Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İnflyasiya(ing. Inflation, lat. inflatio — şişmə deməkdir) ölkə həyatının bütün sahələrilə sıx surətdə bağlıdır. Siyasi proseslər, iqtisadi dəyişikliklər, beynəlxalq münasibətlər və. s inflyasiya səviyyəsinə operativ formada təsir göstərmək qabliyyətinə malikdir. İnflyasiya yeni dövr tarixinin məhsulu deyil. Tarix boyu cəmiyyətin qabaqcıl problemi kimi mövcud olmuşdur. Bu proses metal pulun kağız pulla əvəz olunmasından sonra ortaya çıxıb. Kağız pulların çapından sonra pul əmtəə kütləsinə nəzərən, dəyərdən düşməyə başlayırdı. Gələcəkdə inflyasiya adlandırılan bu proses-pulun alıcılıq qabiliyyətinin azalması müasir dövrün ən böyük problemlərindən biri kimi ortaya çıxmağa başladı.
Qiymətlərin hər cür artması inflyasiya demək deyil. Qiymətlər məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasından, istehsal xərclərinin artmasından, bayramqabağı qiymətlərin qalxımından ola bilər. İnflyasiya məcmu tələblə məcmu təklif arasında balansın pozulması nəticəsində ölkənin bütün bazarlarında qiymətlərin ümumi artımına səbəb olur.
İnflyasiya anlayışına, inflyasiya prosesinə müxtəlif istiqamətlərdə yanaşmaq olar:
- Ayrı-ayrı iqtisadi modellərin xüsusiyyətləri, obyektiv və subyektiv amillər, əmtəə pul sisteminin deformasiya olunması, istehsalla istehlak arasında ziddiyyətlər, sosial qrupların, cəmiyyətin, dövlətin bu prosesə yanaşması.
- İnflyasiya və milli gəlirin yenidən bölüşdürülməsi.
- İnflyasiya makroiqtisadi, ümumi iqtisadi problem, proses kimi.
Əvvəlki dövrlərdə inflyasiya adətən fövqəladə vəziyyətlərdə meydana gəlirdi. Məsələn müharibə dövründə dövlət özünün hərbi xərclərini ödəmək üçün tədavülə külli miqdarda kağız pul buraxırdı. Son 30–40 il ərzində isə bir çox ölkələrdə inflyasiya daimi xarakter daşıyır və təkrar istehsal prosesinin bir amilinə çevrilmişdir.
Umumiyyətlə inflyasiyanın aşağıdakı növləri var:
- Qiymətlərin artım sürətinə görə
- Qiymətlərin tarazlıq səviyyəsinə görə
- Xarakterinə görə
İnflyasiyanın növləri
Qiymətlərin artım sürətindən asılı olaraq inflyasiyanın üç növü var:
- Mülayim (sürünən) inflyasiya
- Sürətli (dördnala çapan) inflyasiya
- İfrat (hiper) inflyasiya
İl ərzində qiymətlər 10% dən çox artmırsa, bu cür inflyasiyaya mülayim və ya sürünən inflyasiya adlandırılır. Bəzi iqtisadi cərəyanlarda (Məs: Keynsçilik) belə inflyasiyanı iqtisadi inkişaf üçün faydalı hesab edirlər. Bu halda pulun izafi dəyəri saxlanılır. İnkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyəti üçün bu növ inflyasiya xasdır. Mülayim inflyasiya müəyyən dərəcədə iqtisadiyyatı hərəkətə gətirir, onu stimullaşdırır. Çünki, əhali qiymətlərin artımını gözlədikdə onlar daha çox məhsul və xidmətlərdən istifadə etməyə çalışır, nəticədə istehsalçılar təklifi artırır, nəticədə bazarda bolluq yaranır. Bu sahibkarlıq fəaliyyətini stimullaşdırır.
İl ərzində qiymətlər 10% dən 20%-ə qədər artarsa ölkədə sürətli inflyasiya yaranacaqdır. Belə infilyasiya iqtisadiyyatda ciddi gərginlik yaradır. Ən azından ölkənin maliyyə kredit sahəsinə ciddi təsir göstərir. Ölkəyə investisiya qoyuluşu azalır. Sürətli inflyasiyada kağız pul qiymətdən düşür, istehlak şeylərinin xidmətlərin dəyəri əhalinin pul gəlirlərini qabaqlayır.
İl ərzində qiymətlər 100% dən artıq artarsa ölkədə İfrat (hiper) infilyasiya meydana çıxır. Bu inflyasiya zamanı qiymətlər faizlə yox dəfələrlə artır. Pulun alıcılıq qabiliyyəti demək olar ki yox olur. Əhali ticarət əməliyyatlarını barter üsulu ilə həyata keçirir. İstehsal təşkil oluna bilmir, kəskin aşağı düşür, təklif azalır.
Hiperinfilyasiya zamanı bank sistemi dağılır, bazar mexanizmini, sahibkarlığı "iflic" edir. Hiper inflyasiya gözlənildiyi zamanı biznesdə təlaş yaranır.
Qiymətlərin tarazlıq səviyəsinə görə inflyasiyanın iki növü var: tarazlaşdırılmış və tarazlaşdırılmamış.
- Tarazlaşdırılmış inflyasiya zamanı müxtəlif əmtəə qruplarının qiymətləri bir-birinə nisbətən sabit qalır.Tarazlaşdırılmış infilyasiya sahibkarlıq fəaliyyəti üçün bir o qədər qorxulu deyil.Bu zaman yalnız vaxtaşırı olaraq əmtəələrin qiymətini qaldırmaq lazım gəlir.
- Tarazlaşdırılmamış inflyasiya şəratində isə müxtəlif əmtəələrin qiyməti bir-birinə nisbətən və həm də müxtəlif proporsiyalarda daim dəyişir.Tarazlaşdırılmış inflyasiya isə sahibkarlıq fəaliyyəti üçün əsl bəladır. Belə şəraitdə kapital qoyuluşu üçün sərfəli sferanı tapmaq, bu məqsədlə gəlirlilik baxımından ən əlverişli variantları müəyyən etmək mümkün deyildir.
Monetarist iqtisadçılar xarakterinə görə inflyasiyanı 2 yerə bölmüşlər; gözlənilən və qəfil.
Gözlənilən inflyasiya müəyyən dövr üçün əvvəlcədən proqnozlaşdırılır müəyyən olunur. Belə inflyasiya zamanı banklar kreditlərin faizini artırır, istehsalçılar öz əmtəə və xidmətlərinin qiymətini qaldırır. Bir sözlə gözlənilən inflyasiyanın iqtisadiyata ciddi zərəri gözlənilmir. Qəfil inflyasiya ani anda baş verir. Birdən-birə qiymətlərdə sıçrayış baş verir. Hətta 10%-lik inflyasiyada belə iqtisadi vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə pisləşdirir. Pul sisteminə və vergi sisteminə mənfi təsir göstərir.
Rəqabətli bazar şəraitinin hökm sürdüyü ölkələrdə açıq inflyasiya gedir. Bu şəraitdə qiymətlər qeyri bərabər sürətdə yüksəlir, iqtisadiyyatda tarazlıq pozulur, belə olmasına baxmayaraq bazar mexanizminin fəaliyyət prinsipi pozulmur.Belə ki, tələb və təklif arasında istər istəməz tarazlığın yaranması bazar mühitini normallaşdırır. Əmtəə və xidmətlərin qiymətinin yüksəlməsi iqtisadiyyata əlavə sərmayə qoyuluşuna gətirib çıxarır. Bu isə istehsalın artmasına və təklifin artmasına qiymətlərin normal hala düşməsinə gətirib çıxarır. Açıq inflyasiya bazar iqtisadiyyatı ölkələri üçün xarakterikdir.
İnflyasiyanın ölçülməsi, miqdarca qiymətləndrilməsi vacibdir. İnflyasiyanın ölçülməsi və ortaya çıxarılan rəqəm iqtisadiyyatın ümumi mənzərəsini əks etdirir. İnfilyasiyanın mövcudluğunu və səviyyəsini ÜDM–un defliyatoru, istehlakçı və istehsalçı qiymətləri indexi və d. üsullarlarla ölçürlər.
İnflyasiyanın səbəbləri
İnflyasiyanın səbəbiləri çox məhəllidir. İnflyasiyanın əmələ gəlmə səbəbləri həm daxili, həm də xarici ola bilər. Xarici səbəblərə əsasən xarici ticarətdən mədaxilin azalması, xarici ticarət və ödəniş balansının mənfi saldosu aid edilir. Daxili səbəblərə ölkə, hökumət daxilində inflyasiyaya səbəb olan prosesləri aid etmək olar.
Doğrudan da inflyasiyanı yaradan səbəbləri müəyyən etmək ən vacib məsələdir. İnflyasiyanı yaradan səbələrə aiddir konkretləşdirək.:
- İqtisadiyyatın hərbiləşdirilməsi.
- Azad rəqabətin inhisarla əvəz olunması.
- Gəlirlərin yenidən bölgüsü.
- Pul krediti və vergi sahəsində düzgün olmayan siyasətin aparılması da inflyasiyaya səbəb olur.
- Büdcə kəsrinin mövcudluğu.
- Pul tədavülü qanununa əməl olunmaması.
- Sərmayə qoyuluşunun həcmi.
- Əmək haqqının əmək məhsuldarlığına nisbətən üstün artması.
- Xarici iqtisadi amillər.
Xərclərin inflyasiyası istehsalat xərclərinin artması nəticəsində qiymətlərin artması deməkdir. Xərclərin qalxmasının müxtəlif səbəbləri var. Ölkə daxili qiymətlərin (bütün növ qiymətlərin) dünya qiymətləri səvviyəsinə çatdırılması, əmək haqlarının qaldırılması, monopolist firmalar tərəfindən qiymətlərin aşağı salınması və s-dir.
Tələb inflyasiyası Keynsçi analizin məhsuludur. Belə ki, tam məşğulluq şəraitində olan iqtisadiyyatda məcmu tələbdəki artım bir çox əmtəə bazarında əmtəələrə olan tələbin artmasına səbəb olacaq və qiymətlər qalxacaq.Yəni, tələb infilyasiyası o zaman meydana gəlir ki, pul gəlirləri məhsul və xidmətlərdən artıq olsun.
Hər ölkənin özündə inflyasiya vaxtı milli xüsusiyyətləri mövcud olur. Bunu ökələrin milli infilyasiyası adlandırmaq olar. Məsələn ABŞ-də (xüsusilə keçən əsrin 60–70 ci illərində) infilyasiya pul, pul dövriyyəsi amili ilə şərtlənmişdir. ABŞ da ərzaq, elektrik enerjisi, mənzil, nəqliyyat, tibbi xidmətlər, enerji resursları, xammal materialları və s nin qiymətləri qalxdığına görə bu həm əhalinin sosial vəziyyətinə, həm də orta və xırda sahibkarlığın inkişafına mənfi təsir etmişdir. Amerika iqtisadçısı Q Minz göstərirdi ki, hələ 50–60-cı illərdə ABŞ-də qiymət artımının ¾ hissəsi iri inhisarların qiymətləri süni şəkildə qaldırması ilə əlaqədar olmuşdur.
Müasir inflyasiyanın fərqləndirici xüsusiyyətləri var: əgər əvvəllər lokal xarakter daşıyırdısa indi o bütün sahələrə daxildir. Əgər əvvəllər uzunmüddətli və qısa müddətli, ya da periodik idisə, indi xroniki hal almış və istehsalda daimi faktordur. İnfilyasiyanın neqativ sosial, iqtisadi nəticələri vardır.Bu özünü aşağıdakı istiqamətlərdə göstərir.
- 1.Qiymət əmələ gəlməsinin bazar mexanizmlərinin, tələb strukturunun, iqtisadi subyektlər arasında əlaqələrin deformasiyaya uğraması
- 2.Pul gəlirlərinin azalması, qiymətdən düşməsi
- 3.Pul kredit sisteminin pozulması, kredit verməyə kreditorun marağının azalması
- 4.İnvestisiyaya mənfi təsir göstərməsi (kapitalın istehsaldan ticarətə meyl etməsi,uzun müddətli sərmayə qoyuluşunda risklərin çoxalması)
- 5.Dövlət mailiyyəsinə təsiri (Büdcə kəsrinin pul kütləsi artırılmaqla qapanması,xərclərin qiymətdən düşməsi)
- 6.Xarici iqtisadi əlaqələrə (tədiyyə balansına, milli valyutanın qiymətdən düşməsinə,xarici borcların ödənilməsinə
- 7.Az təminatlı əhaliyə mənfi təsiri
İnflyasiyaya qarşı tədbirlər
Antiinflyasiya siyasətinə nəzər salsaq görərik ki, buna əsas üç yanaşma var.
Birinciyə aktiv büdcə siyasəti (müasir keynsçilər) – dövlət gəlirləri və vergidən istifadə edərək alıcılıq qabiliyyətli tələbə təsir etmək: dövlət öz xərcini azaldır və vergini artırır. Lakin eyni vaxtda investisiyanın və istehsalın aşağı düşməsi baş verə bilər və bu da qarşıya qoyulan məqsədin əksinə gətirib çıxara bilər. Büdcə siyasəti həmçinin tələb aşağı olduqda onun genişləndirilməsi üçün də həyata keçirilir. Tələbin kifayət qədər olmadığı halda dövlət kapital qoyuluşu proqramları və digər xərclər (hətta büdcə kəsri vaxtı), vergilərin azaldılması həyata keçirilir. Düşünülür ki, bu yolla istehlak mallarına və xidmətlərə tələbat artır. Lakin tələbin büdcə yolu ilə stimullaşdırılması 60–70-ci illərdə göstərdi ki, o, infilyasiyanı gücləndirə bilər. Özüdə ki, böyük büdcə kəsri dövlətin xərc və vergilərinin bacarıqla istifadəsini məhdudlaşdırır.
İqtisadi nəzəriyyədə ikinci yanaşma monetarizm tərəfdarlarıdır. Onlar ilk öncə ön plana pul-kredit siyasətini çəkirlər və iqtisadi hadisəyə dolayısı və elastikliklə təsir edirlər. Bu cür tənzimlənmə mərkəzi bank tərəfindən həyata keçirilir. Bu yanaşmanın tərəfdarlırı düşünürlər ki, dövlət alıcılıq qabiliyyətli tələbatı məhdudlaşdırmaq üçün defilyasiya tədbirləri həyata keçirməli, çünki iqtisadi artımın stimullaşdırılması süni yolla məşğulluğun həqiqi səviyyəsinin aşağı salınması inflyasiya üzərində nəzarətin itirilməsinə gətirib çıxardır.
Üçüncü yanaşma – bir çox ölkələrin rəhbərliyi 60-cı illərdən başlayaraq nəzarətdən çıxmış inflyasiyanın qarşısını almağa cəhd göstərərək belə adlanan qiymət və gəlirlər, əsas məqsəd əmək haqqının məhdudlaşdırılması siyasətidir. Belə ki, bu siyasət bazar strateqiyalı yox, inzibati mübarizə yolu olduğundan o həmişə qarşıya qoyulan məqsədə çatmır. İnflyasiya ilə mübarizə metodları birbaşa və dolayısı ola bilər.
Dolayısı metodlar:
- 1.ümumi pul kütləsinin mərkəzi bank tərəfindən tənzimlənməsi;
- 2.komersiya banklarının ssuda və hesabatlarının mərkəzi bank tərəfindən tənzimlənməsi;
- 3.Komersiya banklarının əsas ehtiyatları mərkəzi bankın açıq qiymətli kağızlar bazarında hərəkəti.
Birbaşa metodlar:
- 1.dövlət tərəfindən birbaşa kreditlərin və pul kütləsinin tənzimlənməsi;
- 2.dövlət qiymət tənzimlənməsi;
- 3.əmək haqqının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi;
- 4.dövlət tərəfindən daxili ticarət, idxal və ixrac kapitalının və valyuta kursunun tənzimlənməsi.
İnflyasiyanın sürətini salmaq deməli təsərrüfatda pul və mal kütləsi arasında fərqi azaltmaq deməkdir. Bunun üçün iqtisadiyyatı tarazlaşdıran bütün metodlar uyğun gəlir. Əsas tədbirlərə aşağıdakılar daxildir:
- 1.Ölkədə ərzaq bolluğu yaratmaq.
- 2.Xalq təsərrüfatı sahələrinin pozulmuş investisiya sahələrinin bərpası
- 3. Müəssisələrarası alqı-satqı münasibətlərini nizama salmaq.
- 4.Krizis vaxtı mərkəzləşdirilmiş bank sistemi təşkil etmək lazımdır.
İstehlak bazarını stabilləşdirmək məqsədəuyğundur. Kiçik biznesin istehsal və xidmət sferalarında inkişafını stimullaşdıran sistem yaratmaq, istehsal sahələrinin və dəzgahların icarəsinə (ardınca almaq imkanı olmaqda) dövlət krediti və lizinq kreditinin verilməsi. Kiçik müəssisələrin ilk 3–5 il fəaliyyətinin sığortalanması öhdəliyi — müflisləşmə riski xeyli çoxdur.
Böhran baş verən zaman daxili bazarın və şəxsi eksport fəaliyyətinə ciddi nəzarət olunması üçün dövlət tərəfindən müdafiə üçün səmərəli siyasət yeridilməlidir. Bütün eksport əməliyyatları dövlət tərəfindən idarə olunan bir neçə iri firmalar və sindikatlar tərəfindən komission vergilər üzərində eksport əməliyyatları yerinə yetirlməlidir. İnflyasiyanın qarşısını hər-hansı bir təşkil edilmiş tədbir vasitəsi ilə alınması çox çətindir, deməsək ki, tamamilə mümkün deyil. Bunun üçün iqtisadiyyatda baş verən disproporsiyaların aradan qaldırılması üçün, struktur islahatlar keçirilməlidir.
İnflyasiya monetar və yaxud struktur xarakter daşıya bilər. İnflyasiyanı dövlət büdcəsinin defisiti və mal göndərənlərlə istehsalçıların inhisarları stimullaşdırır. Ona görə də inflyasiya prosesi ilə mübarizə metodları adətən kompleks xarakter daşıyır.
Antiinflyasiya siyasəti
Antiinflyasiya siyasəti – qiymətlərin ümumi səviyyəsinin sabitləşməsinə yönəlmiş makroiqtisadi siyasət; inflyasiya kəskinliyinin yumşaldılması.
Antiinflyasiya siyasəti inflyasiya proseslərinə qarşı mübarizə ilə bağlı tədbirlər sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Dövlətin antiinflasiya siyasəti əsasən, iki formada: aktiv (fəal) – inflyasiyanı törədən səbəbləri aradan qaldırmaqla və adaptasiya (uyğunlaşma) – inflyasiyaya uyğunlaşmaq və onun mənfi cəhətlərini azaltmaqla həyata keçirilir. Antiinflasiya siyasətinin iki istiqaməti var: a) məcmu tələbin tənzimlənməsi; b) məcmu təklifin tənzimlənməsi. Keynsçilər birinci istiqaməti, monetaristlər isə ikincini müdafiə edirlər.
Keynsinanti inflyasiya siyasəti
İngilis iqtisadçısı C.M. Keynsin nəzəriyyəsinə görə, əhəmiyyətli dövlət sifarişlərini iri özəl firmalara yönəldib səmərəli tələb yaratmaqla təklifin səviyyəsini yüksəltmək olar. Multiplikasiya səmərəsi nəticəsində istehsal həcmi artacaq və işsizlik azalacaq. Təklifin çoxaldılmasının digər aləti əlavə investisiya cəlb edən ucuz kreditlərdir. Beləliklə, dövlət sifarişləri və ucuz kreditlərlə fəallaşdırılmış məcmu təklifin güclənməsi qiymətlərin enməsi və inflyasiyanın azalması ilə nəticələnir. Belə Antiinflyasiya siyasəti dövlət büdcəsi kəsirini artırır və bu kəsiri ödəmək üçün Keyns gələcəkdə ödəniləcək dövlət borclarından (istiqrazlarından) istifadə edilməsini təklif edir. Bu siyasət uzun müddətli dövrdə müsbət səmərə verir.
Monetarist antiinflyasiya siyasəti
İnflyasiya ilə mübarizənin radikal üsulu. Monetaristlər təklif etmişdir. Monetarizm istiqaməti sonralar – Keynsin inflyasiya ilə mübarizə alətlərinin müsbət və mənfi cəhətləri təcrübədən bəlli olanda meydana gəlmişdir. Bir sıra ölkələrin dövlət borcu o qədər artmışdı ki, artıq onun daha da çoxalması praktiki cəhətdən mümkün deyildi. Monetaristlərin əsas ideyası məcmu tələbin aşağıdakı istiqamətdə azaldılmasıdır: 1) müsadirə tipli pul islahatları, yaxud əmanətlərin dondurulması (yerinə yetirilən proqramın birinci mərhələsində həyata keçirilməlidir) və ölkədə pul kütləsinin azalması ilə tələbin azaldılması; 2) sosial proqramların hesabına büdcə kəsirinin azaldılması; bahalı kreditlər tətbiq etməklə dotasiyaların, subsidiyaların azaldılması, bu öz növbəsində istehlakçı və investisiya tələbini aşağı salır, qeyri-səmərəli istehsalı müflisləşməyə, məhsul buraxılışını isə tənəzzülə aparır (proqramın 2-ci mərhələsində yerinə yetirilir); 3) güclü müəssisələrə aşağı vergi dərəcəsi tətbiq etməklə onların həvəsləndirilməsi, bu, investisiyaların, əmtəə təklifinin artmasına, həmçinin qiymətlərin düşməsinə səbəb olur və proqramın üçüncü mərhələsində həyata keçirilir. Birinci iki mərhələdə məcmu tələbi azaldan, 3-cü mərhələdə əmtəələrin həcmini artırmağı mükafatlandıran mexanizmlər tətbiq edilir. Monetarizm inflyasiyanı tamamilə pul fenomeni hesab edir, pul kütləsini kəskin azaltmağa və inflyasiyanı tezliklə aşağı salmağa imkan verən şok terapiyası metodunu təklif edir. Lakin bu metod istehsalın əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi və əhali məşğulluğunun ixtisarı ilə müşayiət olunur. İnflyasiya ilə mübarizədə hansı konkret tədbirlərin seçilməsi onun hər bir ölkədə malik olduğu spesifik xüsusiyyətləri və dərinliyi ilə şərtlənir.
Antiinflyasiya tənzimlənməsi
İnflyasiya ilə mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi prosesi antiinflyasiya tənzimlənməsi adlanır. İqtisadi təcrübədə əsas tənzimləmə metodları aşağıdakılardır:
- büdcə kəsirinin azaldılması;
- qiymətlərin tənzimlənməsi;
- gəlirlərin tənzimlənməsi.
Həmçinin bax
İstinadlar
- . 2016-03-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-10-26.
- Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti, 2004, Lider Nəşriyyat, Dövlət Dil Komissiyası, AEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, səh. 304,
- Словарь Иностранных Слов, Русский Язык, 1990, стр. 205,
- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). 1-ci cild: A – Argelander (25 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. 2009. səh. 540 – 541. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Inflyasiya ing Inflation lat inflatio sisme demekdir olke heyatinin butun sahelerile six suretde baglidir Siyasi prosesler iqtisadi deyisiklikler beynelxalq munasibetler ve s inflyasiya seviyyesine operativ formada tesir gostermek qabliyyetine malikdir Inflyasiya yeni dovr tarixinin mehsulu deyil Tarix boyu cemiyyetin qabaqcil problemi kimi movcud olmusdur Bu proses metal pulun kagiz pulla evez olunmasindan sonra ortaya cixib Kagiz pullarin capindan sonra pul emtee kutlesine nezeren deyerden dusmeye baslayirdi Gelecekde inflyasiya adlandirilan bu proses pulun aliciliq qabiliyyetinin azalmasi muasir dovrun en boyuk problemlerinden biri kimi ortaya cixmaga basladi 2019 Qiymetlerin her cur artmasi inflyasiya demek deyil Qiymetler mehsulun keyfiyyetinin yaxsilasdirilmasindan istehsal xerclerinin artmasindan bayramqabagi qiymetlerin qalximindan ola biler Inflyasiya mecmu teleble mecmu teklif arasinda balansin pozulmasi neticesinde olkenin butun bazarlarinda qiymetlerin umumi artimina sebeb olur Inflyasiya anlayisina inflyasiya prosesine muxtelif istiqametlerde yanasmaq olar Ayri ayri iqtisadi modellerin xususiyyetleri obyektiv ve subyektiv amiller emtee pul sisteminin deformasiya olunmasi istehsalla istehlak arasinda ziddiyyetler sosial qruplarin cemiyyetin dovletin bu prosese yanasmasi Inflyasiya ve milli gelirin yeniden bolusdurulmesi Inflyasiya makroiqtisadi umumi iqtisadi problem proses kimi Evvelki dovrlerde inflyasiya adeten fovqelade veziyyetlerde meydana gelirdi Meselen muharibe dovrunde dovlet ozunun herbi xerclerini odemek ucun tedavule kulli miqdarda kagiz pul buraxirdi Son 30 40 il erzinde ise bir cox olkelerde inflyasiya daimi xarakter dasiyir ve tekrar istehsal prosesinin bir amiline cevrilmisdir Umumiyyetle inflyasiyanin asagidaki novleri var Qiymetlerin artim suretine gore Qiymetlerin tarazliq seviyyesine gore Xarakterine goreInflyasiyanin novleriQiymetlerin artim suretinden asili olaraq inflyasiyanin uc novu var Mulayim surunen inflyasiya Suretli dordnala capan inflyasiya Ifrat hiper inflyasiya Il erzinde qiymetler 10 den cox artmirsa bu cur inflyasiyaya mulayim ve ya surunen inflyasiya adlandirilir Bezi iqtisadi cereyanlarda Mes Keynscilik bele inflyasiyani iqtisadi inkisaf ucun faydali hesab edirler Bu halda pulun izafi deyeri saxlanilir Inkisaf etmis olkelerin ekseriyyeti ucun bu nov inflyasiya xasdir Mulayim inflyasiya mueyyen derecede iqtisadiyyati herekete getirir onu stimullasdirir Cunki ehali qiymetlerin artimini gozledikde onlar daha cox mehsul ve xidmetlerden istifade etmeye calisir neticede istehsalcilar teklifi artirir neticede bazarda bolluq yaranir Bu sahibkarliq fealiyyetini stimullasdirir Il erzinde qiymetler 10 den 20 e qeder artarsa olkede suretli inflyasiya yaranacaqdir Bele infilyasiya iqtisadiyyatda ciddi gerginlik yaradir En azindan olkenin maliyye kredit sahesine ciddi tesir gosterir Olkeye investisiya qoyulusu azalir Suretli inflyasiyada kagiz pul qiymetden dusur istehlak seylerinin xidmetlerin deyeri ehalinin pul gelirlerini qabaqlayir Il erzinde qiymetler 100 den artiq artarsa olkede Ifrat hiper infilyasiya meydana cixir Bu inflyasiya zamani qiymetler faizle yox defelerle artir Pulun aliciliq qabiliyyeti demek olar ki yox olur Ehali ticaret emeliyyatlarini barter usulu ile heyata kecirir Istehsal teskil oluna bilmir keskin asagi dusur teklif azalir Hiperinfilyasiya zamani bank sistemi dagilir bazar mexanizmini sahibkarligi iflic edir Hiper inflyasiya gozlenildiyi zamani biznesde telas yaranir Qiymetlerin tarazliq seviyesine gore inflyasiyanin iki novu var tarazlasdirilmis ve tarazlasdirilmamis Tarazlasdirilmis inflyasiya zamani muxtelif emtee qruplarinin qiymetleri bir birine nisbeten sabit qalir Tarazlasdirilmis infilyasiya sahibkarliq fealiyyeti ucun bir o qeder qorxulu deyil Bu zaman yalniz vaxtasiri olaraq emteelerin qiymetini qaldirmaq lazim gelir Tarazlasdirilmamis inflyasiya seratinde ise muxtelif emteelerin qiymeti bir birine nisbeten ve hem de muxtelif proporsiyalarda daim deyisir Tarazlasdirilmis inflyasiya ise sahibkarliq fealiyyeti ucun esl beladir Bele seraitde kapital qoyulusu ucun serfeli sferani tapmaq bu meqsedle gelirlilik baximindan en elverisli variantlari mueyyen etmek mumkun deyildir Monetarist iqtisadcilar xarakterine gore inflyasiyani 2 yere bolmusler gozlenilen ve qefil Gozlenilen inflyasiya mueyyen dovr ucun evvelceden proqnozlasdirilir mueyyen olunur Bele inflyasiya zamani banklar kreditlerin faizini artirir istehsalcilar oz emtee ve xidmetlerinin qiymetini qaldirir Bir sozle gozlenilen inflyasiyanin iqtisadiyata ciddi zereri gozlenilmir Qefil inflyasiya ani anda bas verir Birden bire qiymetlerde sicrayis bas verir Hetta 10 lik inflyasiyada bele iqtisadi veziyyeti ehemiyyetli derecede pislesdirir Pul sistemine ve vergi sistemine menfi tesir gosterir Reqabetli bazar seraitinin hokm surduyu olkelerde aciq inflyasiya gedir Bu seraitde qiymetler qeyri beraber suretde yukselir iqtisadiyyatda tarazliq pozulur bele olmasina baxmayaraq bazar mexanizminin fealiyyet prinsipi pozulmur Bele ki teleb ve teklif arasinda ister istemez tarazligin yaranmasi bazar muhitini normallasdirir Emtee ve xidmetlerin qiymetinin yukselmesi iqtisadiyyata elave sermaye qoyulusuna getirib cixarir Bu ise istehsalin artmasina ve teklifin artmasina qiymetlerin normal hala dusmesine getirib cixarir Aciq inflyasiya bazar iqtisadiyyati olkeleri ucun xarakterikdir Inflyasiyanin olculmesi miqdarca qiymetlendrilmesi vacibdir Inflyasiyanin olculmesi ve ortaya cixarilan reqem iqtisadiyyatin umumi menzeresini eks etdirir Infilyasiyanin movcudlugunu ve seviyyesini UDM un defliyatoru istehlakci ve istehsalci qiymetleri indexi ve d usullarlarla olcurler Inflyasiyanin sebebleriInflyasiyanin sebebileri cox mehellidir Inflyasiyanin emele gelme sebebleri hem daxili hem de xarici ola biler Xarici sebeblere esasen xarici ticaretden medaxilin azalmasi xarici ticaret ve odenis balansinin menfi saldosu aid edilir Daxili sebeblere olke hokumet daxilinde inflyasiyaya sebeb olan prosesleri aid etmek olar Dogrudan da inflyasiyani yaradan sebebleri mueyyen etmek en vacib meseledir Inflyasiyani yaradan sebelere aiddir konkretlesdirek Iqtisadiyyatin herbilesdirilmesi Azad reqabetin inhisarla evez olunmasi Gelirlerin yeniden bolgusu Pul krediti ve vergi sahesinde duzgun olmayan siyasetin aparilmasi da inflyasiyaya sebeb olur Budce kesrinin movcudlugu Pul tedavulu qanununa emel olunmamasi Sermaye qoyulusunun hecmi Emek haqqinin emek mehsuldarligina nisbeten ustun artmasi Xarici iqtisadi amiller Xerclerin inflyasiyasi istehsalat xerclerinin artmasi neticesinde qiymetlerin artmasi demekdir Xerclerin qalxmasinin muxtelif sebebleri var Olke daxili qiymetlerin butun nov qiymetlerin dunya qiymetleri sevviyesine catdirilmasi emek haqlarinin qaldirilmasi monopolist firmalar terefinden qiymetlerin asagi salinmasi ve s dir Teleb inflyasiyasi Keynsci analizin mehsuludur Bele ki tam mesgulluq seraitinde olan iqtisadiyyatda mecmu telebdeki artim bir cox emtee bazarinda emteelere olan telebin artmasina sebeb olacaq ve qiymetler qalxacaq Yeni teleb infilyasiyasi o zaman meydana gelir ki pul gelirleri mehsul ve xidmetlerden artiq olsun Her olkenin ozunde inflyasiya vaxti milli xususiyyetleri movcud olur Bunu okelerin milli infilyasiyasi adlandirmaq olar Meselen ABS de xususile kecen esrin 60 70 ci illerinde infilyasiya pul pul dovriyyesi amili ile sertlenmisdir ABS da erzaq elektrik enerjisi menzil neqliyyat tibbi xidmetler enerji resurslari xammal materiallari ve s nin qiymetleri qalxdigina gore bu hem ehalinin sosial veziyyetine hem de orta ve xirda sahibkarligin inkisafina menfi tesir etmisdir Amerika iqtisadcisi Q Minz gosterirdi ki hele 50 60 ci illerde ABS de qiymet artiminin hissesi iri inhisarlarin qiymetleri suni sekilde qaldirmasi ile elaqedar olmusdur Muasir inflyasiyanin ferqlendirici xususiyyetleri var eger evveller lokal xarakter dasiyirdisa indi o butun sahelere daxildir Eger evveller uzunmuddetli ve qisa muddetli ya da periodik idise indi xroniki hal almis ve istehsalda daimi faktordur Infilyasiyanin neqativ sosial iqtisadi neticeleri vardir Bu ozunu asagidaki istiqametlerde gosterir 1 Qiymet emele gelmesinin bazar mexanizmlerinin teleb strukturunun iqtisadi subyektler arasinda elaqelerin deformasiyaya ugramasi 2 Pul gelirlerinin azalmasi qiymetden dusmesi 3 Pul kredit sisteminin pozulmasi kredit vermeye kreditorun maraginin azalmasi 4 Investisiyaya menfi tesir gostermesi kapitalin istehsaldan ticarete meyl etmesi uzun muddetli sermaye qoyulusunda risklerin coxalmasi 5 Dovlet mailiyyesine tesiri Budce kesrinin pul kutlesi artirilmaqla qapanmasi xerclerin qiymetden dusmesi 6 Xarici iqtisadi elaqelere tediyye balansina milli valyutanin qiymetden dusmesine xarici borclarin odenilmesine 7 Az teminatli ehaliye menfi tesiriInflyasiyaya qarsi tedbirlerAntiinflyasiya siyasetine nezer salsaq gorerik ki buna esas uc yanasma var Birinciye aktiv budce siyaseti muasir keynsciler dovlet gelirleri ve vergiden istifade ederek aliciliq qabiliyyetli telebe tesir etmek dovlet oz xercini azaldir ve vergini artirir Lakin eyni vaxtda investisiyanin ve istehsalin asagi dusmesi bas vere biler ve bu da qarsiya qoyulan meqsedin eksine getirib cixara biler Budce siyaseti hemcinin teleb asagi olduqda onun genislendirilmesi ucun de heyata kecirilir Telebin kifayet qeder olmadigi halda dovlet kapital qoyulusu proqramlari ve diger xercler hetta budce kesri vaxti vergilerin azaldilmasi heyata kecirilir Dusunulur ki bu yolla istehlak mallarina ve xidmetlere telebat artir Lakin telebin budce yolu ile stimullasdirilmasi 60 70 ci illerde gosterdi ki o infilyasiyani guclendire biler Ozude ki boyuk budce kesri dovletin xerc ve vergilerinin bacariqla istifadesini mehdudlasdirir Iqtisadi nezeriyyede ikinci yanasma monetarizm terefdarlaridir Onlar ilk once on plana pul kredit siyasetini cekirler ve iqtisadi hadiseye dolayisi ve elastiklikle tesir edirler Bu cur tenzimlenme merkezi bank terefinden heyata kecirilir Bu yanasmanin terefdarliri dusunurler ki dovlet aliciliq qabiliyyetli telebati mehdudlasdirmaq ucun defilyasiya tedbirleri heyata kecirmeli cunki iqtisadi artimin stimullasdirilmasi suni yolla mesgullugun heqiqi seviyyesinin asagi salinmasi inflyasiya uzerinde nezaretin itirilmesine getirib cixardir Ucuncu yanasma bir cox olkelerin rehberliyi 60 ci illerden baslayaraq nezaretden cixmis inflyasiyanin qarsisini almaga cehd gostererek bele adlanan qiymet ve gelirler esas meqsed emek haqqinin mehdudlasdirilmasi siyasetidir Bele ki bu siyaset bazar strateqiyali yox inzibati mubarize yolu oldugundan o hemise qarsiya qoyulan meqsede catmir Inflyasiya ile mubarize metodlari birbasa ve dolayisi ola biler Dolayisi metodlar 1 umumi pul kutlesinin merkezi bank terefinden tenzimlenmesi 2 komersiya banklarinin ssuda ve hesabatlarinin merkezi bank terefinden tenzimlenmesi 3 Komersiya banklarinin esas ehtiyatlari merkezi bankin aciq qiymetli kagizlar bazarinda hereketi Birbasa metodlar 1 dovlet terefinden birbasa kreditlerin ve pul kutlesinin tenzimlenmesi 2 dovlet qiymet tenzimlenmesi 3 emek haqqinin dovlet terefinden tenzimlenmesi 4 dovlet terefinden daxili ticaret idxal ve ixrac kapitalinin ve valyuta kursunun tenzimlenmesi Inflyasiyanin suretini salmaq demeli teserrufatda pul ve mal kutlesi arasinda ferqi azaltmaq demekdir Bunun ucun iqtisadiyyati tarazlasdiran butun metodlar uygun gelir Esas tedbirlere asagidakilar daxildir 1 Olkede erzaq bollugu yaratmaq 2 Xalq teserrufati sahelerinin pozulmus investisiya sahelerinin berpasi 3 Muessiselerarasi alqi satqi munasibetlerini nizama salmaq 4 Krizis vaxti merkezlesdirilmis bank sistemi teskil etmek lazimdir Istehlak bazarini stabillesdirmek meqsedeuygundur Kicik biznesin istehsal ve xidmet sferalarinda inkisafini stimullasdiran sistem yaratmaq istehsal sahelerinin ve dezgahlarin icaresine ardinca almaq imkani olmaqda dovlet krediti ve lizinq kreditinin verilmesi Kicik muessiselerin ilk 3 5 il fealiyyetinin sigortalanmasi ohdeliyi muflislesme riski xeyli coxdur Bohran bas veren zaman daxili bazarin ve sexsi eksport fealiyyetine ciddi nezaret olunmasi ucun dovlet terefinden mudafie ucun semereli siyaset yeridilmelidir Butun eksport emeliyyatlari dovlet terefinden idare olunan bir nece iri firmalar ve sindikatlar terefinden komission vergiler uzerinde eksport emeliyyatlari yerine yetirlmelidir Inflyasiyanin qarsisini her hansi bir teskil edilmis tedbir vasitesi ile alinmasi cox cetindir demesek ki tamamile mumkun deyil Bunun ucun iqtisadiyyatda bas veren disproporsiyalarin aradan qaldirilmasi ucun struktur islahatlar kecirilmelidir Inflyasiya monetar ve yaxud struktur xarakter dasiya biler Inflyasiyani dovlet budcesinin defisiti ve mal gonderenlerle istehsalcilarin inhisarlari stimullasdirir Ona gore de inflyasiya prosesi ile mubarize metodlari adeten kompleks xarakter dasiyir Antiinflyasiya siyasetiAntiinflyasiya siyaseti qiymetlerin umumi seviyyesinin sabitlesmesine yonelmis makroiqtisadi siyaset inflyasiya keskinliyinin yumsaldilmasi Antiinflyasiya siyaseti inflyasiya proseslerine qarsi mubarize ile bagli tedbirler sistemi vasitesile heyata kecirilir Dovletin antiinflasiya siyaseti esasen iki formada aktiv feal inflyasiyani toreden sebebleri aradan qaldirmaqla ve adaptasiya uygunlasma inflyasiyaya uygunlasmaq ve onun menfi cehetlerini azaltmaqla heyata kecirilir Antiinflasiya siyasetinin iki istiqameti var a mecmu telebin tenzimlenmesi b mecmu teklifin tenzimlenmesi Keynsciler birinci istiqameti monetaristler ise ikincini mudafie edirler Keynsinanti inflyasiya siyaseti Ingilis iqtisadcisi C M Keynsin nezeriyyesine gore ehemiyyetli dovlet sifarislerini iri ozel firmalara yoneldib semereli teleb yaratmaqla teklifin seviyyesini yukseltmek olar Multiplikasiya semeresi neticesinde istehsal hecmi artacaq ve issizlik azalacaq Teklifin coxaldilmasinin diger aleti elave investisiya celb eden ucuz kreditlerdir Belelikle dovlet sifarisleri ve ucuz kreditlerle feallasdirilmis mecmu teklifin guclenmesi qiymetlerin enmesi ve inflyasiyanin azalmasi ile neticelenir Bele Antiinflyasiya siyaseti dovlet budcesi kesirini artirir ve bu kesiri odemek ucun Keyns gelecekde odenilecek dovlet borclarindan istiqrazlarindan istifade edilmesini teklif edir Bu siyaset uzun muddetli dovrde musbet semere verir Monetarist antiinflyasiya siyaseti Inflyasiya ile mubarizenin radikal usulu Monetaristler teklif etmisdir Monetarizm istiqameti sonralar Keynsin inflyasiya ile mubarize aletlerinin musbet ve menfi cehetleri tecrubeden belli olanda meydana gelmisdir Bir sira olkelerin dovlet borcu o qeder artmisdi ki artiq onun daha da coxalmasi praktiki cehetden mumkun deyildi Monetaristlerin esas ideyasi mecmu telebin asagidaki istiqametde azaldilmasidir 1 musadire tipli pul islahatlari yaxud emanetlerin dondurulmasi yerine yetirilen proqramin birinci merhelesinde heyata kecirilmelidir ve olkede pul kutlesinin azalmasi ile telebin azaldilmasi 2 sosial proqramlarin hesabina budce kesirinin azaldilmasi bahali kreditler tetbiq etmekle dotasiyalarin subsidiyalarin azaldilmasi bu oz novbesinde istehlakci ve investisiya telebini asagi salir qeyri semereli istehsali muflislesmeye mehsul buraxilisini ise tenezzule aparir proqramin 2 ci merhelesinde yerine yetirilir 3 guclu muessiselere asagi vergi derecesi tetbiq etmekle onlarin heveslendirilmesi bu investisiyalarin emtee teklifinin artmasina hemcinin qiymetlerin dusmesine sebeb olur ve proqramin ucuncu merhelesinde heyata kecirilir Birinci iki merhelede mecmu telebi azaldan 3 cu merhelede emteelerin hecmini artirmagi mukafatlandiran mexanizmler tetbiq edilir Monetarizm inflyasiyani tamamile pul fenomeni hesab edir pul kutlesini keskin azaltmaga ve inflyasiyani tezlikle asagi salmaga imkan veren sok terapiyasi metodunu teklif edir Lakin bu metod istehsalin ehemiyyetli derecede asagi dusmesi ve ehali mesgullugunun ixtisari ile musayiet olunur Inflyasiya ile mubarizede hansi konkret tedbirlerin secilmesi onun her bir olkede malik oldugu spesifik xususiyyetleri ve derinliyi ile sertlenir Antiinflyasiya tenzimlenmesiInflyasiya ile mubarize tedbirlerinin heyata kecirilmesi prosesi antiinflyasiya tenzimlenmesi adlanir Iqtisadi tecrubede esas tenzimleme metodlari asagidakilardir budce kesirinin azaldilmasi qiymetlerin tenzimlenmesi gelirlerin tenzimlenmesi Hemcinin baxDevalvasiya Revalvasiya Deflyasiya Denominasiya Staqflyasiya Hiperinflyasiya Caparaq inflyasiyaIstinadlar 2016 03 20 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 10 26 Azerbaycan dilinin orfoqrafiya lugeti 2004 Lider Nesriyyat Dovlet Dil Komissiyasi AEA nin Nesimi adina Dilcilik Institutu seh 304 ISBN 9952 417 00 2 Slovar Inostrannyh Slov Russkij Yazyk 1990 str 205 ISBN 5 200 01422 0 Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi 25 cildde 1 ci cild A Argelander 25 000 nus Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi Elmi Merkezi 2009 seh 540 541 ISBN 978 9952 441 02 4