdi.
1211-ci ildə qardaşının yanına gedən Cəlal Dövlə müqəddəs başın ona verilməsini xahiş etsə də, qardaşı könüllü şəkildə onu verməkdən imtina etdi. Onda, Cəlal Dövlə onu zorla alaraq Qandzak əyalətinin Artsak havarına, ailə məqbərəsinə gətirdi. Başı burada yerləşdirdi və üzərində Tanrı Məsih və onun vəftizçisi müqəddəs İohannın şərəfinə heyranedici kilsə inşa etdirdi. İthaf günü kilsəni Müqəddəs İohann adına Gəncəsər kilsəsi adlandırdı.”
Həsən Cəlalın inşaat işləri
Monastırın əsas kilsə binasının inşasına 1216-cı ildə Aşağı Xaçın knyazı olan Həsən Cəlalın sifarişi ilə başlanılmış və inşaat işləri 1238-ci ildə tamamlanmışdır. Həsən Cəlalın sifarişi ilə kilsənin interyerində yazılmış inşa kitabəsində bu haqqda ətraflı məlumat verilir.
| Kitabənin sifarişçi və kilsənin ithafı ilə bağlı hissəsinin tərcüməsi: Müqəddəs Üçlüyün — Ata, Oğul və Müqəddəs ruhun adı ilə, mən, Tanrının xidmətçisi, Həsən Dövlə, Vaxtınqın oğlu, Böyük Həsənin nəvəsi, geniş əyalətləri ilə Xoxanaberdin çarı bu kitabəni yazmağı əmr etdim. Atam, ölümü və digər dünyaya köçməsindən əvvəl mənə və böyük knyaz Sərkisin qızı olan anam Xorişəyə, atalarımızın məzarı olan Gəncəsərdə bu kilsəni inşa etməyi vəsiyyət etdi ki, biz də inşaata erməni təqviminin 765-ci ilində Ruzi verənin köməkliyi ilə başladıq və şərq divarını pəncərəyə qədər inşa etdikdə dünyəvi həyatdan imtina edən anam üçüncü dəfə Yerusəlimə ziyarətə yola düşdü, orda rahibə köynəyi geyinərək illərlə Müqəddəs Qəbir kilsəsinin qapıları ağzında zahid həyatı sürərək vəfat etdi və orda da dəfn olundu. Biz isə həyatda qarşımıza çıxa biləcək bədbəxtlikləri yadda saxlayaraq inşaatı tamamlamağa çalışdıq və Rəhmli Rəbbin lütfü və xeyir-duası ilə onu 782-ci ildə tamamladıq. Səy və xoş niyyətimiz sayəsində müxtəlif formalar və rəsmlərlə bəzədilmiş kilsəyə mən, xaçlar, kitablar, müqəddəs əşyalar, zərif metallardan tökülmüş və qiymətli daşlarla bəzədilmiş müxtəlif məişət əşyaları verim. Bu kilsə, 789-cu ildə Alban Katolikosu ter-Nersesin hakimiyyəti dövründə ithaf edildi. |  |
22 iyul 1240-cı ildə Rəbbin dəyişilməsi bayramı günü 700-ə qədər din xadiminin iştirakı ilə yeni kilsənin inşa mərasimi keçirilmiş, mərasimdə Alban Katolikosu II Nerses şəxsən iştirak etmişdir. Hadisələrin şahidi olmuş tarixçi Kirakos Qandzaketsi bu haqqda danışarkən yazır:
 | Xoxanaberdin qarşı tərəfində, ailə məqbərəsinin yerləşdiyi Gəncəsər adlı monastırda knyaz Həsən, gözəl bəzəkləri olan, Rəbbin səmavi məbədini xatırladan kilsə inşa etdirdi və burada dünyanın bütün günahlarının silinməsi üçün hər zaman Tanrı quzusu qurban gətirilir. Uzun illər onun üzərində işlədilər. İşlər tamamlandıqda kilsənin ithaf edilməsi üçün təntənəli mərasim təşkil olundu. Mərasimdə Alban Katolikosu hakim Nerses və çoxlu sayda yepiskoplar, o cümlədən böyük vardapet Vanakan və bir çox müəllimlər onunla birlikdə iştirak etmişlər. Kilsənin ithaf edilməsi çoxlu keşişlərin iştirakı ilə həyata keçirildi və deyilənə görə, orada 700-ə qədər iyerey iştirak etmişdir. Mərasimin bitməsindən sonra knyaz böyük ziyafət təşkil etdi və şəxsən qonaqlara qulluq edərək onlara hədiyyələr bəxş etdi. Bu hadisə 1240-cı ildə, böyük Tanrının dəyişilməsi bayramı zamanı baş vermişdir. |  |
Kilsənin narteksinin inşasına Həsən Cəlalın oğlu Atabəy və həyat yoldaşı Mamkan xatunun sifarişi ilə 1240-cı ildə başlanılmış və inşaat işləri 1266-cı ildə tamamlanmışdır.
Xüsusilə Səlcuq türkləri Qafqazı işğal etdikdən sonra İslam təsiri Gürcüstanda və Ermənistandakı xristianların mədəniyyət və adətlərinə nüfuz etmişdir. Xaçın knyazı Həsən Cəlalın hakimiyyətini göstərmə üsulları İslam adətləri və titulları ilə edilirdi. Bu, xüsusilə, onun tikdirdiyi əsas abidə olan Gəncəsər monastırında ortaya çıxır. Gəncəsərin günbəzindəki Həsən Cəlal təsvirinin ayaqlarının çarpaz şəkildə təsvir edilməsi Səlcuq sarayında gücün təsvir edilməsinin əsas vasitəsi idi.
Alban Katolikosluğu iqamətgahına çevrilməsi
1240-cı ildən Alban Həvari Kilsəsi Katolikosunun iqamətgahı Həmşivəng monastırından Gəncəsər monastırına köçürülmüş, 1836-cı ildə Alban Katolikosluğunun Rusiya Müqəddəs Sinodu tərəfindən ləğv edilməsinə kimi Gəncəsər monastırı katolikosluğun mərkəzi və Alban katolikoslarının iqamətgahı olaraq qalmışdır. Katolikosluq mərkəzinin Gəncəsərə köçürülməsindən sonra Alban Katolikosluğu həm də Gəncəsər Katolikosluğu kimi tanınmağa başlamışdır.
XIII əsrdən etibarən Gəncəsər ərazidə təhsil və mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş, monastır daxilində Alban Həvar Kilsəsi üçün xadimlər yetişdirən dini seminariya fəaliyyət göstərmişdir. Bununla yanaşı mədəniyyət mərkəzi kimi geniş ərazi və gəlirə malik olan monastır həm də, bölgənin xrtistian sənətkarlarına hamilik etmiş, daşyonma və miniatür sənətinin gözəl nümunələrinin yaradılmasında rol oynamış, monastırda dəyərli əlyazmalar və tarixi sənədlərin toplandığı geniş kitabxana yaradılmışdır. XVIII əsrdə Gəncəsər Katolikosu ətraf ərazilərdəki 900-ə qədər kəndin yüzlərlə tacirindən vergi alırdı.
Erməni Qriqoryan Kilsəsinin nəzarətinə keçməsi
XVII–XVIII əsrlərdə Gəncəsərdəki alban patriarxı və Eçmiədzindəki erməni katolikosu arasında dindarlar üzərində təsir uğrunda mübarizə gedirdi. Zəifləməkdə olan və İslamın təsiri ilə ardıcılları azalan Alban Həvari Kilsəsinin Gəncəsər taxtını özünə tabe etmək üçün Eçmiədzin bütün vasitələrdən istifadə edirdi. Mübarizə aparmaqda çətinlik çəkən Alban Patriarxı Eçmiədzinə tabe olmağa qərar verdikdə bu qərar, erməni kilsəsinə tabe olmaq istəməyən Qarabağın yerli əhalisi arasında ciddi narazılığa səbəb olur. Nəticədə bir qrup alban kilsə xadimi Gəncəsərdən bir qədər aralıda yerləşən Üç körpə monastırında yeni iqamətgah yaradaraq özlərinə patriarx seçirlər. Yeni patriarx eyni zamanda Həm Eçmiədzinlə, həm də ona tabe olmağa qərar vermiş Gəncəsər patriarxı ilə mübarizə aparmalı olur. Bu hadisələri təsvir edərkən P. T. Arutunyan "Djambr" əsərinin rusca nəşrinə yazdığı ön sözdə qeyd edir:
| | XIII əsrin 40-cı illərindən XVIII əsrin sonlarına kimi Xaçın feodalları olan əlində olan Gəncəsər taxtı, XVII əsrin 30-cu illərində Eçmiədsində Sünik səhrasından olanların taxta keçməsinə kimi Eçmiədzindən asılı olmayan, müstəqil siyasət yürüdürdü. Bu zaman Gəncəsər patriarxı Eçmiədzinin birinciliyini qəbul etdilər və tabeliyə hazır olduqlarını bildirdilər. Buna həm də XVII əsrin sonlarında Gəncəsərdən bir qədər aralıda Üç körpə monastırında peyda olaraq özünü patriarx elan edən saxtakarın Qarabağ əhalisi arasında narahatçılığı artırması da səbəb olmuşdur. | |
1836-cı ildə uzun sürən mübarizədən sonra Erməni Qriqoryan Kilsəsi Alban Həvari Kilsəsinin ləğv edilməsinə, kilsə ardıcılları və məbədlərinin isə özünün tabeliyinə verilməsinə nail olur. Sonuncu Alban Katolikosu İsrael tərəfindən Qraf İvan Qudoviçə yazılmış 19 avqust 1806-cı il tarixli məktubda Eçmiədzin Katolikosunun Alban Həvari kilsəsini ələ keçirmək üçün atdığı addımlardan narahatlıq ifadə edilir
| | 1400 ilə yaxındır ki, Qrabağ, Yelizavetpol, Şəki və Şirvanda, yəni Aqvank əyalətində yaşayan ermənilər və Qarabağ patriarxı Böyük-Erməni Qriqorinin nəvəsi Qriqoris tərəfindən xeyir-dua almışdır. Həmin hüquq bu vaxta kimi davam edir və keçmiş Ararat patriarxının heç vaxt bu yerlərə hüququ olmamış, bütün hüquqlar Amaras patriarxına məxsus olmuşdur... Orijinal mətn (rus.) Письмо Агванского патриарха Израиля къ гр. Гудовичу, отъ 19-го августа 1806 года | |
Lakin, Alban Patriarxının xahişlərinə baxmayaraq Rusiya Müqəddəs Sinodu kilsəni ləğv edərək bütün mülk və əhalisini Erməni Qriqoryan Kilsəsinin tabeliyinə verir. Bundan sonra Qarabağda Alban Patriarxı İsraelin başçılğı ilə qiyam başlayır. Qiyam yatırılır, patriarx İsrael isə ölkədən qovulur. Tezliklə patriarx İsrael vəfat edir və bundan sonra Erməni Arxiyepiskou Hovannes Qraf İvan Qudoviçə yazdığı məktubda Qarabağ və Gəncədəki Alban Kilsəsi mülkləri və dindarlarının Eçmiədzinin tabeliyinə verilməsini xahiş edir.
SSRİ və Qarabağ müharibəsi dövründə
1930-cu illərdə SSRİ rəhbərliyi dinlə mübarizə kompaniyası çərçivəsində ölkənin müxtəlif ərazilərində olan dini mərkəzlərin, o cümlədən Gəncəsər monastırının fəaliyyətini dayandırır. Qarabağda etnik zəmində münaqişələrin baş verdiyi bir dövrdə Erməni Qriqoryan Kilsəsi Artsax yeparxiyasının fəaliyyətini elan edir və Sumqayıtda doğulmuş Qurgen Martirosyan Pargev adı ilə arxiyepiskop elan edilərək Qarabağa göndərilir. Martirosyanın səyləri nəticəsində 1 oktyabr 1989-cu ildə altı ay davam edən yenidənqurma işlərindən sonra Gəncəsər monastırı yenidən fəaliyyətə başlayır. Qarabağ müharibəsi illərində döyüşə gedən bütün erməni hərbi-birləşmələri Gəncəsər monastırında Qurgen Martirosyandan xeyir-dua alırlar.
1991-ci ildə SSRİ əsgərləri və OMON Gəncəsər monastırı və məzarlığında axtarış həyata keçirirlər. 1992-ci ildə Ermənistan Müdafiə Naziri Vazgen Sarqsyan və Qarabağ ermənilərinin silahlı birləşmələrinin rəhbəri Serj Sarqsyan Gəncəsər monastırının rahib hücrələrindən birində ilk toplantılarını keçirirlər. Bu toplantılardan xəbər tutan Azərbaycan tərəfinin 20 yanvar 1993-cü ildə təşkil etdiyi hava hücumu zamanı monastır ətrafındakı binalara ziyan dəyir və bir neçə keşiş həlak olur.
8–9 mayda Şuşanın ələ keçirilməsi uğrunda döyüşlərdə Qurgen Martirosyan şəxsən iştirak edir və şəhərin işğalından sonra Qazançı kafedralında şükranlıq ibadəti təşkil edir. 1998-ci ildə Qarabağ yeparxiyasının mərkəzi Qazançı kilsəsinə köçürülür.
Sonrakı tarixi
Birinci Qarabağ müharibəsinin yekunlaşmasından sonra Rusiyadan olan milyonçu Levon Hayrapetyanın maliyyə dəstəyi ilə Gəncəsər monastırında əsaslı təmir və yenidənqurma işləri aparılmışdır. 2000–2002-ci illərdə həyata keçirilmiş inşaat zamanı kilsənin altarı, narteks və dam örtüyü yenilənmişdir. 2011-ci ildə həyata keçirilən inşaat işləri mübahisə və qalmaqla səbəb olmuşdur. Kompleksi əhatə edən tarixi binalar və köməkçi tikililərin müasir daşlarla üzlənməsi tarixçi və memarları qəzəbləndirsə də, Qurgen Martirosyan bu tikililərin tarixi dəyər daşımadığını demişdir.
19-20 sentyabr 2023-cü il tarixində Qarabağda həyata keçirilən lokal antiterror tədbirlərindən sonra Azərbaycanın nəzarətinə keçib. 5 oktyabr 2023-cü ildə Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi monastırın təhlükəsizliyi və mühafizəsinin polis əməkdaşları tərəfindən təmin edildiyini açıqlayıb.
Memarlıq xüsusiyyətləri
Gəncəsər monastırının mərkəzində qədim kilsə və narteks yerləşir. Müdafiə divarları ilə əhatə olunmuş kompleksə həmçinin böyük yeməkxana, seminariya və Alban Katolikosunun iqamətgah binası, həmçinin rahiblərin yaşayışı üçün nəzərdə tutulmuş hücrələr və digər məişət binaları da daxildir. Ş. Mkrtçyanın sözlərinə görə "…kilsə və narteks bir-biri ilə elə kompozisiya vəhdətindədir ki, sanki eyni vaxtda və vahid fikir əsasında inşa edilmişlər."
Kompleksin şimal tərəfində yerləşən və XVIII əsrdə inşa edilmiş yaşayş tikililəri səkkiz hücrədən (2,9 x 2,5 metr) ibarətdir. Şərq tərəfdə 1689-cu ildə inşa edilmiş yeməkxana binası yerləşir. İki mərtəbəli seminariyası 1898-ci ildə tikilmişdir. Alban Katolikosunun iqamətgah binasının dəqiq inşa tarixi bilinmir. Monastır divarlarından cənubda alban katolikosları və zadəgan sülalələrindən olan şəxslərin dəfn edildiyi qədim məzarlıq vardır.
Rahib hücrələrinin hamısı tağtavanlı örtüyə malikdir. Hücrələrinin hamısının qapısı monastır həyətinə açılır. Ümumilikdə Gəncəsər monastırında 200-dən artıq kitabə qeydiyyata alınmışdır ki, onların da oxunması və tədqiqi ərazinin orta əsrlər tarixinin tədqiqində mehem rola malikdir.
Müqəddəs İohann kilsəsi
Müqəddəs İohann kilsəsi plan xüsusiyyətlərinə görə xaricdən düzbucaqlı, daxildən isə xaçvari formaya malik mərkəzgünbəzli tikilidir. 12.3x17.75 metr ölçülərə malik olan ibadət zalının günclərində iki mərtəbəli köməkçi otaqlar yerləşir. İkinci mərtəbədəki otaqlara konsollu pilləkənlər aparır. Pilləkənlərin aşağı həcmləri iri stalaktitlərlə bəzədilmişdir.
Kilsənin interyer və eksteryerinin memarlıq və dekorasiya tərtibi vahid struktur yaradır ki, bu da məbədi parlaq memarlıq nümunəsi hesab etməyə əsas yaradır.
Günbəzaltı fəzanın küncləri bir-biri ilə kəsişən və məbədin mərkəzi hissəsindən keçən sütunlarla vurğulanır. Barabanın dar pəncərə yerlərinin (şimal, cənub və qərb divarlarının hərəsində bir ədəd olmaqla) yuxarı hissələri iri kannelyurlarla bəzədilmişdir. Xaçın qanadlarının tağları üçpilləli profil və oxvari formaya malikdir. Tağın yuxarı pilləsi monumental karnizlə çərçivələnmişdir.
Gqnbəzaltı yelkənlər hər günbəzdə düzbucaqlı formasında qruplaşdırılmış toxuma xarakterli həndəsi (ulduzlar, dairələr, kvadratlar) və stilləşdirilmiş nəbati naxışlarla bəzədilmişdir. Detalları təkrarlanmayan bu naxışlar yelkənlərə incə və yüngül görünüş bəxş edir. Yelkənlərin yuxarı hissəsində, günbəzin altını çərçivəyə alan kəmərin altında qorelyeflər yerləşdirilmişdir. Cənub-qərb yelkənində qoyun başı, şimal-şərq yelkənində öküz başı, şimal-qərb yelkənində isə antropomorf canlı təsvir edilmişdir.
Günbəzin barabanı silindr formasında olmaqla yeddi vertikal yarımsütun vasitəsiylə səkkiz bərabər hissəyə bölünmüşdür. Kilsənin altar apsidası bütövlükdə daşyonma sənətinin gözəl nümunəsidir. Onun düzbucaqlı səthinə naxışlı səkkiz trapesiya və onlar arasında üçbucaqlılarr yonulmuşdur. İşıq-kölgə effektinin yaradılması üçün üçbucaqlılar daha böyük dərinlikdə işlənmişdir. Bütün trapesiya və üçbucaqlılar mürəkkəb toxuma naxışlarla bəzədilmişdir.
Kilsənin xarici həcmləri, daxili həcmin xaçvari quruluşunu kifayət qədər dəqiq və lakonik formada tamamlayır. Xaçın qanadları yüksək frontonlarla vurğulanır, divarların fasadları dərin olmayan üçbucaqlı nişlərlə işlənmişdir ki, bu da həm hörgünün həcmini vizual olaraq azaltmağa və tikiliyə bitkin görünüş verməyə şərait yaratmışdır.
Bina beşpilləli stillobat üzərində tikilmişdir. Dekorativ baxımdan kilsənin divarlarının hər biri özünəməxsus şəkildə işlənmişdir. Şimal və cənub fasadları, detalları və dekorativ elementləri binanın ümumi xarakterinə uyğun olan beş tağla bəzədilmişdir. Bu tağlar dekorativ sütunları ilə nişləri haşiyələyir.
Şimal divarında mərkəzi tağ üzərində böyük yonma xaç verdır. Cənub divarında anoloji tağ üzərində pəncərə yeri açılmışdır. Zəngin bəzədilmiş pəncərə çərçivəsi üzərində itiuclu yarpaq naxışları vardır. Kilsənin şərq divarının bəzədilməsində də tağlardan istifadə olunmuşdur. Burada digər tağlar üzərində yüksələn mərkəzi tağ, pəncərə yerini də əhatə edir. Digər nişlərin üstündə öküz başı, Tanrı anası və körpə, qartal başı və sair təsvir olunmuşdur.
Böyük bir hissəsi narteksin şərq kollonadası ilə örtülmüş olan qərb divarında, giriş qapısı üzərindəki portalda səliqə ilə işlənmiş İsanın çarmıxa çəkilməsi səhnəsi təsvir olunmuşdur. Böyük xaçın hər iki tərəfində diz çökmüş insan fiqurları vardır.
Vəftizçi İohann kilsəsi hündür günbəz ilə tamamlanır. Orijinal barelyef və rozetlərlə bəzədilmiş çoxüzlü baraban, həmçinin onu tamamlayan çətirvari örtük günbəzə həm əzəmətli, həm də zərif görünüş bəxş edir. Ş. Mkrtçyan günbəzin bədii-dekorativ həllinin kilsə memarının əsas uğuru olduğunu qeyd edir. Günbəzin barabanı bir-birinə bişitik yarımsütunlar vasitəsiylə on altı hissəyə bölünür. Sütunlar barelyef naxışları ilə bəzədilmişdir.
Narteks
Kilsəyə bitişik inşa edilmiş narteks binası ümumilikdə məbədə daha bütün və monumental görünüş verir. Gəncəsər monastırının narteksi iki sütuna, stalaktitlərlə bəzəsilmiş iki cüt kəsişən tağa malik tikilidir. Kilsənin narteksi təkcə ölçüləri (11.80x13.25 metr) ilə deyil, həm də memarlıq xüsusiyyətləri ilə heyranedicidir. Unikal memarlıq abidəsi olan narteks daxili həcmin həlli ilə seçilir. Bina, qarşılıqlı kəsişən tağ-tavan konstruksiyası ilə örtülmüşdür.
Zalın qərb tərəfindən ona bitişən dar sahə, onun həcmindən onaltı künclü iri sütunlarla ayrılır. Tağ-nervürlər məhz həmin sütunlara söykənir. Narteksdən kilsəyə aparan yarımdairəvi timpan xırda yonma naxışlarla, timpanı əhatə edən çərçivə isə ulduz və trapesiya naxışları ilə bəzədilmişdir.
Qərb tağları arasında aşağı künclər səviyyəsində naxışlarla bəzədilmiş geniş xaç yerləşdirilmişdir. Giriş portalının üstündən keçən tağın altındakı sahə şahmat ornamenti ilə işlənmiş və hörmə naxışlı kəmərlə ayrılmışdır.
Narteksin interyerində əsas dekorativ yükü stalaktitlər daşıyır. Buna baxmayaraq köməkçi element kimi çoxlu sayda xırda qabartma fiqurlar, romb formalı elementlərdən yığılmış şahmat ornamenti, xırda oyma və toxuma naxışlar və ulduz elementlərindən də istifadə edilmişdir.
Gəncəsər narteksi əsrlər boyunca Xaçın knyazı Həsən Cəlalın törəmələri olan sülaləsinin ailə məqbərəsi olmuşdur. Narteksin şərq tərəfində Həsən Cəlalın özü də daxil olmaqla sülalənin bir çox məşhur nümayəndələrinin, o cümlədən orta əsrlər Alban Katolikoslarının məzarları vardır. Onların monolit daşlardan hazırlanmış məzar daşları, yerli sənətkarların əl işləri ilə bəzədilərək zərif sənət əsərlərinə çevrilmişlər.
Narteksin eksteryerləri kifayət qədər sadədir. O, planda düzbucaqlı formaya malik, səkkizguşəli yüngül rotonda ilə tamamlanan sadə tikilidir. Şimal fasadındakı giriş qapısının hər iki tərəfində şir və ya irbis qabartması yerləşdirilmişdir. Cənub fasadının cənub hissəsində kiçik pəncərə yeri açılmışdır. Pəncərə dördqanadlı qaç ilə lehimləniş naxışlı çərçivəyə malikdir.
Dekor elementləri
Günbəz
Günbəz barabanının qərb künclərində , məbədin modelini başı üzərində tutan Həsən Cəlal və xeyir-dua verən Məsih, cənub künclərində ibadət üçün diz çökmüş qadın fiqurları, Bakirə Məryəm və Bakirə ilə Körpə, şərq künclərində Çarmıxa çəkilmə və iki buynuzlu heyvan başı, şimal künclərində isə qanadları açılmış vəziyyətdə quşlar təsvir olunmuşdur.
Günbəzin cənub küncləri, şərq və şimal küncləri ilə müqayisədə relyeflərlə daha çox bəzədilmişdir. Ümumilikdə barabanın ən dəyərli relyefləri qərb və cənub fasadlarında yerləşdirilmişdir. Bu seçim gündüz vaxtı həmin fasadların daha yaxşı görünməsi ilə əlaqəlidir. Şimal və şərq fasadlarındakı relyeflər isə ümumilikdə barabanın dizayn kompozisiyasını tamamlamaqla, ona plastik təfsir edilmiş əsər kimi baxmağa imkan verir.
Cənub fasadında ibadət halında təsvir edilən qadın fiqurları yön baxımından, növbəti nişdə yerləşdirilmiş Tanrı anası fiquruna istiqamətlənmişdir. Həmin fiqur isə cənub faafının mərkəzi hissəsinin frontonunu tamamlayır. Tanrı anası fiqurunun sağ tərəfində, Bakirə və Köpə kompizisiyası yerləşdirilmişdir.
Şərq fasadındakı kiçik ölçülü Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası fronton və pəncərə yerinin arasında yerləşdirilmişdir. Kompozisiyanın hər iki tərəfi buynuzlu heyvan başı relyefləri ilə bəzədilmişdir. Şimal fasadının bəzədilməsində isə iki ədə qanadları açıq vəziyyətdə olan quş relyeflərindən istifadə olunmuşdur.
Qərb fasadında yerləşdirilmiş Xeyir-dua verən Məsih kompozisiyasında sol əlində kitab tutmuş, saqqalsız gənc İsa təsvir edilib. Kompozisiya frontonda, naxışlı fon üzərində yerləşdirilib. Baş və adsız barmaqlarını birləşdirməklə əlini irəli uzadan Məsih xeyir-dua verir. İsa fiqurunun altında, naxışlı pəncərə çərçivəsi üzərində dərin olmayan nişdə Adəm və Həvva təsvir edilib. Kompozisiyanın mərkəzində olan bilik ağacının hər iki tərəfində Adəm və Həvva fiqurları vardır. Ağac üzərində isə ilan fiquru sürünür.
Adən və Həvva kompozisiyasının sağ və sol tərəflərində taxtda oturmuş iki kişi fiquru təsvir edilmişdir. Nazik yonma sütunu xatırladan taxtda oturmuş həmin fiqurlar yuzarı uzadılmış əllərində kilsə modelini tutmuşlar. Məhz buna görə də elmi ədəbiyyatda həmin fiqurların kilsənin ktitorlarını təsvir etdiyi ehtimalı qeyd edilir. Ş. Mkrtçyan və A. L. Yakobson sağ tərəfdəki fiqurda Həsən Cəlalın təsvir olunduğuna inanırlar. J. M. Tyerri və M. Asratyan isə hər iki fiqurda Həsən Cəlalın ina etdirdiyi fərqli kilsələrin modelləri ilə təsvir olunduğuna inanırlar. S. X. Mnatsakanyan isə sol tərəfdəki fiqurda Həsən Cəlalın atası Vaxtanqın təsvir olunma ehtimalını səsləndirir. Ktitorların tutduğu kilsə modellərində gəlincə, sağ tərəfdəki fiqurun tutduğu model çətir yox konik günbəzə malik olsa da, profil və quruluşuna görə Gəncəsər monasıtırının Müqəddəs İohann kilsəsini xatırladır. S. X. Mnatsakanyan sol tərəfdəki fiqurun saxladığı modeldə Həsən Cəlalın dövrümüzə çatmamış kilsələrinin təsvir olunduğunu yazır.
Barabanın qərb fasadındakı kompozisiya və kilsənin qərb fasadını bəzəyən Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası ümumilikdə tikilinin qərb fasadında vahid nəzəriyyənin izləndiyini deməyə əsas verir: ən üstdə xeyir-dua verən İsa, onun dərhal aşağısında Adəm və Həvvanın timsalında insanlığın günaha batması və nəhayət bir qədər aşağıda, İsanın çarmıxa çəkilməsi ilə günahın yuyulması göstərilir. Ktitorlar da, öz kilsələrini məhz günahyuyan İsaya təqdim edirlər.
İkinci fikir qrupu abidənin cənub fasadında hazırlanmışdır. Barabanın cənub fasadında Tanrı anası körpə ilə göstərilir. Onun iki tərəfində üzləri mərkəzi fiqura tərəf çevrilmiş, diz çökərək ibadət forması almış iki qadın fiquru göstərilir. Bir qədər yuxarıda frontonda növbəti Tanrı anası və Köpə kompozisiyası vardır. İşlənməsi və detallara diqqət yetirilməsi ilə seçilən bu təsvirdə personajların yuxarı hissəsində qanadlı göstərilir.
Bu kompozisiyanın solunda yerləşən qonşu səhnə tarixi-xronoloji baxımdan başladılmış mövzunu davam etdirən İsa üçün ağlanılmasını əks etdirir. Diz çökmüş fiqurların başı üzərində qeyri-adi fantastik varlıqlar göstərilmişdir. Fiqurların üzləri və işlənmə texnikası ktitorların, həmçinin Adəm və Həvvanın fiqurları ilə oxşarlıq təşkil edir və buna əsaslanan tədqiqatçılar onların eyni vaxtda, ehtimal ki, eyni sənətkar tərəfindən hazırlandığını iddia edirlər.
Daha sadə dizayna malik olan şərq və şimal fasadlarında göstərilmiş Tanrı anası və Həvari İohannla Çarmıxa çəkilmə səhnəsi iki tərəfdən buynuzlu heyvan başları ilə əhatə olunur: solda öküz, sağda qoyun başı təsvir edilir. Sonrakı sərhədlər üzərində qanadları açıq vəziyyətdə iki qartal fiquru yerləşdirilmişdir.
Fasadlar
Müqəddəs İohann kilsəsinin qərb fasadını iri Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası bəzəyir. Böyük ornamentli dairəvi rozetin üzərində yerlşdirilmiş xaç hündür relyefə malik olmaqla toxuma formalı naxışlar və palmettlərlə bəzədilmişdir. Xilaskarın fiquru sərt frontal və simmterik iyerarxik pozada, dairəvi nimba içində olan böyük baş və zəif bədənlə göstərilmişdir. Məsih foqurundan aşağıda diz çökərək ibadət halını almış iki şəxsin fiquru vardır. Məsihin başının sağ və sol tərəfində iki ədəd qanadlı varlıq – təsvir edilib. Xaçın qanadlarınn yuxarı hissəsində isə üzbəüz dayanmış tovuzquşu fiqurları vardır. Bütövlükdə qərb fasadındakı Çarmıxa çəkilmə kompozisiyası kvadrata yaxın sahəyə sığışdırılmışdır.
Narteksin əsas dekorativ mərkəzi kompleksin istiqamət oxu üzərində yerləşən qərb portalıdır. Portal çərçivəsi xarici və orta olmaqla iki hissədən ibarətdir. Hər iki çərçivə bir-birini təkrarlamayan naxışlarla bəzədilmiş medalyonlara malikdir. Yuxarı tərəfdə xarici çərçivənin daxili künclərində dizayn və duruşları ilə Mingəçevir kilsəsindən tapılmış erkən orta əsrlərə aid altar daşı üzərindəki təsvirləri xatırladan tovuzquşu fiqurları vardır. Portalın timpanı altı dairədən ibarət polixrom mozaika ilə bəzədilmişdir.
Narteksin şimal portalı daha sadə dizayna malikdir. Onun tağı oyma naxışları olmayan düzbucaqlı çərçivəyə alınmışdır. Tağın üzərində oniki yarpaqlı rozet, sağ və sol tərəflərində isə addım atan şir fiqurları vardır.
Xatirə abidələri və xaçdaşlar
Bolonya Universitetindən professor Mariya Kristina Karile qeyd edir ki, 1216-cı ildən monastır Xaçın knyazlarının dəfn yeri olmuşdur. Monastırda knyaz Həsən Cəlal, həmçinin onun varisləri olan digər Xaçın knyazları və onun nəslindən olan Alban Katolkiosları dəfn edilmişlər. Həsən Cəlalın məzarı kilsənin narteksində, əsas ibadət zalının qapısı ağzında inşa edilmişdir.
Həsən Cəlalın qəbir daşı ağ mərmər daşından hazırlanmaqla üç sferik fiqurla bəzədilmişdir: mərkəzdəki sfera David ulduzu ilə bəzədilmişdir. Ulduzu çərçivələyən halqa altı nəbati naxışla bəzədilmişdir ki, onlardan da fransız zanbağını (fler-de-liz) xatırladır. İkinci sfera on altı guşəli ulduzla bəzədilmişdir ki, bu da Şərqi-Asiya xalqlarının mədəniyyətində əbədiyyət çarxını ifadə edir. Üçüncü sfera bir çox alban xaçdaşlarının bəzədilməsində istifadə olunmuş günəşi simvolizə edən xonça oymas ilə bəzədilmişdir. Məzar daşının üzərindəki kitabədə yazılmışdır: "Burada Böyük Cəlal yatır; dualarınızda onu da yad edin; 1431-ci il."
Həsən Cəlalın məzarının hər iki tərəfində katolikosluq mərkəsinin Gəncəsərə köçürülməsindən sonra Alban Həvari Kilsəsinə rəhbərlik etmiş katolikosların məzarları vardır. Sol tərəfdə katolikos II İyeremiya (1676–1700) və Katolikos Yesai (1702–1728) dəfn edilmişdir. Katolikos Yeasi "Alban ölkəsinin qısa tarixi" adlı tarixi salnamənin də müəllifidir. Həsən Cəlalın məzarından sağ tərəfdə Katolikos XI İohannes (1763–1768) və Alban Katolikosu statusunu daşımış sonuncu kilsə rəhbəri II Sargis (1810–1828) dəfn edilmişlər. Bunlarla yanaşı narteksdə daha qədim dövrə aid Katolikos IX Davud, Katolikos V Qriqoris, Katolikos IX İohannes və başqalarına aid məzarlar da vardır.
Monastırın daxili həyətində çoxlu sayda xatirə abidələri və xaçdaşlar vardır. Şimal divarı qarşısında Həsən Cəlalın Xatun adlı qızının məzarı vardır. Xatunun şərəfinə ucaldılmış xaçdaşın aşağısında yazılmışdır: "Mən, Həsən, Vaxtanqın oğlu, öz adımdan və onun ansı Baqk çarının qızı adından bu xaçı qızım Xatunun xatirəsinə ucaltdım." Xatunun anası və Həsən Cəlalın həyat yoldaşı son Sünik knyazının qızı Mamkan xatun olmuşdur.
İstinadlar
- Хачын // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 62.
- "Dünya əhəmiyyətli daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı" (PDF). Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi. 2 avqust 2001. 2021-07-07 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 18 iyul 2020.
- "Gəncəsər məbədi". 2021-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-04.
- Qarabağin keçmişinə səyahət — R.Göyüşov
- MacKenzie, D. N. A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press. 1971. 35. 2021-11-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-01-16.
- MacKenzie, D. N. (PDF). London: Oxford University Press. 1971. 74. 2012-12-03 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-21.
- Мкртчян, 1989. səh. 15
- О восстании дома Алуанк господина Анании католикоса. Арарат. 1896. 42.
- Орбели, Степаннос. История области Сисакан. Тифлис. 1910. 278–279.
- О честной голове Иоанна Крестителя, и о том, как она была доставлена в гавар Арцах и помещена в святом Гандзасаре, где находится престол Агванка 2012-04-19 at the Wayback Machine Приложение к "История Страны Алунак".
- Мовсес Каганкатваци, «История страны Алуанк» 2020-05-29 at the Wayback Machine (в 3-х книгах), Перевод с древнеармянского Ш. В. Смбатяна, Институт древних рукописей им. Маштоца — Матенадаран, Ереван, 1984 г.
- Бархударянц, Макар. Арцах, I. Баку. 1895. 155.
- Мкртчян, 1989. səh. 14
- Гандзакеци, Киракос. История Армении (пер. Л. А. Ханларян) (XXXI fəsil). Москва: Наука. 1976. 171.
- Гандзакеци, Киракос. История Армении (пер. Л. А. Ханларян). Москва: Наука. 1976. 270–271.
- Ulubabyan, Yakobson, 1976. səh. 687
- Eastmond, Anthony (2004). Art and Identity in Thirteenth-Century Byzantium: Hagia Sophia and the Empire of Trebizond. Burlington, VT: Ashgate. p. 92, 144.
- Мамедова, Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку. 2005. 555. ISBN .
Центрами албанского патриаршества были Чола, с V I–V III вв. — Барда, в V III–IX вв. — Бердакур, затем Чарек-Хамши (недалеко от Кедабека), а на короткое время была церковь Дадиванк, в честь ученика апостола Фаддея-Дади (Мар-Елисей) в Хачене, и, наконец, с 1240 по 1836 гг. Гандзасар (Гандзасарский собор). В X V II–XIX вв. был антипрестол в Хаченском храме Ерицманканц.
- Мамедова, Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку. 2005. 556. ISBN .
- Ayvazyan, A. M. . Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (erməni) (1–2). 2010: 59–67. 2020-06-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-24.; originally published in Ayvazyan, Armen. "The Demographic Situation in Karabakh in the 1710-1720s". Armenian Mind. 5 (1–2). 2001: 67–74. 2022-02-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-24.
- Гусеинов, Ризван. "К истории арменизации и упразднения албанской церкви Гандзасара". IRS. 86 (№ 2). 2017. (#accessdate_missing_url)
- Арутюнян, П. Т. «Предисловие» к переводу «Джамбр» (Памятная книга, зерцало и сборник всех обстоятельств Святого престола Эчмиадзина и окрестных монастырей Симеона Ереванци). Москва: Изд. восточной литературы. 1958. 11.
- Верт, П. Глава церкви, подданный императора: армянский католикос на перекрёстке внутренней и внешней политики империи, 1828-1914. 2006. 99–138.
- Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК) (под редакцией А. П. Берже (том III)). Тифлис: Тип. Главного управления наместника Кавказского. 1869. 79–81.
- Предписанiе гр. Гудовича ген.-м. Небольсину отъ 11-го ноября 1807 года (АКАК, том II, № 603). səh. 151.
- Записка Армянского apxieпископа Ioаннeca, поданная гр. Гудовичу (АКАК, том III). səh. 152.
- Hayrumyan, Naira. . Armenian General Benevolent Union. 1 November 2008. 29 November 2020 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 October 2020.
- Editorial Board. . (erməni). Mother See of Holy Etchmiadzin. 46 (9–10). 1989: 78. 2019-08-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-25.
- . Armenian Revolutionary Federation Western USA. 27 March 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2020.
- ; . Operation Ring // Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh. Institute for Religious Minorities in the Islamic World (Christian Solidarity International). 1993. 2022-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-25.
- Corley, 1998. səh. 330
- Janikyan, Grigor. "Մահապարտների անմահությունը [The Immortality of the Death-Sentenced]". Hay Zinvor (erməni). Armenian Ministry of Defense. 23 May 2013. 2015-03-23 tarixində .
- (erməni). Organisation "Aravni". 8 June 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2020.
- "Hayrapetyan Sentenced to 4 Years in Prison by Moscow Court". Asbarez. 14 April 2016. 26 February 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 25 October 2020.
- Pogosyan, Ashot. "Успешные армяне России: Левон Айрапетян [Russia's Successful Armenians: Levon Hayrapetyan]" (rus). REGNUM News Agency. 13 February 2016. 19 June 2021 tarixində . İstifadə tarixi: 25 October 2020.
- "Молодежь призывает Левона Айрапетяна спасти Гандзасар". (rus). 6 July 2011.
Гандзасарский монастырь получил новую жизнь в 2000-2002 гг. благодаря средствам московского бизнесмена Левона Айрапетяна.
- Organova, Natalya. "Гандзасар: война амбиций". noev-kovcheg.ru (15). 2011. 2021-10-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-25.
«Когда Левон Айрапетян ремонтировал в 2000-2002 годах притвор церкви, когда выкладывал пол церкви плиткой, когда ремонтировал алтарь церкви, где были архитекторы?» – задается риторическим вопросом отец Григор.
- "Gandzasar facelift: Vandalism or restoration as tiling continues at Karabakh medieval church's fence?". ArmeniaNow. 12 July 2011. 2012-05-18 tarixində .
- DİN: Xankəndidə kafedral və kilsə mühafizə olunur - VİDEO
- Мамедова, 2004. səh. 148
- Мкртчян, 1989. səh. 16
- Мамедова, 2004. səh. 120
- Мамедова, 2004. səh. 121
- Мамедова, 2004. səh. 124
- Мкртчян, 1989. səh. 18
- Мкртчян, 1989. səh. 19
- Мкртчян, 1989. səh. 20
- Мамедова, 2004. səh. 149
- Улубабян, 1981. səh. 53
- Улубабян, 1981. səh. 54
- Якобсон, А.Л. Из истории армянского средневекового зодчества (Гандзасарский монастырь XIII в.) (К освещению проблем истории и культуры Кавказской Албании и Восточных провинций Армении. Т.1.). Ер. 1991. 447.
- Thierry, Jean-Michel. Armenian Art. New York: Harry N. Abrams. 1989. 72. ISBN .
- Асратян, М. М. Арцахская школа армянской архитектуры. Ереван. 1992. 27.
- Мнацаканян, С. Х. Искусство средневековой Армении. Берлин. 1981. 111–119.
- Улубабян, 1981. səh. 57
- Улубабян, 1981. səh. 58
- Улубабян, 1981. səh. 59
- Улубабян, 1981. səh. 63
- Carile, Maria Cristina. Buildings in their patrons' hands? The multiform function of small size models between Byzantium and Transcaucasia (kunsttexte.de). University of Bologna. 2014. 2021-12-27 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-10-31.
- Hewsen, Robert H. A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. 2001. 120.
- Персидский поход 1722–23 2015-07-03 at the Wayback Machine — статья из Большой советской энциклопедии (3 издание)
Ədəbiyyat
- Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
- Мкртчян, Ш.М, Историко-Архитектурные Памятники Нагорного Карабаха, Ереван, 1989
- Улубабян, Б. Гандзасар. Ереван. 1981.
Həmçinin bax
- Alban Həvari Kilsəsi
- Qafqaz Albaniyasının memarlığı
- Çarekvəng monastırı — Gədəbəy rayonu ərazisində Alban Katolikoslarının müvəqqəti sığınacağı olmuş digər monastır
- Böyük Arran monastırı — Kəlbəcər rayonu ərazisində Alban Katolikoslarının ikinci iqamətgahı
- Həmşivəng monastırı — Gədəbəy rayonu ərazisində Gəncəsərdən əvvəl Alban Katolikoslarının iqamətgahı olmuş monastır
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Genceser monastiri ve ya Qandzasar monastiri erm Գանձասար Qanczasar Kelbecer rayonunun Vengli kendinde Xacincayin sol sahilinde yerlesen tarix memarliq abidesi Tikili Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi terefinden dunya ehemiyyetli abide kimi qeydiyyata alinmisdir Genceser monastiriAgveng40 03 24 sm e 46 31 52 s u Olke AzerbaycanSeher KelbecerYerlesir Vengli kendiAidiyyati Xacin knyazligiSifarisci Hesen CelalEsas tarixler 1240 1836 Alban Hevari Kilsesi 1836 2015 Ermeni Qriqoryan Kilsesi 1551 1781 1907 1999 Yenidenqurma isleri aparilibTikilme tarixi 1216 1238 kilse 1261 qavitVeziyyeti yaxsiResmi sayt gandzasar comAzerbaycandaki tarixi abidelerin milli qeydiyyatiIstinad nom 10KateqoriyaMonastirEhemiyyetiDunya ehemiyyetliGenceser monastiriKompleksin plani Vikianbarda elaqeli mediafayllar Genceser monastirinin baskilsesi olan Muqeddes Iohann kilsesi daha qedim kilsenin yerinde Xacin knyazi Hesen Celalin gosterisine esasen insa edilmisdir Kilsenin insasina 1216 ci ilde baslanilmis ve tikinti 1238 ci ilde yekunlasdirilmisdir 22 iyul 1240 ci ilde Albaniya Katolikosu II Nersesin istiraki ile kilsenin ithaf merasimi kecirilmisdir Kilsenin narteksinin insasina Hesen Celalin oglu Atabey ve heyat yoldasi Mamkan xatunun sifarisi ile 1240 ci ilde baslanilmis ve insaat isleri 1266 ci ilde tamamlanmisdir 1240 ci ilden Alban Hevari Kilsesi Katolikosunun iqametgahi Hemsiveng monastirindan Genceser monastirina kocurulmus 1836 ci ilde Alban Katolikoslugunun Rusiya Muqeddes Sinodu terefinden legv edilmesine kimi Genceser monastiri katolikoslugun merkezi ve Alban katolikoslarinin iqametgahi olaraq qalmisdir Katolikosluq merkezinin Gencesere kocurulmesinden sonra Alban Katolikoslugu hem de Genceser Katolikoslugu kimi taninmaga baslamisdir Bezi azerbaycandilli muasir menbelerde abidenin esil adinin Xezinedag mebedi oldugu qeyd edilir Adin etimologiyasiGenceser monastirinin adi monastirin insa edildiyi tepelik erazinin adindan goturulmusdur Genceser sozu genc ve ser olmaqla iki hisseden ibaretdir Her iki soz pehlevi dilinden gelmekle genc xezine ser tepe zirve hundur yer anlamini ifade edir Tarixi1823 cu ilde Car Rusiyasi mutexessisleri Qarabagin kameral tesvirini hazirlayarken Vengli ucun bele yazirlar tatarlarin Agveng ermenilerin Qanzasar adlandirdigi monastira mexsus malikane Ag turk dilinde ele bildiyimiz ag veng ise Qipcaq dilinden dilimize kecmis monastir demekdir Agveng Ag gunbez Agdam Agdas kimi soz birlesmesidir Agveng ag xanegah ag monastir demekdir Ermeniler Qafqaz Albaniyasi dovletine Agvank deyirler Qedim kilse IX X esrlere aid tarixi menbelerden belli olur ki Genceser monastirinin yerinde olmus qedim kilse butun Artsakdan olan ehalinin dini ve siyasi toplanis yeri olmusdur Ananiya Mokatsinin 946 968 xalkedonluq yolunu tutan Qafqaz albanlari ve qriqoryan ermeniler arasinda anlasilmazliqlari aradan qaldirmaq ucun yazdigi Aluank ehalisinin qiyami haqqinda adli mektubundan melum olur ki o 949 cu ilde Xacin eyaletinde cagirilmis kilsi xadimleri ve zadegan ailelerin numayendelerinin yigincaginda Genceserden olan monax Serkis ata da istirak etmisdir Hemin monax Serkis 949 cu il yigincaginin istirakcisi kimi hem de Sunik tarixcisi terefinden qeyd edilir Dovrumuze catmis monastirdan evvel erazide qedim kilsenin olmasini hem de monastirin etraflarinda qorunmus 1174 1182 1202 ve sair illere aid xacdaslari da subut edir K Mkrtcyan qeyd edir ki bu ve diger melumatlar Genceser monastirinin daha qedim kilsenin yerinde insa edilmesine subhe yeri qoymur Qedim kilse ola bilsin ki Xacin knyazlarinin ad sanina layiq zengin memarliq xususiyyetlerine malik olmamis buna gore de Hesen Celal bu boslugu aradan qaldirmaq ucun yeni kilse insa etdirmeye qerar vermisdir Veftizci Iohannla bagli inanc Yerli ehalinin inancina gore Veftizci Iohannin gosterisi ile kesilmis basi Genceser monastiri erazisinde defn edilmisdir Moisey Kalankatlinin Alban olkesinin tarixi eserinde relikviyanin Xacin erazisine Iberiyadan bagli melumat vardir Kalankatli yazir Ondan sonra Iohannin basi bir knyazin eline kecdi ve Istampola getirildi Katolikler onu ogurlayaraq qerbe aparmaq isteyirdiler Lakin knyaz onu goturerek simala Iveriyaya qacdi Burada o Artsak hakimi Celal Dovlenin qardasinin eline kecdi 1211 ci ilde qardasinin yanina geden Celal Dovle muqeddes basin ona verilmesini xahis etse de qardasi konullu sekilde onu vermekden imtina etdi Onda Celal Dovle onu zorla alaraq Qandzak eyaletinin Artsak havarina aile meqberesine getirdi Basi burada yerlesdirdi ve uzerinde Tanri Mesih ve onun veftizcisi muqeddes Iohannin serefine heyranedici kilse insa etdirdi Ithaf gunu kilseni Muqeddes Iohann adina Genceser kilsesi adlandirdi Hesen Celalin insaat isleri Monastirin esas kilse binasinin insasina 1216 ci ilde Asagi Xacin knyazi olan Hesen Celalin sifarisi ile baslanilmis ve insaat isleri 1238 ci ilde tamamlanmisdir Hesen Celalin sifarisi ile kilsenin interyerinde yazilmis insa kitabesinde bu haqqda etrafli melumat verilir Muqeddes Iohann kilsesinin insa kitabesi Kitabe kilsenin interyerinde yerlesir Kitabenin sifarisci ve kilsenin ithafi ile bagli hissesinin tercumesi Muqeddes Ucluyun Ata Ogul ve Muqeddes ruhun adi ile men Tanrinin xidmetcisi Hesen Dovle Vaxtinqin oglu Boyuk Hesenin nevesi genis eyaletleri ile Xoxanaberdin cari bu kitabeni yazmagi emr etdim Atam olumu ve diger dunyaya kocmesinden evvel mene ve boyuk knyaz Serkisin qizi olan anam Xoriseye atalarimizin mezari olan Genceserde bu kilseni insa etmeyi vesiyyet etdi ki biz de insaata ermeni teqviminin 765 ci ilinde Ruzi verenin komekliyi ile basladiq ve serq divarini pencereye qeder insa etdikde dunyevi heyatdan imtina eden anam ucuncu defe Yeruselime ziyarete yola dusdu orda rahibe koyneyi geyinerek illerle Muqeddes Qebir kilsesinin qapilari agzinda zahid heyati surerek vefat etdi ve orda da defn olundu Biz ise heyatda qarsimiza cixa bilecek bedbextlikleri yadda saxlayaraq insaati tamamlamaga calisdiq ve Rehmli Rebbin lutfu ve xeyir duasi ile onu 782 ci ilde tamamladiq Sey ve xos niyyetimiz sayesinde muxtelif formalar ve resmlerle bezedilmis kilseye men xaclar kitablar muqeddes esyalar zerif metallardan tokulmus ve qiymetli daslarla bezedilmis muxtelif meiset esyalari verim Bu kilse 789 cu ilde Alban Katolikosu ter Nersesin hakimiyyeti dovrunde ithaf edildi 22 iyul 1240 ci ilde Rebbin deyisilmesi bayrami gunu 700 e qeder din xadiminin istiraki ile yeni kilsenin insa merasimi kecirilmis merasimde Alban Katolikosu II Nerses sexsen istirak etmisdir Hadiselerin sahidi olmus tarixci Kirakos Qandzaketsi bu haqqda danisarken yazir Xoxanaberdin qarsi terefinde aile meqberesinin yerlesdiyi Genceser adli monastirda knyaz Hesen gozel bezekleri olan Rebbin semavi mebedini xatirladan kilse insa etdirdi ve burada dunyanin butun gunahlarinin silinmesi ucun her zaman Tanri quzusu qurban getirilir Uzun iller onun uzerinde islediler Isler tamamlandiqda kilsenin ithaf edilmesi ucun tenteneli merasim teskil olundu Merasimde Alban Katolikosu hakim Nerses ve coxlu sayda yepiskoplar o cumleden boyuk vardapet Vanakan ve bir cox muellimler onunla birlikde istirak etmisler Kilsenin ithaf edilmesi coxlu kesislerin istiraki ile heyata kecirildi ve deyilene gore orada 700 e qeder iyerey istirak etmisdir Merasimin bitmesinden sonra knyaz boyuk ziyafet teskil etdi ve sexsen qonaqlara qulluq ederek onlara hediyyeler bexs etdi Bu hadise 1240 ci ilde boyuk Tanrinin deyisilmesi bayrami zamani bas vermisdir Kilsenin narteksinin insasina Hesen Celalin oglu Atabey ve heyat yoldasi Mamkan xatunun sifarisi ile 1240 ci ilde baslanilmis ve insaat isleri 1266 ci ilde tamamlanmisdir Xususile Selcuq turkleri Qafqazi isgal etdikden sonra Islam tesiri Gurcustanda ve Ermenistandaki xristianlarin medeniyyet ve adetlerine nufuz etmisdir Xacin knyazi Hesen Celalin hakimiyyetini gosterme usullari Islam adetleri ve titullari ile edilirdi Bu xususile onun tikdirdiyi esas abide olan Genceser monastirinda ortaya cixir Genceserin gunbezindeki Hesen Celal tesvirinin ayaqlarinin carpaz sekilde tesvir edilmesi Selcuq sarayinda gucun tesvir edilmesinin esas vasitesi idi Alban Katolikoslugu iqametgahina cevrilmesi 1240 ci ilden Alban Hevari Kilsesi Katolikosunun iqametgahi Hemsiveng monastirindan Genceser monastirina kocurulmus 1836 ci ilde Alban Katolikoslugunun Rusiya Muqeddes Sinodu terefinden legv edilmesine kimi Genceser monastiri katolikoslugun merkezi ve Alban katolikoslarinin iqametgahi olaraq qalmisdir Katolikosluq merkezinin Gencesere kocurulmesinden sonra Alban Katolikoslugu hem de Genceser Katolikoslugu kimi taninmaga baslamisdir XIII esrden etibaren Genceser erazide tehsil ve medeniyyet merkezine cevrilmis monastir daxilinde Alban Hevar Kilsesi ucun xadimler yetisdiren dini seminariya fealiyyet gostermisdir Bununla yanasi medeniyyet merkezi kimi genis erazi ve gelire malik olan monastir hem de bolgenin xrtistian senetkarlarina hamilik etmis dasyonma ve miniatur senetinin gozel numunelerinin yaradilmasinda rol oynamis monastirda deyerli elyazmalar ve tarixi senedlerin toplandigi genis kitabxana yaradilmisdir XVIII esrde Genceser Katolikosu etraf erazilerdeki 900 e qeder kendin yuzlerle tacirinden vergi alirdi Ermeni Qriqoryan Kilsesinin nezaretine kecmesi XVII XVIII esrlerde Genceserdeki alban patriarxi ve Ecmiedzindeki ermeni katolikosu arasinda dindarlar uzerinde tesir ugrunda mubarize gedirdi Zeiflemekde olan ve Islamin tesiri ile ardicillari azalan Alban Hevari Kilsesinin Genceser taxtini ozune tabe etmek ucun Ecmiedzin butun vasitelerden istifade edirdi Mubarize aparmaqda cetinlik ceken Alban Patriarxi Ecmiedzine tabe olmaga qerar verdikde bu qerar ermeni kilsesine tabe olmaq istemeyen Qarabagin yerli ehalisi arasinda ciddi naraziliga sebeb olur Neticede bir qrup alban kilse xadimi Genceserden bir qeder aralida yerlesen Uc korpe monastirinda yeni iqametgah yaradaraq ozlerine patriarx secirler Yeni patriarx eyni zamanda Hem Ecmiedzinle hem de ona tabe olmaga qerar vermis Genceser patriarxi ile mubarize aparmali olur Bu hadiseleri tesvir ederken P T Arutunyan Djambr eserinin rusca nesrine yazdigi on sozde qeyd edir XIII esrin 40 ci illerinden XVIII esrin sonlarina kimi Xacin feodallari olan elinde olan Genceser taxti XVII esrin 30 cu illerinde Ecmiedsinde Sunik sehrasindan olanlarin taxta kecmesine kimi Ecmiedzinden asili olmayan musteqil siyaset yurudurdu Bu zaman Genceser patriarxi Ecmiedzinin birinciliyini qebul etdiler ve tabeliye hazir olduqlarini bildirdiler Buna hem de XVII esrin sonlarinda Genceserden bir qeder aralida Uc korpe monastirinda peyda olaraq ozunu patriarx elan eden saxtakarin Qarabag ehalisi arasinda narahatciligi artirmasi da sebeb olmusdur 1836 ci ilde uzun suren mubarizeden sonra Ermeni Qriqoryan Kilsesi Alban Hevari Kilsesinin legv edilmesine kilse ardicillari ve mebedlerinin ise ozunun tabeliyine verilmesine nail olur Sonuncu Alban Katolikosu Israel terefinden Qraf Ivan Qudovice yazilmis 19 avqust 1806 ci il tarixli mektubda Ecmiedzin Katolikosunun Alban Hevari kilsesini ele kecirmek ucun atdigi addimlardan narahatliq ifade edilir 1400 ile yaxindir ki Qrabag Yelizavetpol Seki ve Sirvanda yeni Aqvank eyaletinde yasayan ermeniler ve Qarabag patriarxi Boyuk Ermeni Qriqorinin nevesi Qriqoris terefinden xeyir dua almisdir Hemin huquq bu vaxta kimi davam edir ve kecmis Ararat patriarxinin hec vaxt bu yerlere huququ olmamis butun huquqlar Amaras patriarxina mexsus olmusdur Orijinal metn rus Pismo Agvanskogo patriarha Izrailya k gr Gudovichu ot 19 go avgusta 1806 goda Okolo 1400 let kak sv Grigoriya VelikoArmyanskago vnuk Grigorij zhe byl posvyashen Armyanskago monastyrya sostoyashago v Karabage natpiaphom i vse zhivushie Armyane v Karabage Elisavetopole Sheki i Shirvane to est oblast Agvanskaya dostalas emu v epapxiyu v osoboe polnoe ego rasporyazhenie kotoroe pravo dlya onago monastyrya i prodolzhalos do sego vremeni i byvshie Araratskie patpiapxi nikakogo dela ne imeli i nikogda do onoj ne kasalis a vsegda zaviselo v polnom rasporyazhenii odnogo Amarskago patpiapxa Lakin Alban Patriarxinin xahislerine baxmayaraq Rusiya Muqeddes Sinodu kilseni legv ederek butun mulk ve ehalisini Ermeni Qriqoryan Kilsesinin tabeliyine verir Bundan sonra Qarabagda Alban Patriarxi Israelin bascilgi ile qiyam baslayir Qiyam yatirilir patriarx Israel ise olkeden qovulur Tezlikle patriarx Israel vefat edir ve bundan sonra Ermeni Arxiyepiskou Hovannes Qraf Ivan Qudovice yazdigi mektubda Qarabag ve Gencedeki Alban Kilsesi mulkleri ve dindarlarinin Ecmiedzinin tabeliyine verilmesini xahis edir SSRI ve Qarabag muharibesi dovrunde 1930 cu illerde SSRI rehberliyi dinle mubarize kompaniyasi cercivesinde olkenin muxtelif erazilerinde olan dini merkezlerin o cumleden Genceser monastirinin fealiyyetini dayandirir Qarabagda etnik zeminde munaqiselerin bas verdiyi bir dovrde Ermeni Qriqoryan Kilsesi Artsax yeparxiyasinin fealiyyetini elan edir ve Sumqayitda dogulmus Qurgen Martirosyan Pargev adi ile arxiyepiskop elan edilerek Qarabaga gonderilir Martirosyanin seyleri neticesinde 1 oktyabr 1989 cu ilde alti ay davam eden yenidenqurma islerinden sonra Genceser monastiri yeniden fealiyyete baslayir Qarabag muharibesi illerinde doyuse geden butun ermeni herbi birlesmeleri Genceser monastirinda Qurgen Martirosyandan xeyir dua alirlar 1991 ci ilde SSRI esgerleri ve OMON Genceser monastiri ve mezarliginda axtaris heyata kecirirler 1992 ci ilde Ermenistan Mudafie Naziri Vazgen Sarqsyan ve Qarabag ermenilerinin silahli birlesmelerinin rehberi Serj Sarqsyan Genceser monastirinin rahib hucrelerinden birinde ilk toplantilarini kecirirler Bu toplantilardan xeber tutan Azerbaycan terefinin 20 yanvar 1993 cu ilde teskil etdiyi hava hucumu zamani monastir etrafindaki binalara ziyan deyir ve bir nece kesis helak olur 8 9 mayda Susanin ele kecirilmesi ugrunda doyuslerde Qurgen Martirosyan sexsen istirak edir ve seherin isgalindan sonra Qazanci kafedralinda sukranliq ibadeti teskil edir 1998 ci ilde Qarabag yeparxiyasinin merkezi Qazanci kilsesine kocurulur Sonraki tarixi Birinci Qarabag muharibesinin yekunlasmasindan sonra Rusiyadan olan milyoncu Levon Hayrapetyanin maliyye desteyi ile Genceser monastirinda esasli temir ve yenidenqurma isleri aparilmisdir 2000 2002 ci illerde heyata kecirilmis insaat zamani kilsenin altari narteks ve dam ortuyu yenilenmisdir 2011 ci ilde heyata kecirilen insaat isleri mubahise ve qalmaqla sebeb olmusdur Kompleksi ehate eden tarixi binalar ve komekci tikililerin muasir daslarla uzlenmesi tarixci ve memarlari qezeblendirse de Qurgen Martirosyan bu tikililerin tarixi deyer dasimadigini demisdir 19 20 sentyabr 2023 cu il tarixinde Qarabagda heyata kecirilen lokal antiterror tedbirlerinden sonra Azerbaycanin nezaretine kecib 5 oktyabr 2023 cu ilde Azerbaycan Respublikasinin Daxili Isler Nazirliyi monastirin tehlukesizliyi ve muhafizesinin polis emekdaslari terefinden temin edildiyini aciqlayib Memarliq xususiyyetleriGenceser monastirinin merkezinde qedim kilse ve narteks yerlesir Mudafie divarlari ile ehate olunmus komplekse hemcinin boyuk yemekxana seminariya ve Alban Katolikosunun iqametgah binasi hemcinin rahiblerin yasayisi ucun nezerde tutulmus hucreler ve diger meiset binalari da daxildir S Mkrtcyanin sozlerine gore kilse ve narteks bir biri ile ele kompozisiya vehdetindedir ki sanki eyni vaxtda ve vahid fikir esasinda insa edilmisler Kompleksin simal terefinde yerlesen ve XVIII esrde insa edilmis yasays tikilileri sekkiz hucreden 2 9 x 2 5 metr ibaretdir Serq terefde 1689 cu ilde insa edilmis yemekxana binasi yerlesir Iki mertebeli seminariyasi 1898 ci ilde tikilmisdir Alban Katolikosunun iqametgah binasinin deqiq insa tarixi bilinmir Monastir divarlarindan cenubda alban katolikoslari ve zadegan sulalelerinden olan sexslerin defn edildiyi qedim mezarliq vardir Rahib hucrelerinin hamisi tagtavanli ortuye malikdir Hucrelerinin hamisinin qapisi monastir heyetine acilir Umumilikde Genceser monastirinda 200 den artiq kitabe qeydiyyata alinmisdir ki onlarin da oxunmasi ve tedqiqi erazinin orta esrler tarixinin tedqiqinde mehem rola malikdir Muqeddes Iohann kilsesi Muqeddes Iohann kilsesinin umumi gorunusu ve plani Muqeddes Iohann kilsesi plan xususiyyetlerine gore xaricden duzbucaqli daxilden ise xacvari formaya malik merkezgunbezli tikilidir 12 3x17 75 metr olculere malik olan ibadet zalinin gunclerinde iki mertebeli komekci otaqlar yerlesir Ikinci mertebedeki otaqlara konsollu pillekenler aparir Pillekenlerin asagi hecmleri iri stalaktitlerle bezedilmisdir Kilsenin interyer ve eksteryerinin memarliq ve dekorasiya tertibi vahid struktur yaradir ki bu da mebedi parlaq memarliq numunesi hesab etmeye esas yaradir Gunbezalti fezanin kuncleri bir biri ile kesisen ve mebedin merkezi hissesinden kecen sutunlarla vurgulanir Barabanin dar pencere yerlerinin simal cenub ve qerb divarlarinin heresinde bir eded olmaqla yuxari hisseleri iri kannelyurlarla bezedilmisdir Xacin qanadlarinin taglari ucpilleli profil ve oxvari formaya malikdir Tagin yuxari pillesi monumental karnizle cercivelenmisdir Gqnbezalti yelkenler her gunbezde duzbucaqli formasinda qruplasdirilmis toxuma xarakterli hendesi ulduzlar daireler kvadratlar ve stillesdirilmis nebati naxislarla bezedilmisdir Detallari tekrarlanmayan bu naxislar yelkenlere ince ve yungul gorunus bexs edir Yelkenlerin yuxari hissesinde gunbezin altini cerciveye alan kemerin altinda qorelyefler yerlesdirilmisdir Cenub qerb yelkeninde qoyun basi simal serq yelkeninde okuz basi simal qerb yelkeninde ise antropomorf canli tesvir edilmisdir Kilsenin altar apsidasinin interyeri Gunbezin barabani silindr formasinda olmaqla yeddi vertikal yarimsutun vasitesiyle sekkiz beraber hisseye bolunmusdur Kilsenin altar apsidasi butovlukde dasyonma senetinin gozel numunesidir Onun duzbucaqli sethine naxisli sekkiz trapesiya ve onlar arasinda ucbucaqlilarr yonulmusdur Isiq kolge effektinin yaradilmasi ucun ucbucaqlilar daha boyuk derinlikde islenmisdir Butun trapesiya ve ucbucaqlilar murekkeb toxuma naxislarla bezedilmisdir Kilsenin xarici hecmleri daxili hecmin xacvari qurulusunu kifayet qeder deqiq ve lakonik formada tamamlayir Xacin qanadlari yuksek frontonlarla vurgulanir divarlarin fasadlari derin olmayan ucbucaqli nislerle islenmisdir ki bu da hem horgunun hecmini vizual olaraq azaltmaga ve tikiliye bitkin gorunus vermeye serait yaratmisdir Bina bespilleli stillobat uzerinde tikilmisdir Dekorativ baximdan kilsenin divarlarinin her biri ozunemexsus sekilde islenmisdir Simal ve cenub fasadlari detallari ve dekorativ elementleri binanin umumi xarakterine uygun olan bes tagla bezedilmisdir Bu taglar dekorativ sutunlari ile nisleri hasiyeleyir Simal divarinda merkezi tag uzerinde boyuk yonma xac verdir Cenub divarinda anoloji tag uzerinde pencere yeri acilmisdir Zengin bezedilmis pencere cercivesi uzerinde itiuclu yarpaq naxislari vardir Kilsenin serq divarinin bezedilmesinde de taglardan istifade olunmusdur Burada diger taglar uzerinde yukselen merkezi tag pencere yerini de ehate edir Diger nislerin ustunde okuz basi Tanri anasi ve korpe qartal basi ve sair tesvir olunmusdur Boyuk bir hissesi narteksin serq kollonadasi ile ortulmus olan qerb divarinda giris qapisi uzerindeki portalda seliqe ile islenmis Isanin carmixa cekilmesi sehnesi tesvir olunmusdur Boyuk xacin her iki terefinde diz cokmus insan fiqurlari vardir Veftizci Iohann kilsesi hundur gunbez ile tamamlanir Orijinal barelyef ve rozetlerle bezedilmis coxuzlu baraban hemcinin onu tamamlayan cetirvari ortuk gunbeze hem ezemetli hem de zerif gorunus bexs edir S Mkrtcyan gunbezin bedii dekorativ hellinin kilse memarinin esas uguru oldugunu qeyd edir Gunbezin barabani bir birine bisitik yarimsutunlar vasitesiyle on alti hisseye bolunur Sutunlar barelyef naxislari ile bezedilmisdir Narteks Narteksin esas fasadinda giris portali ve narteksden kilseye kecid portali Kilseye bitisik insa edilmis narteks binasi umumilikde mebede daha butun ve monumental gorunus verir Genceser monastirinin narteksi iki sutuna stalaktitlerle bezesilmis iki cut kesisen taga malik tikilidir Kilsenin narteksi tekce olculeri 11 80x13 25 metr ile deyil hem de memarliq xususiyyetleri ile heyranedicidir Unikal memarliq abidesi olan narteks daxili hecmin helli ile secilir Bina qarsiliqli kesisen tag tavan konstruksiyasi ile ortulmusdur Zalin qerb terefinden ona bitisen dar sahe onun hecminden onalti kunclu iri sutunlarla ayrilir Tag nervurler mehz hemin sutunlara soykenir Narteksden kilseye aparan yarimdairevi timpan xirda yonma naxislarla timpani ehate eden cercive ise ulduz ve trapesiya naxislari ile bezedilmisdir Qerb taglari arasinda asagi kuncler seviyyesinde naxislarla bezedilmis genis xac yerlesdirilmisdir Giris portalinin ustunden kecen tagin altindaki sahe sahmat ornamenti ile islenmis ve horme naxisli kemerle ayrilmisdir Narteksin interyerinde esas dekorativ yuku stalaktitler dasiyir Buna baxmayaraq komekci element kimi coxlu sayda xirda qabartma fiqurlar romb formali elementlerden yigilmis sahmat ornamenti xirda oyma ve toxuma naxislar ve ulduz elementlerinden de istifade edilmisdir Genceser narteksi esrler boyunca Xacin knyazi Hesen Celalin toremeleri olan sulalesinin aile meqberesi olmusdur Narteksin serq terefinde Hesen Celalin ozu de daxil olmaqla sulalenin bir cox meshur numayendelerinin o cumleden orta esrler Alban Katolikoslarinin mezarlari vardir Onlarin monolit daslardan hazirlanmis mezar daslari yerli senetkarlarin el isleri ile bezedilerek zerif senet eserlerine cevrilmisler Narteksin eksteryerleri kifayet qeder sadedir O planda duzbucaqli formaya malik sekkizguseli yungul rotonda ile tamamlanan sade tikilidir Simal fasadindaki giris qapisinin her iki terefinde sir ve ya irbis qabartmasi yerlesdirilmisdir Cenub fasadinin cenub hissesinde kicik pencere yeri acilmisdir Pencere dordqanadli qac ile lehimlenis naxisli cerciveye malikdir Dekor elementleri Gunbez Gunbezin eksteryer ve interyer gorunusleri Gunbez barabaninin qerb kunclerinde mebedin modelini basi uzerinde tutan Hesen Celal ve xeyir dua veren Mesih cenub kunclerinde ibadet ucun diz cokmus qadin fiqurlari Bakire Meryem ve Bakire ile Korpe serq kunclerinde Carmixa cekilme ve iki buynuzlu heyvan basi simal kunclerinde ise qanadlari acilmis veziyyetde quslar tesvir olunmusdur Gunbezin cenub kuncleri serq ve simal kuncleri ile muqayisede relyeflerle daha cox bezedilmisdir Umumilikde barabanin en deyerli relyefleri qerb ve cenub fasadlarinda yerlesdirilmisdir Bu secim gunduz vaxti hemin fasadlarin daha yaxsi gorunmesi ile elaqelidir Simal ve serq fasadlarindaki relyefler ise umumilikde barabanin dizayn kompozisiyasini tamamlamaqla ona plastik tefsir edilmis eser kimi baxmaga imkan verir Cenub fasadinda ibadet halinda tesvir edilen qadin fiqurlari yon baximindan novbeti nisde yerlesdirilmis Tanri anasi fiquruna istiqametlenmisdir Hemin fiqur ise cenub faafinin merkezi hissesinin frontonunu tamamlayir Tanri anasi fiqurunun sag terefinde Bakire ve Kope kompizisiyasi yerlesdirilmisdir Serq fasadindaki kicik olculu Carmixa cekilme kompozisiyasi fronton ve pencere yerinin arasinda yerlesdirilmisdir Kompozisiyanin her iki terefi buynuzlu heyvan basi relyefleri ile bezedilmisdir Simal fasadinin bezedilmesinde ise iki ede qanadlari aciq veziyyetde olan qus relyeflerinden istifade olunmusdur Qerb fasadinda yerlesdirilmis Xeyir dua veren Mesih kompozisiyasinda sol elinde kitab tutmus saqqalsiz genc Isa tesvir edilib Kompozisiya frontonda naxisli fon uzerinde yerlesdirilib Bas ve adsiz barmaqlarini birlesdirmekle elini ireli uzadan Mesih xeyir dua verir Isa fiqurunun altinda naxisli pencere cercivesi uzerinde derin olmayan nisde Adem ve Hevva tesvir edilib Kompozisiyanin merkezinde olan bilik agacinin her iki terefinde Adem ve Hevva fiqurlari vardir Agac uzerinde ise ilan fiquru surunur Aden ve Hevva kompozisiyasinin sag ve sol tereflerinde taxtda oturmus iki kisi fiquru tesvir edilmisdir Nazik yonma sutunu xatirladan taxtda oturmus hemin fiqurlar yuzari uzadilmis ellerinde kilse modelini tutmuslar Mehz buna gore de elmi edebiyyatda hemin fiqurlarin kilsenin ktitorlarini tesvir etdiyi ehtimali qeyd edilir S Mkrtcyan ve A L Yakobson sag terefdeki fiqurda Hesen Celalin tesvir olunduguna inanirlar J M Tyerri ve M Asratyan ise her iki fiqurda Hesen Celalin ina etdirdiyi ferqli kilselerin modelleri ile tesvir olunduguna inanirlar S X Mnatsakanyan ise sol terefdeki fiqurda Hesen Celalin atasi Vaxtanqin tesvir olunma ehtimalini seslendirir Ktitorlarin tutdugu kilse modellerinde gelince sag terefdeki fiqurun tutdugu model cetir yox konik gunbeze malik olsa da profil ve qurulusuna gore Genceser monasitirinin Muqeddes Iohann kilsesini xatirladir S X Mnatsakanyan sol terefdeki fiqurun saxladigi modelde Hesen Celalin dovrumuze catmamis kilselerinin tesvir olundugunu yazir Gunbezin fasad dekorlari Barabanin qerb fasadindaki kompozisiya ve kilsenin qerb fasadini bezeyen Carmixa cekilme kompozisiyasi umumilikde tikilinin qerb fasadinda vahid nezeriyyenin izlendiyini demeye esas verir en ustde xeyir dua veren Isa onun derhal asagisinda Adem ve Hevvanin timsalinda insanligin gunaha batmasi ve nehayet bir qeder asagida Isanin carmixa cekilmesi ile gunahin yuyulmasi gosterilir Ktitorlar da oz kilselerini mehz gunahyuyan Isaya teqdim edirler Mingecevir kilse kompleksinde arxeoloji qazintilar zamani askarlanmis uzerinde tovuzqusulari ve heyat agaci motivi hemcinin alban elifbasi ile yazi olan altar dasiMuqeddes Veftizci Iohann kilsesinin giris qapisi uzerindeki portalda da tovuzqusulari ile olan motiv tekrarlanir Ikinci fikir qrupu abidenin cenub fasadinda hazirlanmisdir Barabanin cenub fasadinda Tanri anasi korpe ile gosterilir Onun iki terefinde uzleri merkezi fiqura teref cevrilmis diz cokerek ibadet formasi almis iki qadin fiquru gosterilir Bir qeder yuxarida frontonda novbeti Tanri anasi ve Kope kompozisiyasi vardir Islenmesi ve detallara diqqet yetirilmesi ile secilen bu tesvirde personajlarin yuxari hissesinde qanadli gosterilir Bu kompozisiyanin solunda yerlesen qonsu sehne tarixi xronoloji baximdan basladilmis movzunu davam etdiren Isa ucun aglanilmasini eks etdirir Diz cokmus fiqurlarin basi uzerinde qeyri adi fantastik varliqlar gosterilmisdir Fiqurlarin uzleri ve islenme texnikasi ktitorlarin hemcinin Adem ve Hevvanin fiqurlari ile oxsarliq teskil edir ve buna esaslanan tedqiqatcilar onlarin eyni vaxtda ehtimal ki eyni senetkar terefinden hazirlandigini iddia edirler Daha sade dizayna malik olan serq ve simal fasadlarinda gosterilmis Tanri anasi ve Hevari Iohannla Carmixa cekilme sehnesi iki terefden buynuzlu heyvan baslari ile ehate olunur solda okuz sagda qoyun basi tesvir edilir Sonraki serhedler uzerinde qanadlari aciq veziyyetde iki qartal fiquru yerlesdirilmisdir Fasadlar Muqeddes Iohann kilsesinin qerb fasadini iri Carmixa cekilme kompozisiyasi bezeyir Boyuk ornamentli dairevi rozetin uzerinde yerlsdirilmis xac hundur relyefe malik olmaqla toxuma formali naxislar ve palmettlerle bezedilmisdir Xilaskarin fiquru sert frontal ve simmterik iyerarxik pozada dairevi nimba icinde olan boyuk bas ve zeif bedenle gosterilmisdir Mesih foqurundan asagida diz cokerek ibadet halini almis iki sexsin fiquru vardir Mesihin basinin sag ve sol terefinde iki eded qanadli varliq tesvir edilib Xacin qanadlarinn yuxari hissesinde ise uzbeuz dayanmis tovuzqusu fiqurlari vardir Butovlukde qerb fasadindaki Carmixa cekilme kompozisiyasi kvadrata yaxin saheye sigisdirilmisdir Narteksin esas dekorativ merkezi kompleksin istiqamet oxu uzerinde yerlesen qerb portalidir Portal cercivesi xarici ve orta olmaqla iki hisseden ibaretdir Her iki cercive bir birini tekrarlamayan naxislarla bezedilmis medalyonlara malikdir Yuxari terefde xarici cercivenin daxili kunclerinde dizayn ve duruslari ile Mingecevir kilsesinden tapilmis erken orta esrlere aid altar dasi uzerindeki tesvirleri xatirladan tovuzqusu fiqurlari vardir Portalin timpani alti daireden ibaret polixrom mozaika ile bezedilmisdir Narteksin simal portali daha sade dizayna malikdir Onun tagi oyma naxislari olmayan duzbucaqli cerciveye alinmisdir Tagin uzerinde oniki yarpaqli rozet sag ve sol tereflerinde ise addim atan sir fiqurlari vardir Xatire abideleri ve xacdaslarHesen Celalin mezar dasi Bolonya Universitetinden professor Mariya Kristina Karile qeyd edir ki 1216 ci ilden monastir Xacin knyazlarinin defn yeri olmusdur Monastirda knyaz Hesen Celal hemcinin onun varisleri olan diger Xacin knyazlari ve onun neslinden olan Alban Katolkioslari defn edilmisler Hesen Celalin mezari kilsenin narteksinde esas ibadet zalinin qapisi agzinda insa edilmisdir Hesen Celalin qebir dasi ag mermer dasindan hazirlanmaqla uc sferik fiqurla bezedilmisdir merkezdeki sfera David ulduzu ile bezedilmisdir Ulduzu cerciveleyen halqa alti nebati naxisla bezedilmisdir ki onlardan da fransiz zanbagini fler de liz xatirladir Ikinci sfera on alti guseli ulduzla bezedilmisdir ki bu da Serqi Asiya xalqlarinin medeniyyetinde ebediyyet carxini ifade edir Ucuncu sfera bir cox alban xacdaslarinin bezedilmesinde istifade olunmus gunesi simvolize eden xonca oymas ile bezedilmisdir Mezar dasinin uzerindeki kitabede yazilmisdir Burada Boyuk Celal yatir dualarinizda onu da yad edin 1431 ci il Hesen Celalin mezarinin her iki terefinde katolikosluq merkesinin Gencesere kocurulmesinden sonra Alban Hevari Kilsesine rehberlik etmis katolikoslarin mezarlari vardir Sol terefde katolikos II Iyeremiya 1676 1700 ve Katolikos Yesai 1702 1728 defn edilmisdir Katolikos Yeasi Alban olkesinin qisa tarixi adli tarixi salnamenin de muellifidir Hesen Celalin mezarindan sag terefde Katolikos XI Iohannes 1763 1768 ve Alban Katolikosu statusunu dasimis sonuncu kilse rehberi II Sargis 1810 1828 defn edilmisler Bunlarla yanasi narteksde daha qedim dovre aid Katolikos IX Davud Katolikos V Qriqoris Katolikos IX Iohannes ve basqalarina aid mezarlar da vardir Monastirin daxili heyetinde coxlu sayda xatire abideleri ve xacdaslar vardir Simal divari qarsisinda Hesen Celalin Xatun adli qizinin mezari vardir Xatunun serefine ucaldilmis xacdasin asagisinda yazilmisdir Men Hesen Vaxtanqin oglu oz adimdan ve onun ansi Baqk carinin qizi adindan bu xaci qizim Xatunun xatiresine ucaltdim Xatunun anasi ve Hesen Celalin heyat yoldasi son Sunik knyazinin qizi Mamkan xatun olmusdur IstinadlarHachyn Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә X ҹild Frost Shүshtәr Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 S 62 Dunya ehemiyyetli dasinmaz tarix ve medeniyyet abidelerinin siyahisi PDF Azerbaycan Respublikasi Medeniyyet Nazirliyi 2 avqust 2001 2021 07 07 tarixinde PDF Istifade tarixi 18 iyul 2020 Genceser mebedi 2021 06 21 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 04 Qarabagin kecmisine seyahet R Goyusov MacKenzie D N A Concise Pahlavi Dictionary London Oxford University Press 1971 35 2021 11 13 tarixinde Istifade tarixi 2021 01 16 MacKenzie D N PDF London Oxford University Press 1971 74 2012 12 03 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 10 21 Mkrtchyan 1989 seh 15 O vosstanii doma Aluank gospodina Ananii katolikosa Ararat 1896 42 Orbeli Stepannos Istoriya oblasti Sisakan Tiflis 1910 278 279 O chestnoj golove Ioanna Krestitelya i o tom kak ona byla dostavlena v gavar Arcah i pomeshena v svyatom Gandzasare gde nahoditsya prestol Agvanka 2012 04 19 at the Wayback Machine Prilozhenie k Istoriya Strany Alunak Movses Kagankatvaci Istoriya strany Aluank 2020 05 29 at the Wayback Machine v 3 h knigah Perevod s drevnearmyanskogo Sh V Smbatyana Institut drevnih rukopisej im Mashtoca Matenadaran Erevan 1984 g Barhudaryanc Makar Arcah I Baku 1895 155 Mkrtchyan 1989 seh 14 Gandzakeci Kirakos Istoriya Armenii per L A Hanlaryan XXXI fesil Moskva Nauka 1976 171 Gandzakeci Kirakos Istoriya Armenii per L A Hanlaryan Moskva Nauka 1976 270 271 Ulubabyan Yakobson 1976 seh 687 Eastmond Anthony 2004 Art and Identity in Thirteenth Century Byzantium Hagia Sophia and the Empire of Trebizond Burlington VT Ashgate p 92 144 Mamedova F Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 555 ISBN Centrami albanskogo patriarshestva byli Chola s V I V III vv Barda v V III IX vv Berdakur zatem Charek Hamshi nedaleko ot Kedabeka a na korotkoe vremya byla cerkov Dadivank v chest uchenika apostola Faddeya Dadi Mar Elisej v Hachene i nakonec s 1240 po 1836 gg Gandzasar Gandzasarskij sobor V X V II XIX vv byl antiprestol v Hachenskom hrame Ericmankanc Mamedova F Kavkazskaya Albaniya i albany Baku 2005 556 ISBN Ayvazyan A M Lraber Hasarakakan Gitutyunneri ermeni 1 2 2010 59 67 2020 06 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 10 24 originally published in Ayvazyan Armen The Demographic Situation in Karabakh in the 1710 1720s Armenian Mind 5 1 2 2001 67 74 2022 02 04 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 24 Guseinov Rizvan K istorii armenizacii i uprazdneniya albanskoj cerkvi Gandzasara IRS 86 2 2017 accessdate missing url Arutyunyan P T Predislovie k perevodu Dzhambr Pamyatnaya kniga zercalo i sbornik vseh obstoyatelstv Svyatogo prestola Echmiadzina i okrestnyh monastyrej Simeona Erevanci Moskva Izd vostochnoj literatury 1958 11 Vert P Glava cerkvi poddannyj imperatora armyanskij katolikos na perekryostke vnutrennej i vneshnej politiki imperii 1828 1914 2006 99 138 Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej AKAK pod redakciej A P Berzhe tom III Tiflis Tip Glavnogo upravleniya namestnika Kavkazskogo 1869 79 81 Predpisanie gr Gudovicha gen m Nebolsinu ot 11 go noyabrya 1807 goda AKAK tom II 603 seh 151 Zapiska Armyanskogo apxiepiskopa Ioanneca podannaya gr Gudovichu AKAK tom III seh 152 Hayrumyan Naira Armenian General Benevolent Union 1 November 2008 29 November 2020 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 October 2020 Editorial Board ermeni Mother See of Holy Etchmiadzin 46 9 10 1989 78 2019 08 21 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2020 10 25 Armenian Revolutionary Federation Western USA 27 March 2015 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 oktyabr 2020 Operation Ring Ethnic Cleansing in Progress War in Nagorno Karabakh Institute for Religious Minorities in the Islamic World Christian Solidarity International 1993 2022 07 09 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 25 Corley 1998 seh 330 Janikyan Grigor Մահապարտների անմահությունը The Immortality of the Death Sentenced Hay Zinvor ermeni Armenian Ministry of Defense 23 May 2013 2015 03 23 tarixinde ermeni Organisation Aravni 8 June 2013 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 25 oktyabr 2020 Hayrapetyan Sentenced to 4 Years in Prison by Moscow Court Asbarez 14 April 2016 26 February 2021 tarixinde Istifade tarixi 25 October 2020 Pogosyan Ashot Uspeshnye armyane Rossii Levon Ajrapetyan Russia s Successful Armenians Levon Hayrapetyan rus REGNUM News Agency 13 February 2016 19 June 2021 tarixinde Istifade tarixi 25 October 2020 Molodezh prizyvaet Levona Ajrapetyana spasti Gandzasar rus 6 July 2011 Gandzasarskij monastyr poluchil novuyu zhizn v 2000 2002 gg blagodarya sredstvam moskovskogo biznesmena Levona Ajrapetyana Organova Natalya Gandzasar vojna ambicij noev kovcheg ru 15 2011 2021 10 16 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 25 Kogda Levon Ajrapetyan remontiroval v 2000 2002 godah pritvor cerkvi kogda vykladyval pol cerkvi plitkoj kogda remontiroval altar cerkvi gde byli arhitektory zadaetsya ritoricheskim voprosom otec Grigor Gandzasar facelift Vandalism or restoration as tiling continues at Karabakh medieval church s fence ArmeniaNow 12 July 2011 2012 05 18 tarixinde DIN Xankendide kafedral ve kilse muhafize olunur VIDEO Mamedova 2004 seh 148 Mkrtchyan 1989 seh 16 Mamedova 2004 seh 120 Mamedova 2004 seh 121 Mamedova 2004 seh 124 Mkrtchyan 1989 seh 18 Mkrtchyan 1989 seh 19 Mkrtchyan 1989 seh 20 Mamedova 2004 seh 149 Ulubabyan 1981 seh 53 Ulubabyan 1981 seh 54 Yakobson A L Iz istorii armyanskogo srednevekovogo zodchestva Gandzasarskij monastyr XIII v K osvesheniyu problem istorii i kultury Kavkazskoj Albanii i Vostochnyh provincij Armenii T 1 Er 1991 447 Thierry Jean Michel Armenian Art New York Harry N Abrams 1989 72 ISBN ISBN 0 8109 0625 2 Asratyan M M Arcahskaya shkola armyanskoj arhitektury Erevan 1992 27 Mnacakanyan S H Iskusstvo srednevekovoj Armenii Berlin 1981 111 119 Ulubabyan 1981 seh 57 Ulubabyan 1981 seh 58 Ulubabyan 1981 seh 59 Ulubabyan 1981 seh 63 Carile Maria Cristina Buildings in their patrons hands The multiform function of small size models between Byzantium and Transcaucasia kunsttexte de University of Bologna 2014 2021 12 27 tarixinde Istifade tarixi 2020 10 31 Hewsen Robert H A Historical Atlas Chicago University of Chicago Press 2001 120 Persidskij pohod 1722 23 2015 07 03 at the Wayback Machine statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii 3 izdanie EdebiyyatMamedova Gyulchohra Zodchestvo Kavkazskoj Albanii Baku Chashyoglu 2004 Mkrtchyan Sh M Istoriko Arhitekturnye Pamyatniki Nagornogo Karabaha Erevan 1989 Ulubabyan B Gandzasar Erevan 1981 Hemcinin baxAlban Hevari Kilsesi Qafqaz Albaniyasinin memarligi Carekveng monastiri Gedebey rayonu erazisinde Alban Katolikoslarinin muveqqeti siginacagi olmus diger monastir Boyuk Arran monastiri Kelbecer rayonu erazisinde Alban Katolikoslarinin ikinci iqametgahi Hemsiveng monastiri Gedebey rayonu erazisinde Genceserden evvel Alban Katolikoslarinin iqametgahi olmus monastir