Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Şeyxəli xan, Şeyx Əli xan, Şıxəli xan və ya Şıx-Əli xan (1778, Quba şəhəri – 25 may, 1821(22), , Çar Rusiyası) — Quba xanlığının VIII, sonuncu xanı (1791–1806).
| Şeyxəli xan | |
|---|---|
| Şeyxəli xan Fətəli xan oğlu | |
 Tədqiqatçı Ənvər Çingizoğlunun “Şeyxəli xan” adlı tədqiqat əsərinin üz qabığında təsvirlənmiş Şeyxəli xan | |
VIII Quba xanı | |
| 1791 – oktyabr 1806 | |
| Əvvəlki | Əhməd xan |
| Sonrakı | Mirzə Məhəmməd xan |
| 1782 – 1791 | |
| Əvvəlki | Qubad sultan |
| Sonrakı | Həsən ağa |
| 1791-1796, 1797-1800, 1803 – 1806 | |
| Əvvəlki | Əhməd xan |
| Sonrakı | Pəri-Cahan xanım (bacı), Həsən ağa (qardaşı) |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Quba, Quba xanlığı |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | , Unsuqul, Çar Rusiyası |
| Dəfn yeri | , Unsuqul, Çar Rusiyası |
| Atası | Fətəli xan |
| Həyat yoldaşları | 1) Zibanisə bəyim 2) Mülayim xanım |
| Uşaqları | 2-ci nikahdan oğlu: Sultanəhməd xan |
| Dini | Şiə, İslam |
| Hərbi xidmət | |
| Döyüşlər | Dərbəndin müdafiəsi Quba üsyanı Qafqaz müharibəsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Quba və Dərbəndin sonuncu xanı Şeyxəli xan Cənubi Qafqaz bölgəsində çar Rusiyasının müstəmləkə və imperiya rejiminə qarşı müqavimətdə görkəmli şəxsiyyət kimi xatırlanır. Şeyxəli xan vətəninin suverenliyini və müstəqilliyini Rusiya təcavüzünə qarşı müdafiə etmək üçün 20 ildən artıq fasilələrlə mübarizə aparıb.
Mənşəyi
1778-ci ildə Qubada doğulan Şeyxəli xan Quba xanı Fətəli xanın oğlu idi. Şeyxəli xanın anası əslən dağ yəhudisi olan Səhərnas xanım olub. Dərbəndin alınmasının şahidi olan rus yazıçısı Şeyxəli xan haqqında yazır ki, "o təxminən on yeddi yaşında, orta boylu, gözəl cizgiləri və yəhudi tipli (anası yəhudi idi), lakin asiyalılar arasında nadir rast gəlinən sarışın bir gənc kimi görünürdü".
Babası vasitəsilə qacarlar nəsli ilə qohumluq əlaqələrinə sahibdir. Qacar şahı Ağaməhəmməd Qubaya yürüşü zamanı, həmçinin məktublaşmaları zamanında Şeyxəli xanı öz qohumu adlandırırdı. Çünki, Quba xanlarının əcdadı olan və XVII əsrdə qaytaq usmisi olmuş Hüseyn xan İsfahanda qacar sülaləsindən olan Zöhrə xanım ilə evləndi və gələcək Quba xanlarının kökündə qacar qanınında rolu oldu.
Nənəsi tərəfdən, yəni atası Fətəli xanın anası olan Pəricahan Bikə usmi Əhməd xanın qızı idi. Beləliklə, Şeyxəli xan qaytaqlı "Böyük" usmi Əhməd xanın nəvəsi sayılır.
Erkən illəri
Şeyxəli xan siyasətə uşaqlıq illərində, 1782-ci ildə Salyan hakimi olmaqla daxil olub. 1791-ci ildə Şeyxəli ağa Salyanda baş vermiş siyasi çaxnaşmanın qarşısını almış və rusların dəstəyilə hakimiyyətini bərpa etmişdir.
Hakimiyyəti
Qubadakı hakimiyyəti
Fətəli xanın vəfatından sonra böyük oğlu Əhməd xan xanlıq taxtına çıxsada onun hakimiyyəti az çəkdi və 1791-ci ildə vəfatı nəticəsində şahzadə Şeyxəli ağa 13 yaşında Salyandan Qubaya gələrək xan taxtına yiyələndi, Salyanda isə kiçik qardaşı Həsən ağanı naib təyin etdi.
1791-ci ildən Qubada hakimiyyətə gəlmiş Şeyxəli xan əvvəlki siyasəti kökündən dəyişərək Ağa Məhəmməd şah Qacarla dostluq əlaqələri yaratmış, onun müttəfiqinə çevrilmişdi.
Şeyxəli xan hakimiyyətinin əvvəllərində Rusiya ilə dostluq əlaqələri qurmaq istəyini o qədər də nümayiş etdirmirdi. O, hətta Rusiya meyilli nazir Mirzə Sadıqı təqib etməyə və sıxışdırmağa başladı. Bununla belə, Şeyxəli xanın Rusiyanın açıq-aşkar əleyhdarı, İran və ya Türkiyə tərəfdarı olduğunu iddia etmək olmaz. Bunu Quba xanının özünün İ. V. Qudoviçə yazdığı məktubda onun Rusiyanın köməyi ilə Ağa Məhəmməd xana müqavimət göstərməyə hazır olduğunu bildirməsi də təsdiq edir. Şeyxəli xanın Rusiya ilə münasibətlərinin öyrənilməsi üçün ilkin mənbə rolunu oynayan arxiv sənədlərinin təhlili bizə bildirməyə imkan verir ki, bu münasibətlər əksər hallarda qeyri-səmimi olub və yalnız xanın təhlükə altında olduğu və ya onun hərbi dəstəyə ehtiyacı olduğu zaman yaranıb. Quba xanı öz hakimiyyətini qoruyub saxlamaq üçün şəraitdən asılı olaraq İranla Rusiya arasında uğurlu manevrlər edirdi.
1793 və ya 1794-cü ildə xan əmisi oğlu II Mirzə Məhəmmədi taxt-taca qaytarmaq üçün 1794-cü ildə Bakı xanlığına yürüş etdi, lakin bu hərəkət tam uğurlu alınmadı. Hüseynqulu xanın Bakı qalasında apardığı möhkəm müqavimət və Şeyxəli xana şəkili Səlim xanın yürüşü Bakının tabe edilməsini çətinləşdirdi. Lakin, onlar Bakı xanlığında hakimiyyətin iki hissəyə bölünməsinə razılıq əldə edə bildilər, II Mirzə Məhəmməd xan qohumu Şeyxəli xanın dəstəyi ilə Maştağada qərargah sala bildi.
1794-cü ildə Şeyxəli xan Şəki xanı ilə ittifaqda Şirvan uğrunda döyüşə girdi. Ağsuda Şirvan hakimi Mustafanı mühasirəyə aldı, lakin mühasirə uzandı. Bölgədə olan yağışlı hava onun qoşunlarının özbaşına dağılmasına səbəb oldu. Ordu yararsız vəziyyətə düşəndə mühasirəyə alınanlar uğurlu döyüş əməliyyatı keçirdilər və bundan sonra məğlubiyyəti göz önünə alan Şeyxəli xan müttəfiqləri ilə birlikdə ayrılaraq Qubaya yola düşdü.
Tezliklə Qazıqumux xanı II Surxay Şeyxəli xana qarşı hücum etdi. Lakin usmi Əli bəy və Tabasaran qazisinin müdaxiləsi sayəsində Köysu (ehtimal ki, Koysubula) kəndində barışıq imzaladılar.
Şeyxəli xan hakimiyyəti zamanı Fətəli xanın birləşdirdiyi Azərbaycan xanlıqlarını yenidən bir araya gətirə bilməmiş və yalnız Quba, Salyan və Dərbəndin xanı kimi tarixdə görünürdü.
XVIII əsrin 90-cı illərinin sonunda Şeyxəli xanla qardaşı Həsən ağa arasında münasibətlər yaxşı deyildi. Onlar, Dərbənd və Quba hakimiyyəti üzərində mübarizə aparırdılar. Uzun çəkən çəkişmələrdən sonra, 1800-cü ilin payızında iki qardaş bir-birlərini dövlətlərinin xanları kimi tanıyaraq barışıq imzaladılar. Lakin, 1803-cü ildə qardaşının qəfil vəfatından sonra Dərbəndə gəldi və yenidən Dərbənd xanı oldu.
Rus qoşunları 1806-cı ildə Quba xanlığını işğal edib, xanlığı ləğv etdi. Lakin buna baxmayaraq, qubalı Şeyxəli xan uzun müddət işğalçılara qarşı mübarizəni qətiyyətlə davam etdirdi.
Təsadüfi deyil ki, bir müddət sonra XVIII əsrin 30-cu illərində Azərbaycanda çarizmə qarşı ən böyük və ən mütəşəkkil üsyan Quba quberniyasında baş verdi.
Dərbənddə hakimiyyət illəri
1795-ci ildə Şeyxəli xan Quba və Dərbənd xanlığının siyasi varlığını qorumaq üçün İran və Rusiya arasında kəskin siyasi oriyentasiyalar etməyi bacarmışdı.
1796-cı ildə Zubovun başçılığı ilə rus qoşunları Dərbəndi tutmaq istəyərkən, Quba xanı Şeyxəli xanın başçılıq etdiyi qızğın müqavimətə rast gəldi. Buna görə də rus komandanlığı Şeyxəli xanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırıb atabir anadan ayrı qardaşı Həsən ağanı Dərbəndin hakimi təyin etdi. Şeyxəli xanın təxminən bir ay müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, rus qoşunları Dərbəndə daxil oldu və onu yaxınları ilə birlikdə əsir götürüldü. Amma Şeyxəli xan əsirlikdən qaçmağı bacardı. Xan Quba, Dərbənd, Axtı, İlisu və Miskincə əhalisini üsyana qaldırdı. Sentyabrın sonunda Qazıqumuq xanı və Şeyxəli xanın 13–15 min nəfərlik qoşunu Quba xanlığının şimal hissəsinə daxil oldu. Dəstələr Alpan kəndinə yaxınlaşdılar. Qarşılarına çıxan polkovnik-leytenant Bakuninin başçılıq etdiyi azsaylı dəstə (500 nəfərə qədər) pusquya düşdü və ağır itkilərə məruz qaldı. Yalnız general Bulqakovun yardıma dəstə göndərməsi sayəsində Bakuninin dəstəsi tamamilə məhv edilməkdən xilas oldu.
1796-cı ilin noyabrın 6-da II Yekaterinanın ölümü hadisələrin gedişini dəyişdirdi. Hakimiyyətə gələn I Pavel əks siyəsət yeritməyə başladı. O, rus qoşunlarının tezliklə Cənubi Qafqazdan çıxarılması barədə sərəncam verdi.
1797-ci ilin martında rus qoşunları Azərbaycan ərazisini tərk edən kimi Şeyxəli xan yenidən bütün Quba xanlığında, o cümlədən Dərbənddə hakimiyyəti yenidən ələ keçirdi və yeni rus imperatoru I Pavelin zühuruna elçisi Mədət bəyi göndərdi. Xan Mədət bəylə həmçinin, özünə və xanlıq sakinlərinə rus hərbçilərinin yürüş zamanı vurduqları zərər haqqında şikayətnamələri də göndərdi. Şeyxəli xan çara məktubunda eyni zamanda Bakıya onun iddialarını da əsaslandırırdı. 1798-ci ilin aprelin 10-da elçi Sankt-Peterburqa gəldi. Şeyxəli xanın və xanlıq sakinlərinin məktubları rus hökumətinə təqdim olundu. Şikayətləri Asiya Xarici İşlər Kollegiyasının departamentində və kollegiyanın özündə baxıldı. I Pavel Şeyxəli xana və ümumiyyətlə Quba xanlığına dəymiş zərəri ödəmək üçün 1799-cu il sentyabrın 1-də fərman imzaladı.
1798-ci ildə Şeyxəli xan Dərbənddə ağır xəstəliyə tutulur, hətta onun öləcəyi və ya öldüyü barədə şayiələr yayılır. Bundan istifadə edən Qazıqumux xanı II Surxay Dərbənddə Həsən ağanı xan taxtına çıxarır. Daha da cəsarətlənən Surxay xan, oğlu Nuh bəyi ordu ilə Qubaya göndərdi, şəhər camaatını aldatdılar ki, guya Qaytaqda yaşayan Şeyxəlinin qardaşı Həsən ağa şəhərə gəlib. Buna inanan şəhərlilər onları içəri gətirdilər, sonra isə Nuh bəy hiylə sayəsində hakimiyyəti öz üzərinə götürdü. Təxminən ay yarım hakimiyyətdə olan Nuh bəy və atası II Surxay xan Şeyxəli xanın sağaldığını və darginlərin dəstəyi ilə on minlik ordu toplayaraq cəld şəkildə onların üzərinə gəldiyini eşidir və tələsik öz mülklərinə qaçırlar. Amma, Şeyxəli xan Quba mahalına daxil olur və onların ordusunu izləyərək qabaqlayır, darmadağın edir. II Surxay xan döyüşdən sağ çıxmağı bacarır. Beləliklə, Şeyxəli xan hakimiyyəti yenidən bərpa edir. Surxay xanın oğlu Nuh bəy sonralar Şeyxəli xanın müttəfiqi olacaqdı.
1800-1801-ci illərdə də Şeyxəli xanla Həsən ağanın şahzadə hüququndan öz məqsədləri üçün istifadə etmək istəyən II Surxay xan arasında qarşıdurmalar oldu. Şeyxəli xanın yenidən ağır xəstəliyə tutulmasını eşidən Surxay xan Qubaya hücum etdi, Əniqdə qələbə qazandı. Lakin, Şeyxəli xanın sağ olduğunu və sağaldığını etibarlı şəkildə öyrəndikdən sonra dərhal geri qayıtdı. Bir müddət sonra Həsən ağa ilə birlikdə Qubaya yenidən hücum etdi, şəhər işğal edildi. Zibanisə bəyimin(Şeyxəli xanın həyat yoldaşı) bir diplomat qadın kimi səhnəyə çıxdığı anda II Surxay xan şəhəri tərk etdi. Qardaşının xəyanətini bağışlamayan Şeyxəli xan Dərbəndə bir neçə dəfə hücum etdi. Qardaşlar arasında müxalif qüvvələr tərəfindən yaradılan "düşmənçilik" və həmçinin Dərbənd uğrunda mübarizə 1802-ci ilin iyununda Həsən ağanın vəfatı ilə başa çatdı. Dərbənd yenidən Şeyxəli xanın hakimiyyətinə keçdi.
1806-cı ildə Dərbənd nəhayət Rusiyaya birləşdirildi və xan titulu ləğv edildi. Xanlığın idarəsi, Dərbənd şəhərinin özü istisna olmaqla, devrilmiş Şeyxəli xanın bacısı Pəri-Cahan xanımla evli olan Tərkinin şamxalı Mehdi şamxala verildi. Eyni zamanda Dərbənd hərbi komendantın tabeliyinə keçdi.
Rusiyaya qarşı mübarizəsi
1804-1813-cü illər Rusiya-İran müharibəsi zamanı Azərbaycan feodallarının - rus oriyentasiyası əleyhdarlarının bütün hərəkətlərindən ən böyüyü və ən uzunu Şeyxəli xanın 1810-cu il Quba üsyanı ilə nəticələnən çıxışı oldu. Rusiya-İran müharibəsi zamanı, xüsusən 1809-1810-cu illərdə Quba vilayətində baş verən hadisələr Rusiyanın inqilabdan əvvəlki tarixşünaslığında lazımi yer tapmadı.
1806-cı il sentyabrın 5-də general Bulqakovun komandanlığı ilə rus qoşunu yenidən Bakı üzərinə hücuma keçdi. O, yerli əhaliyə toxunmayacağını bildirmiş və sözünə təminat məqsədilə oğlunu Bakıya göndərmişdi. Lakin şəhər əhalisi onun sözlərinə inanmayaraq dağlara çəkilmiş, xan isə əvvəl Qubaya, oradan da İrana pənah aparmışdı. 1806-cı il oktyabrın 3-də Bakı ruslar tərəfindən işğal olundu və Bakı xanlığı ləğv olundu. Bundan bir qədər sonra isə Quba xanlığı işğal olundu və Şeyxəli xan dağlara çəkildi. Onun qoşun hissələrindən bəzisi Bərmək dağlarında sığınacaq tapdılar. Bu onunla bağlı idi ki, bu döyüşdə Bərmək mahalının dağlıları Şeyxəli xana kömək etmişdilər. Bir çox bəy və digər tərəfdarları ilə bərabər Şeyxəli xan Qazıqumuxlu Surxay xanın oğlu Nuh bəylə Qubanı tutmağa gəldilər. Lakin xanın dəstəsi vuruşmayıb, hərə öz yurduna getdiyi üçün şəhəri tuta bilmədi. Çar Rusiyası Quba əyalətinə nəzarət etmək üçün yerli bəylərin şurasını təşkil etdi. Şuranı Quba şəhərində yerləşən rus hərbi dairəsinin rəisi Ryabin idarə edirdi.
1809-cu ilin yanvarında Rusiya hakimiyyət orqanlarının Tiflisə gəlməkdən və Rusiyaya and içməkdən dəfələrlə imtina etməsindən sonra xan Akuşaya gəldi, burada Akuşa və Dargin azad cəmiyyətlərinin qurultayı çağırıldı. Bu qurultayda o, Dağıstandakı rus qoşunlarına qarşı birgə hərəkət etməyi xahiş etdi. Cənubi Dağıstan xalqları 10 min nəfərə qədər əsgər toplayıb Şeyxəli xanla birlikdə Tabasarandan keçərək Qubaya gəldi.
1809-cu ilin sentyabrında qurultay keçirildi və orada 10 gün ərzində Quba şəhərinə hücum etmək qərara alındı. Şeyxəli xan bir neçə döyüşdən sonra şəhəri mühasirəyə alaraq uğurlar qazandı. 1810-cu ilin avqustunda general Repinin komandanlığı altında olan ruslar Şeyxəlinin ordusu ilə qarşılaşdılar və geri çəkilməyə məcbur oldular. Qələbə xəbəri onun nüfuzunu artırdı, lakin həmin ilin oktyabrında ruslar Erpelidə yenidən ona hücum etdilər. Şeyxəli xan Yersiyə çəkildi.
1810-cu ilin avqustunda xalqın köməyinə arxalanan Şeyxəli xan rus qoşunlarını Gilgilçay üzərində və Xıdır-Zində postundakı döyüşlərdə əzdi və onlara köməyə gələn general Repinin qoşunlarını da geri oturtdu. Rus generalı Şeyxəli xanı tutub gətirən və öldürən adama 1500 çervon mükafat veriləcəyini elan etsə də əhali öz qəhrəman oğlunu mərdliklə müdafiə edirdi. Mustafa xan Şirvanlı da Quba üsyançılarına yaxından kömək göstərirdi. 1810-cu ildə Quba üsyanı məğlub olsa da, Şeyxəli xan rus işğalçılarına qarşı mübarizəni dayandırmadı.
Məğlubiyyətə baxmayaraq, Quba üsyanı çar komandanlığını güzəştli yol tutmağa məcbur etdi. Komandanlıq üsyanın daha da genişlənməsindən qorxduğu üçün “Şeyxəli xanın Quba xanı kimi tanınmasını, Qubanı ətraf kəndlərlə birlikdə xanın tabeliyinə vermək və Rusiya təbəəliyinə keçməyi təklif etdi. Qarabağ, Şəki və Şirvanda olduğu kimi”. Lakin Rusiya hökuməti bu təkliflə razılaşmayıb üsyanı tamamilə yatırmaq üçün Şəkidən 1000, Şamaxıdan 100, Qarabağdan 2, Bakıdan 1 rus piyada dəstəsi göndərdi. Baş komandan Quba üzərinə yürüşü polkovnik Lisaneviçə təhvil verdi. O, bu kimi məsələlərdə təcrübəli “mütəxəssis” kimi tanınırdı.
1810-cü il Quba üsyanının Samurdan cənubdakı hissəsi yatırılsa da, mübarizə Samurun şimalına keçdi və 1811-ci ilin aprelində yeni bir üsyan planlaşdırıldı, bu qiyam zamanı Akuşa və digər dağlıların sayəsində 19.000 nəfərlik qoşun topladı və iyun ayında Tabasaran mülklərini ələ keçirdilər.
1811-ci ilin əvvəllərində Şeyxəli xan bir neçə dəfə rus ordusu ilə üz-üzə gəldi, nəticələr dəyişkən idi: general Xatuntsovun komandanlığı altında rus ordusu Şeyxəli xanın dəstəsini məğlub etsə də, Şeyxəli xan dağlara çəkilərək yenidən qoşun toplayır və Xuçni məntəqəsini ələ keçirir. Həmin ilin qışında Şeyxəli xan Akuşa qazisi və II Surxay xanın oğlu Nuh bəylə birlikdə Qubaya hücum edərək, Zeyxur və Quba şəhərindən başqa bütün yaşayış məntəqələrini azad etdilər. Təkcə Zeyxur ətrafında mühasirəyə salınan rus dəstələri 317 nəfər itki verərək darmadağın olmuşlar. Dörd ay ərzində onlar keçmiş xanlıq ərazisini tutdular və yeni istehkamlar tikdilər. Şeyxəli xan müqavimətə Qrız kəndindən rəhbərlik edir və burada yeni qala-istehkam tikintisinə əmr vermişdi. Lakin general-mayor Xatuntsevin komandanlığı altında olan rus qoşunları onlara qarşı hərəkətə keçdi. Rustovda 4 saat davam edən döyüşdə ruslar itkilər versə də qalib gəlir, Şeyxəli isə məğlub olaraq Akuşa-Dargin bölgəsinə çəkilir. Qazi Əbubəkr qarşıdurma zamanı dünyasını dəyişir. Bundan sonra o, Sumbatla, Unsuqatla və Akuşa kəndlərində gizlənib.
Vəziyyəti müharibənin davam etdirilməsi üçün əlverişsiz görərək 1812-ci ildə Surxay xan və Akuşa qazisi Rusiyaya sədaqət andı içdilər. Akuşinlərin andının şərtlərindən biri də Şeyxəlinin onlarla qalması idi, çünki o, onların kunakı (qonaqı) idi və adətlərə görə, onu təhvil verə bilməzdilər. Ruslar Surxay xandan da Şeyxəlini təhvil verməsini xahiş etdilər, lakin o da bundan imtina etdi. Şeyxəli xan Rusiya ilə vuruşmaq istəməyə davam etdi, lakin Akuşilər and içdikdən sonra artıq döyüş üçün heç bir üsul qalmadı. Xan rus komandanlığına məktub göndərərək bağışlanmasını xahiş etdi, lakin onlar ona inamsızlıqla yanaşdılar və onun "siyasi oyun" oynadığını təxmin etdilər. Ona gündə 10 gümüş rubl ödəməklə Qubada yaşamaq təklif olundu. Təklif xan tərəfindən rədd edildi. Şeyxəli xan cavab yazdı ki, "Quba xanlığı ona qaytarılmasa, Rusiyanın himayəsi altında olmaq istəmirəm".
1813-cü ildə rus hərbi dairələrinin yazışma xəbərlərinə görə Şeyxəli dağıstanlıları üsyana razı salmaq üçün qacar şahından böyük dəstək almağa çalışır və bəzən buna nail olur.
1816-cı ildə Aleksey Yermolov Gürcüstan, Həştərxan və Qafqaz quberniyalarında mülki bölmələrin müdiri təyin edildi. Onun feodal hakimlərə qarşı siyasəti kifayət qədər sərt idi və dağlılar üçün mübarizə çətinləşdi.
Buna baxmayaraq, 1818-ci ildə Şeyxəli xan iştirak etdi və 20 minlik qoşunu ilə rus imperiya ordusunun böyük bir dəstəsini məğlubiyyətə uğratdı, ruslar 418 əsgər və zabir itirərək Dərbənd istiqamətində geri çəkildi. Şeyxəli xanın dəstəsi ölmüş rus əsgərlərinin qulaqlarını kəsərək qacar şahı Abbas Mirzəyə göndərmişlər. Bundan sonra Şeyxəli Xan və kürəkəni Abdullahın dəstəsi Başlıdan ayrılaraq Qubaya getdilər. Başlıkənd döyüşü barəsində knyaz Mədətov Yermolova yazdığı məktubda qoşunlarının 500-dən çox itki (öldürüldü və yaralandı) verdiyini və bunun psixoloji cəhətdən də əsgərlərə təsir etdiyini yazırdı. Vasili Aleksandroviç Potto, rus hərb tarixçisi yazır ki, "bu məğlubiyyəti təkcə Dağıstan qeyd etmədi ... Təbrizdə, Qacar vəliəhdinin iqamətgahında da bu münasibətlə bir sıra şənliklər baş tutdu. Başlı döyüşü sona çatan kimi Şeyxəli xan qələbə meydanında kəsdiyi qulaqları və əlləri böyük bir "çanta ilə" oraya göndərdi. Elçi Abbas Mirzənin sarayında qəbul edildi, şəhərdə top atəşləri səsləndi və bayram üç gün davam etdi. Bu vaxt Təbrizə Avar xanından, Qazıqumıqdan, Tabasarandan və başqa azad cəmiyyətlərdən elçilər gəldi. Onların hamısına hədiyyələr və pullar verildi. Abbas Mirzə özü də onları müsbət qarşılayaraq, Dağıstanı ruslara qarşı həlledici mübarizədə dəstəkləyəcəyini elan etdi".
1819-cu ilə qədər dağlara çəkilən Şeyxəli xan partizan müharibəsini davam etdirdi.
1819-cu ilin yazında dağıstanlılar Yermolova qarşı mübarizədə çeçenlərlə birgə hərəkət etmək qərarına gəldilər və usmi Adil Xan, Surxay və Şeyxəli xan Kürə və Quba xanlıqlarını ruslardan geri almağa başladılar. Bunun qarşısını almaq üçün Tabasarana soxularaq Xuçnidə dağ qoşunlarını məğlub etdi və Qaytaq tamamilə işğal edildi.
1819-cu ildə Yermolovun hücumu zamanı Levaşi kəndi yaxınlığında döyüş baş verdi və Şeyxəli xan sonuncu döyüşündə məğlub oldu. Bu sarsıdıcı döyüşdən sonra Şeyxəli xan ölümünə qədər Dağıstanın Arakani və Balaxanı kəndlərində çətin mühacirət həyatı yaşadı.
Xarici siyasəti
Osmanlı ilə münasibətləri
Şeyxəli xanın elçiləri ilə Osmanlılar arasında İstanbulda görüşlər olmuşdur. Xanlıq təbbələri Məkkədə olarkən, Yusif paşa onları rus qoşunlarının hücuma hazırlıq görməsi ilə bağlı xəbər vermişdi. Daha sonra Şeyxəli xan İstanbula elçi göndərmişdir.
V. Zubovun başçılıq etdiyi rus qoşunlarının Azərbaycana hücumu Osmanlı İmperiyasını və şəxsən Sultan III Səlimi çox narahat etdi. Türkiyə bütün vasitələrlə Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı əməliyyatlarının qarşısını almağa çalışırdı. Rus qoşunlarının Azərbaycanda hərəkətinin qarşısını almaq üçün yerli feodalları özünə cəlb edirdi. Bu məqsədlə Axısqa paşası öz adamlarını Şamaxı və Şəki xanlıqlarına göndərdi. Rus ordusunun cəzasından ehtiyat edən şamaxılı Mustafa xan və şəkili Səlim xan Osmanlı komandanlığının səsinə səs vermədilər. Şeyxəli xan və Qazıqumuqlu Surxay xan isə ruslara qarşı fəal döyüşürdülər.
1810-cu ildə Fətəli şahın nümayəndələri Şeyxəli xanın yanında olmuş, ruslara qarşı vuruşduğu üçün ona qiymətli hədiyyələr və pul göndərmişdilər. Osmanlı sultanı da Azərbaycan və Dağıstan hökmdarlarını öz tərəfinə çəkmək üçün “şirnikləndirmə” üsulundan istifadə edirdi.
Abbas Mirzə ilə əlaqələri
Şeyxəli xan Abbas Mirzə ilə sıx münasibətdə olmuşdur, onunla tez-tez əlaqə saxlayırdı.
1805-ci ildə Bakı xanlığına hücum edən rus donanmasının geri çəkilməsinə səbəb Abbas Mirzə ilə koordinasiyalı şəkildə hərəkət Şeyxəli xanın hərəkətləri olmuşdur.
1806-cı ildə Abbas Mirzə Qarabağdan keçərək Şirvana gəldi və Ağsuya hücum etdi. Şeyxəli xan Abbas Mirzənin qoşunundan sərdar Pirqulu xan Qacarın başçılıq etdiyi bir dəstəni Qubaya dəvət etdi, özü isə bakılı Hüseynqulu xanla birlikdə Abbas Mirzənin yanına getdi.
1812-ci ilin oktyabrında Abbas Mirzənin komandanlığı ilə 30 minlik İran ordusu rus qoşunlarına zərbə endirmək ümidi ilə Cənubi Dağıstan sərhədinə hərəkət etdi. Amma Abbas Mirzənin planları həyata keçmədi. Ruslarla birlikdə Dağıstan silahlıları müdafiəyə qalxdılar. Yerli əhali inadla müdafiə olunaraq öz mövqelərini mətanətlə saxladılar. Lakin, müqavimət məğlubiyyətlə nəticələndi və Gülüstan müqaviləsi imzalandı, Quba və Dərbəndin Rusiya imperiyasına keçməsi rəsmiləşdirildi.
Şeyxəli xanın partizan müharibəsi zamanında Abbas Mirzə həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən Şeyxəli xanla həmrəyliyini nümayiş etdirmişdir.
Son illəri
1806-cı ildə general başçılıq etdiyi qoşunlar Dərbənd xanlığına yeridildi. Rus qoşunlarının Dərbəndə yaxınlaşması ilə şəhərdə Şeyxəli xanın tərəfdarları ilə əleyhdarları arasında mübarizə daha da şiddətlənir. Dərbənd və Quba xanlıqlarının 1806-cı ildə işğalı ilə Şeyxəli xan ömrünün sonuna kimi mərkəzi Dağıstan və Azərbaycanın şimal bölgələri arasında hərəkətdə olub, partizan müharibəsinə rəhbərlik edib və xalqı mübarizəyə çağırıb.
Xüsusilə, Levaşi döyüşündən sonra Şeyxəli xan ömrünün son illərini Dağıstanın bir neçə kəndi arasında hərəkətli vəziyyətdə keçirdi, nəhayət Balaxanı kəndinə sığındı. 1819–1821(22)-ci illərdə general Yermolov kəndlərə basqın edir və Şeyxəli xanın gizləndiyi yeri axtarırdı. Məsələn, Unsuqul, Maydanskoye və Koysubula kəndlərində general sakinlərindən onu təhvil vermələrini tələb etsə də, nəticəsi olmadı.
Xanın ölümü ilə bağlı müxtəlif fikirlər var, əsas vurğulanan onun 1821(22)-ci ildə Balaxanıda təbii ölüm səbəbilə vəfat etməsidir, qeyd olunur ki, o Balaxanı kəndində dəfn edilib.
Lakin, xanın hər hansısa sui-qəsd və ya silahlı toqquşma qurbanı olması ilə bağlı da fərziyyələr mövcuddur.
Ailəsi
Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyası tərəfindən toplanmış aktlar əsasında 1875-ci ildə Tiflisdə çap olunan hesabatın II cildinin VI fəslində Şeyxəli xan iki dəfə evlənməsi barədə aşağıdakı faktlar yazılmışdır:
- Zibanisə bəyim — 1795-ci ildə onunla ailə qurub və 1816-cı ildə uşaqsız vəfat edib. Bakı xanı Hacı Məlik Məhəmməd xanın qızı olub. Bakıda dəfn olunub.
- Mülayim xanım — 1805-ci ildə xanla evlənib və Şeyxəli xanın Ərdəbilə mühacirəti zamanı vəfat edib, orada dəfn olunub. Zeyxurlu Məhəmməd bəyin qızı idi.
- Sultanəhməd xan — 1807-ci ildə ikinci xanımdan dünyaya gəlib. O, Zöhrə adlı qacar nəslindən olan qadınla evlənmiş və 1853-cü ildə İranda vəfat etmiş və Ərdəbildə dəfn edilmişdir. Sultanəhməd xanın Fətəli xan adlı oğlu olub və o qacar şahzadəsi ilə evlənib. Həmin Fətəli xanın Həsənəli xan adlı oğlu olub.
Haqqında fikirlər
Rus generallarının Quba xanlığının ləğvindən sonra baş verən üsyanlar və partizan döyüşləri zamanı apardığı yazışmalarda “Quba xalqı” bir qayda olaraq “vəhşi” deyə adlandırılır, Şeyxəli xan isə “yelbeyin”, “əxlaqsız”, “quldur” və “əclaf” ləqəbləri ilə təsvir olunurdu. Çünki, onlar “yadelli gəlmələrlə” barışmayan qürurlu və azadlıq sevər xalqın Şeyxəli xanın simasında öz başçısını gördüyü fikrini qəbul edə bilmir, eləcə də Şeyxəli xanın özünün və müttəfiqlərinin fəaliyyətinin öz mövqeyini, öz torpaqlarını və öz xalqını qorumaq kimi sadə bir məntiqə söykəndiyini ehtimal etmirdilər. Onlar Şeyxəli xanın müqavimətinin gözdən salınması üçün onu təhqir edir və xalqın gözündən salınmasına çalışırdılar.
Bir neçə müsbət münasibətlə tanış olaq:
 | .... Şeyxəli xan çox şücaətli, comərd, səxavətli və yüksək himmətə malik bir zat idi. |  |
| | .... Xanlığın müstəqilliyini qorumaq üçün Şeyxəli xan qüdrətli Rusiya imperiyasına qarşı uzun, qeyri-bərabər, qəhrəmancasına mübarizə aparmışdır. | |
| | Dərbənd xanlığının keçmiş hökmdarı Şeyxəli xan Zaqafqaziyada yerləşən rus hərbi hissələrinə qarşı dəfələrlə silahlı çıxışlar təşkil etmiş və Rusiyanın alovlu rəqibi sayılırdı. | |
Əlavə etmək olar ki, rus qafqazşünaslarının və sovet tarixşünaslığının əsərlərində Şeyxəli xan fərasətsiz, uzağıgörməyən, “xalqın nifrətini qazanmış” və atasına layiq olmayan xan kimi göstərilir. Lakin, təkcə 1806-1810-cu illər Quba üsyanının tarixinə dair araşdırmalar Fətəli xanın varisi haqqında deyilənlərlə ziddiyyət təşkil edir. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Tsitsianov Rusiya hökumətinə göndərdiyi raportların birində Şeyxəli xan haqqında yazırdı:
| | .... Quba-Dərbənd xanı Şeyxəli xan qürurlu, hakimiyyətpərəst, dikbaş, fitnəkar, olduqca igid və şöhrətpərəst adamdır. | |
| | .... Quba və Dərbəndin sonuncu xanı Şeyx Əli xan Qafqazın ilk mücahidi idi. Şeyx Əli xan 19-cu əsrin əvvəllərində Rusiyanın imperiya baxışları Qafqaza dikələndə bir müqavimət simvoluna çevrildi. Onun prinsipial mövqeyi və xalqının müdafiəsinə sadiqliyi gələcək onilliklər ərzində dağlarda əks-səda verəcək ildırımlı hərəkatın başlanğıcı oldu. Şeyx Əli xanın müqaviməti təkcə hərbi kampaniya deyildi, bu, Qafqaz xalqlarının öz mədəni kimliklərini və müstəqilliklərini qorumaq əzminin yüksək səslə bəyanı idi. Şeyx Əli xanın vəfatından bir müddət sonra, müqavimətin mirasını irəli aparmaq üçün yeni bir lider meydana çıxdı - Şeyx Şamil. Dərin mənəviyyatlı və hərbi fərasət sahibi olan Şeyx Şamil Şeyx Əli xanın irsindən ilham almışdır, bəli bu fikri söyləmək lazımdır. Ədalət və azadlıq axtarışında Şamil ilk mücahidlərin məğrur addımlarını unutmadı və onların sarsılmaz ruhunu şad elədi, öz mübarizəsilə. "Quba Xanlığı" “Telegram” kanalı | |
İstinadlar
- "Varvara İvanovna Qafqazda olarkən Şeyx Əli Xan haqqında nələr yazmışdı?".
- "Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. Тифлис VI, II cild. 1875. səh. 907". 2023-12-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-10.
- Магомедов, 1999. səh. 255
- Мустафаев, Дж. М. Северные ханства Азербайджана и Россия: конец XVIII — начало XIX в. (rus). Элм. 1989. 40–45.
- Магомедов, 1999 2024-02-14 at the Wayback Machine. səh. 256
- Mustafazadə, 2005. səh. 197
- Mustafazadə, 2005. səh. 233
- Алкадари, Г. А. Асари Дагестан (Исторические сведения о Дагестане) (rus). Mahaçqala: „Терек". 1929. 100. 2021-11-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-17.
- Ибрагимбейли, Хаджи Мурат. Россия и Азербайджан в первой трети XIX века из военно-политической истории (rus). Moskva: Академия наук СССР. 1969. 73. 2021-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-15.
- Алиев Б. Г., Муртазаев А. О. Акуша-Дарго в политике России в Дагестане в первой трети XIX в. 2022-06-05 at the Wayback Machine // History, Archeology and Ethnography of the Caucasus. — 2017. — 15 июня (т. 13, вып. 2). — səh. 40–54. — ISSN 2618–849X. — doi:10.32653/CH13240–54 2022-06-05 at the Wayback Machine.
- Mustafazadə, 2005. səh. 226
- Mustafazadə, 2005. səh. 225
- Mustafazadə, 2005. səh. 228
- Mustafazadə, 2005. səh. 229
- Магомедов, 1999. səh. 309
- Александрович, Потто Василий. XIV. Разгром Мехтулы // Кавказская война. Том 2. Ермоловское время. Sankt-Peterburq. 1887. 2022-11-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-22.
- Потто В. А. XVI. Падение Акуши // Кавказская война. Том 2. Ермоловское время. 2022-08-09 at the Wayback Machine — М.: Центрполиграф, 2008.
- Mustafazadə, 2005. səh. 184
- Mustafazadə, 2005. səh. 190
- Mustafazadə, 2005 2016-02-09 at the Wayback Machine. səh. 220
- Mustafazadə, 2005. səh. 213
- Mustafazadə, 2005. səh. 214
- Магомедов Н.А., 2012. səh. 193.
- Магомедов Н.А. Дербентско-Кубинское ханство и его влияние на политическое положение и экономическое развитие Дагестана (вторая половина XVIII – начало XIX в.) (rus). Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН, АЛЕФ, 2012. 2012. 121. 2022-11-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-22.
- Рустамова-Тогиди C. Куба: апрель-май 1918 г. мусульманские погромы в документах 2021-10-26 at the Wayback Machine. — 2010. — səh. 25. — 562 səh. — ISBN 978-9952-8027-6-4.
- Исаев, Иса. ИСТОРИЯ ТАБАСАРАНА (rus). 2021.
- Туристско-рекреационный потенциал Унцукульского района республики Дагестан 2022-03-01 at the Wayback Machine. — 2018. — Т. 12, вып. 2. — səh. 56–62. — ISSN 1995–0675.
- Rüstəmova-Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 21. 2024-02-01 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-18.
- А. О. Муртазаев. Кайтаг в VIII - первой половине XIX В. (исследование политической истории и роли в системе политических структур Северо-Восточного Кавказа) (PDF) (rus). Махачкала: Алеф. 2015. 401. 2022-03-16 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-22.
- İbişov, Salman. Quba xanlığı: əhali tarixi və azadlıq mübarizəsi (PDF) (az.). Bakı: Elm. 2012. 121. 2023-04-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2024-02-17.
- "XVIII-XIX-cu əsrlərdə dağlarda iki şücaətli və mübarizə dolu ad imperiya təcavüzünə qarşı unudulmaz müqavimət sütunları kimi dayandı - Şeyx Şamil və Şeyx Əli xan". 2024-02-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-22.
Ədəbiyyat
- Бакунина Варвара Ивановна, Персидский поход в 1796 году.
- Abbasqulu ağa Bakıxanov. Gülüstani-İrəm (PDF). Bakı: "Minarə". 2000. 224 səh.
- Магомедов Р. М. Даргинцы в дагестанском историческом процессе. — Мх.: Дагестанское книжное издательство, 1999. — Т. II. — 520 с. — 3000 экз. — ISBN 5-297-00577-9.
- Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Seyxeli xan Seyx Eli xan Sixeli xan ve ya Six Eli xan 1778 Quba seheri 25 may 1821 22 Car Rusiyasi Quba xanliginin VIII sonuncu xani 1791 1806 Seyxeli xanSeyxeli xan Feteli xan ogluTedqiqatci Enver Cingizoglunun Seyxeli xan adli tedqiqat eserinin uz qabiginda tesvirlenmis Seyxeli xanVIII Quba xani1791 oktyabr 1806EvvelkiEhmed xanSonrakiMirze Mehemmed xanSalyan hakimi1782 1791EvvelkiQubad sultanSonrakiHesen agaDerbend xani1791 1796 1797 1800 1803 1806EvvelkiEhmed xanSonrakiPeri Cahan xanim baci Hesen aga qardasi Sexsi melumatlarDogum tarixi 1778Dogum yeri Quba Quba xanligiVefat tarixi 25 may 1821Vefat yeri Unsuqul Car RusiyasiDefn yeri Unsuqul Car RusiyasiAtasi Feteli xanHeyat yoldaslari 1 Zibanise beyim 2 Mulayim xanimUsaqlari 2 ci nikahdan oglu Sultanehmed xanDini Sie IslamHerbi xidmetDoyusler Derbendin mudafiesi Quba usyani Qafqaz muharibesi Vikianbarda elaqeli mediafayllar Quba ve Derbendin sonuncu xani Seyxeli xan Cenubi Qafqaz bolgesinde car Rusiyasinin mustemleke ve imperiya rejimine qarsi muqavimetde gorkemli sexsiyyet kimi xatirlanir Seyxeli xan veteninin suverenliyini ve musteqilliyini Rusiya tecavuzune qarsi mudafie etmek ucun 20 ilden artiq fasilelerle mubarize aparib Menseyi1778 ci ilde Qubada dogulan Seyxeli xan Quba xani Feteli xanin oglu idi Seyxeli xanin anasi eslen dag yehudisi olan Sehernas xanim olub Derbendin alinmasinin sahidi olan rus yazicisi Seyxeli xan haqqinda yazir ki o texminen on yeddi yasinda orta boylu gozel cizgileri ve yehudi tipli anasi yehudi idi lakin asiyalilar arasinda nadir rast gelinen sarisin bir genc kimi gorunurdu Babasi vasitesile qacarlar nesli ile qohumluq elaqelerine sahibdir Qacar sahi Agamehemmed Qubaya yurusu zamani hemcinin mektublasmalari zamaninda Seyxeli xani oz qohumu adlandirirdi Cunki Quba xanlarinin ecdadi olan ve XVII esrde qaytaq usmisi olmus Huseyn xan Isfahanda qacar sulalesinden olan Zohre xanim ile evlendi ve gelecek Quba xanlarinin kokunde qacar qanininda rolu oldu Nenesi terefden yeni atasi Feteli xanin anasi olan Pericahan Bike usmi Ehmed xanin qizi idi Belelikle Seyxeli xan qaytaqli Boyuk usmi Ehmed xanin nevesi sayilir Erken illeriSeyxeli xan siyasete usaqliq illerinde 1782 ci ilde Salyan hakimi olmaqla daxil olub 1791 ci ilde Seyxeli aga Salyanda bas vermis siyasi caxnasmanin qarsisini almis ve ruslarin desteyile hakimiyyetini berpa etmisdir HakimiyyetiQubadaki hakimiyyeti Feteli xanin vefatindan sonra boyuk oglu Ehmed xan xanliq taxtina cixsada onun hakimiyyeti az cekdi ve 1791 ci ilde vefati neticesinde sahzade Seyxeli aga 13 yasinda Salyandan Qubaya gelerek xan taxtina yiyelendi Salyanda ise kicik qardasi Hesen agani naib teyin etdi 1791 ci ilden Qubada hakimiyyete gelmis Seyxeli xan evvelki siyaseti kokunden deyiserek Aga Mehemmed sah Qacarla dostluq elaqeleri yaratmis onun muttefiqine cevrilmisdi Seyxeli xan hakimiyyetinin evvellerinde Rusiya ile dostluq elaqeleri qurmaq isteyini o qeder de numayis etdirmirdi O hetta Rusiya meyilli nazir Mirze Sadiqi teqib etmeye ve sixisdirmaga basladi Bununla bele Seyxeli xanin Rusiyanin aciq askar eleyhdari Iran ve ya Turkiye terefdari oldugunu iddia etmek olmaz Bunu Quba xaninin ozunun I V Qudovice yazdigi mektubda onun Rusiyanin komeyi ile Aga Mehemmed xana muqavimet gostermeye hazir oldugunu bildirmesi de tesdiq edir Seyxeli xanin Rusiya ile munasibetlerinin oyrenilmesi ucun ilkin menbe rolunu oynayan arxiv senedlerinin tehlili bize bildirmeye imkan verir ki bu munasibetler ekser hallarda qeyri semimi olub ve yalniz xanin tehluke altinda oldugu ve ya onun herbi desteye ehtiyaci oldugu zaman yaranib Quba xani oz hakimiyyetini qoruyub saxlamaq ucun seraitden asili olaraq Iranla Rusiya arasinda ugurlu manevrler edirdi 1793 ve ya 1794 cu ilde xan emisi oglu II Mirze Mehemmedi taxt taca qaytarmaq ucun 1794 cu ilde Baki xanligina yurus etdi lakin bu hereket tam ugurlu alinmadi Huseynqulu xanin Baki qalasinda apardigi mohkem muqavimet ve Seyxeli xana sekili Selim xanin yurusu Bakinin tabe edilmesini cetinlesdirdi Lakin onlar Baki xanliginda hakimiyyetin iki hisseye bolunmesine raziliq elde ede bildiler II Mirze Mehemmed xan qohumu Seyxeli xanin desteyi ile Mastagada qerargah sala bildi Seyxeli xanin dovrunde Qubanin serhedleri 1806 ci il 1794 cu ilde Seyxeli xan Seki xani ile ittifaqda Sirvan ugrunda doyuse girdi Agsuda Sirvan hakimi Mustafani muhasireye aldi lakin muhasire uzandi Bolgede olan yagisli hava onun qosunlarinin ozbasina dagilmasina sebeb oldu Ordu yararsiz veziyyete dusende muhasireye alinanlar ugurlu doyus emeliyyati kecirdiler ve bundan sonra meglubiyyeti goz onune alan Seyxeli xan muttefiqleri ile birlikde ayrilaraq Qubaya yola dusdu Tezlikle Qaziqumux xani II Surxay Seyxeli xana qarsi hucum etdi Lakin usmi Eli bey ve Tabasaran qazisinin mudaxilesi sayesinde Koysu ehtimal ki Koysubula kendinde barisiq imzaladilar Seyxeli xan hakimiyyeti zamani Feteli xanin birlesdirdiyi Azerbaycan xanliqlarini yeniden bir araya getire bilmemis ve yalniz Quba Salyan ve Derbendin xani kimi tarixde gorunurdu XVIII esrin 90 ci illerinin sonunda Seyxeli xanla qardasi Hesen aga arasinda munasibetler yaxsi deyildi Onlar Derbend ve Quba hakimiyyeti uzerinde mubarize aparirdilar Uzun ceken cekismelerden sonra 1800 cu ilin payizinda iki qardas bir birlerini dovletlerinin xanlari kimi taniyaraq barisiq imzaladilar Lakin 1803 cu ilde qardasinin qefil vefatindan sonra Derbende geldi ve yeniden Derbend xani oldu Rus qosunlari 1806 ci ilde Quba xanligini isgal edib xanligi legv etdi Lakin buna baxmayaraq qubali Seyxeli xan uzun muddet isgalcilara qarsi mubarizeni qetiyyetle davam etdirdi Tesadufi deyil ki bir muddet sonra XVIII esrin 30 cu illerinde Azerbaycanda carizme qarsi en boyuk ve en mutesekkil usyan Quba quberniyasinda bas verdi Derbendde hakimiyyet illeri Narinqala qapisi Narin Qalanin esas girisi Derbend 1795 ci ilde Seyxeli xan Quba ve Derbend xanliginin siyasi varligini qorumaq ucun Iran ve Rusiya arasinda keskin siyasi oriyentasiyalar etmeyi bacarmisdi 1796 ci ilde Zubovun basciligi ile rus qosunlari Derbendi tutmaq isteyerken Quba xani Seyxeli xanin basciliq etdiyi qizgin muqavimete rast geldi Buna gore de rus komandanligi Seyxeli xanin hakimiyyetden uzaqlasdirib atabir anadan ayri qardasi Hesen agani Derbendin hakimi teyin etdi Seyxeli xanin texminen bir ay muqavimet gostermesine baxmayaraq rus qosunlari Derbende daxil oldu ve onu yaxinlari ile birlikde esir goturuldu Amma Seyxeli xan esirlikden qacmagi bacardi Xan Quba Derbend Axti Ilisu ve Miskince ehalisini usyana qaldirdi Sentyabrin sonunda Qaziqumuq xani ve Seyxeli xanin 13 15 min neferlik qosunu Quba xanliginin simal hissesine daxil oldu Desteler Alpan kendine yaxinlasdilar Qarsilarina cixan polkovnik leytenant Bakuninin basciliq etdiyi azsayli deste 500 nefere qeder pusquya dusdu ve agir itkilere meruz qaldi Yalniz general Bulqakovun yardima deste gondermesi sayesinde Bakuninin destesi tamamile mehv edilmekden xilas oldu Derbend qalasina hucumun ve muhasirenin plani 1796 ci ilin noyabrin 6 da II Yekaterinanin olumu hadiselerin gedisini deyisdirdi Hakimiyyete gelen I Pavel eks siyeset yeritmeye basladi O rus qosunlarinin tezlikle Cenubi Qafqazdan cixarilmasi barede serencam verdi 1797 ci ilin martinda rus qosunlari Azerbaycan erazisini terk eden kimi Seyxeli xan yeniden butun Quba xanliginda o cumleden Derbendde hakimiyyeti yeniden ele kecirdi ve yeni rus imperatoru I Pavelin zuhuruna elcisi Medet beyi gonderdi Xan Medet beyle hemcinin ozune ve xanliq sakinlerine rus herbcilerinin yurus zamani vurduqlari zerer haqqinda sikayetnameleri de gonderdi Seyxeli xan cara mektubunda eyni zamanda Bakiya onun iddialarini da esaslandirirdi 1798 ci ilin aprelin 10 da elci Sankt Peterburqa geldi Seyxeli xanin ve xanliq sakinlerinin mektublari rus hokumetine teqdim olundu Sikayetleri Asiya Xarici Isler Kollegiyasinin departamentinde ve kollegiyanin ozunde baxildi I Pavel Seyxeli xana ve umumiyyetle Quba xanligina deymis zereri odemek ucun 1799 cu il sentyabrin 1 de ferman imzaladi 1798 ci ilde Seyxeli xan Derbendde agir xesteliye tutulur hetta onun oleceyi ve ya olduyu barede sayieler yayilir Bundan istifade eden Qaziqumux xani II Surxay Derbendde Hesen agani xan taxtina cixarir Daha da cesaretlenen Surxay xan oglu Nuh beyi ordu ile Qubaya gonderdi seher camaatini aldatdilar ki guya Qaytaqda yasayan Seyxelinin qardasi Hesen aga sehere gelib Buna inanan seherliler onlari iceri getirdiler sonra ise Nuh bey hiyle sayesinde hakimiyyeti oz uzerine goturdu Texminen ay yarim hakimiyyetde olan Nuh bey ve atasi II Surxay xan Seyxeli xanin sagaldigini ve darginlerin desteyi ile on minlik ordu toplayaraq celd sekilde onlarin uzerine geldiyini esidir ve telesik oz mulklerine qacirlar Amma Seyxeli xan Quba mahalina daxil olur ve onlarin ordusunu izleyerek qabaqlayir darmadagin edir II Surxay xan doyusden sag cixmagi bacarir Belelikle Seyxeli xan hakimiyyeti yeniden berpa edir Surxay xanin oglu Nuh bey sonralar Seyxeli xanin muttefiqi olacaqdi 1800 1801 ci illerde de Seyxeli xanla Hesen aganin sahzade huququndan oz meqsedleri ucun istifade etmek isteyen II Surxay xan arasinda qarsidurmalar oldu Seyxeli xanin yeniden agir xesteliye tutulmasini esiden Surxay xan Qubaya hucum etdi Eniqde qelebe qazandi Lakin Seyxeli xanin sag oldugunu ve sagaldigini etibarli sekilde oyrendikden sonra derhal geri qayitdi Bir muddet sonra Hesen aga ile birlikde Qubaya yeniden hucum etdi seher isgal edildi Zibanise beyimin Seyxeli xanin heyat yoldasi bir diplomat qadin kimi sehneye cixdigi anda II Surxay xan seheri terk etdi Qardasinin xeyanetini bagislamayan Seyxeli xan Derbende bir nece defe hucum etdi Qardaslar arasinda muxalif quvveler terefinden yaradilan dusmencilik ve hemcinin Derbend ugrunda mubarize 1802 ci ilin iyununda Hesen aganin vefati ile basa catdi Derbend yeniden Seyxeli xanin hakimiyyetine kecdi 1806 ci ilde Derbend nehayet Rusiyaya birlesdirildi ve xan titulu legv edildi Xanligin idaresi Derbend seherinin ozu istisna olmaqla devrilmis Seyxeli xanin bacisi Peri Cahan xanimla evli olan Terkinin samxali Mehdi samxala verildi Eyni zamanda Derbend herbi komendantin tabeliyine kecdi Rusiyaya qarsi mubarizesi 1805 ci ilde Seyxeli xanin dovrunde Derbendde zerb edilen gumus sikke 1804 1813 cu iller Rusiya Iran muharibesi zamani Azerbaycan feodallarinin rus oriyentasiyasi eleyhdarlarinin butun hereketlerinden en boyuyu ve en uzunu Seyxeli xanin 1810 cu il Quba usyani ile neticelenen cixisi oldu Rusiya Iran muharibesi zamani xususen 1809 1810 cu illerde Quba vilayetinde bas veren hadiseler Rusiyanin inqilabdan evvelki tarixsunasliginda lazimi yer tapmadi 1806 ci il sentyabrin 5 de general Bulqakovun komandanligi ile rus qosunu yeniden Baki uzerine hucuma kecdi O yerli ehaliye toxunmayacagini bildirmis ve sozune teminat meqsedile oglunu Bakiya gondermisdi Lakin seher ehalisi onun sozlerine inanmayaraq daglara cekilmis xan ise evvel Qubaya oradan da Irana penah aparmisdi 1806 ci il oktyabrin 3 de Baki ruslar terefinden isgal olundu ve Baki xanligi legv olundu Bundan bir qeder sonra ise Quba xanligi isgal olundu ve Seyxeli xan daglara cekildi Onun qosun hisselerinden bezisi Bermek daglarinda siginacaq tapdilar Bu onunla bagli idi ki bu doyusde Bermek mahalinin daglilari Seyxeli xana komek etmisdiler Bir cox bey ve diger terefdarlari ile beraber Seyxeli xan Qaziqumuxlu Surxay xanin oglu Nuh beyle Qubani tutmaga geldiler Lakin xanin destesi vurusmayib here oz yurduna getdiyi ucun seheri tuta bilmedi Car Rusiyasi Quba eyaletine nezaret etmek ucun yerli beylerin surasini teskil etdi Surani Quba seherinde yerlesen rus herbi dairesinin reisi Ryabin idare edirdi 1809 cu ilin yanvarinda Rusiya hakimiyyet orqanlarinin Tiflise gelmekden ve Rusiyaya and icmekden defelerle imtina etmesinden sonra xan Akusaya geldi burada Akusa ve Dargin azad cemiyyetlerinin qurultayi cagirildi Bu qurultayda o Dagistandaki rus qosunlarina qarsi birge hereket etmeyi xahis etdi Cenubi Dagistan xalqlari 10 min nefere qeder esger toplayib Seyxeli xanla birlikde Tabasarandan kecerek Qubaya geldi 1809 cu ilin sentyabrinda qurultay kecirildi ve orada 10 gun erzinde Quba seherine hucum etmek qerara alindi Seyxeli xan bir nece doyusden sonra seheri muhasireye alaraq ugurlar qazandi 1810 cu ilin avqustunda general Repinin komandanligi altinda olan ruslar Seyxelinin ordusu ile qarsilasdilar ve geri cekilmeye mecbur oldular Qelebe xeberi onun nufuzunu artirdi lakin hemin ilin oktyabrinda ruslar Erpelide yeniden ona hucum etdiler Seyxeli xan Yersiye cekildi 1810 cu ilin avqustunda xalqin komeyine arxalanan Seyxeli xan rus qosunlarini Gilgilcay uzerinde ve Xidir Zinde postundaki doyuslerde ezdi ve onlara komeye gelen general Repinin qosunlarini da geri oturtdu Rus generali Seyxeli xani tutub getiren ve olduren adama 1500 cervon mukafat verileceyini elan etse de ehali oz qehreman oglunu merdlikle mudafie edirdi Mustafa xan Sirvanli da Quba usyancilarina yaxindan komek gosterirdi 1810 cu ilde Quba usyani meglub olsa da Seyxeli xan rus isgalcilarina qarsi mubarizeni dayandirmadi Meglubiyyete baxmayaraq Quba usyani car komandanligini guzestli yol tutmaga mecbur etdi Komandanliq usyanin daha da genislenmesinden qorxdugu ucun Seyxeli xanin Quba xani kimi taninmasini Qubani etraf kendlerle birlikde xanin tabeliyine vermek ve Rusiya tebeeliyine kecmeyi teklif etdi Qarabag Seki ve Sirvanda oldugu kimi Lakin Rusiya hokumeti bu teklifle razilasmayib usyani tamamile yatirmaq ucun Sekiden 1000 Samaxidan 100 Qarabagdan 2 Bakidan 1 rus piyada destesi gonderdi Bas komandan Quba uzerine yurusu polkovnik Lisanevice tehvil verdi O bu kimi meselelerde tecrubeli mutexessis kimi taninirdi 1810 cu il Quba usyaninin Samurdan cenubdaki hissesi yatirilsa da mubarize Samurun simalina kecdi ve 1811 ci ilin aprelinde yeni bir usyan planlasdirildi bu qiyam zamani Akusa ve diger daglilarin sayesinde 19 000 neferlik qosun topladi ve iyun ayinda Tabasaran mulklerini ele kecirdiler 1811 ci ilin evvellerinde Seyxeli xan bir nece defe rus ordusu ile uz uze geldi neticeler deyisken idi general Xatuntsovun komandanligi altinda rus ordusu Seyxeli xanin destesini meglub etse de Seyxeli xan daglara cekilerek yeniden qosun toplayir ve Xucni menteqesini ele kecirir Hemin ilin qisinda Seyxeli xan Akusa qazisi ve II Surxay xanin oglu Nuh beyle birlikde Qubaya hucum ederek Zeyxur ve Quba seherinden basqa butun yasayis menteqelerini azad etdiler Tekce Zeyxur etrafinda muhasireye salinan rus desteleri 317 nefer itki vererek darmadagin olmuslar Dord ay erzinde onlar kecmis xanliq erazisini tutdular ve yeni istehkamlar tikdiler Seyxeli xan muqavimete Qriz kendinden rehberlik edir ve burada yeni qala istehkam tikintisine emr vermisdi Lakin general mayor Xatuntsevin komandanligi altinda olan rus qosunlari onlara qarsi herekete kecdi Rustovda 4 saat davam eden doyusde ruslar itkiler verse de qalib gelir Seyxeli ise meglub olaraq Akusa Dargin bolgesine cekilir Qazi Ebubekr qarsidurma zamani dunyasini deyisir Bundan sonra o Sumbatla Unsuqatla ve Akusa kendlerinde gizlenib Veziyyeti muharibenin davam etdirilmesi ucun elverissiz gorerek 1812 ci ilde Surxay xan ve Akusa qazisi Rusiyaya sedaqet andi icdiler Akusinlerin andinin sertlerinden biri de Seyxelinin onlarla qalmasi idi cunki o onlarin kunaki qonaqi idi ve adetlere gore onu tehvil vere bilmezdiler Ruslar Surxay xandan da Seyxelini tehvil vermesini xahis etdiler lakin o da bundan imtina etdi Seyxeli xan Rusiya ile vurusmaq istemeye davam etdi lakin Akusiler and icdikden sonra artiq doyus ucun hec bir usul qalmadi Xan rus komandanligina mektub gondererek bagislanmasini xahis etdi lakin onlar ona inamsizliqla yanasdilar ve onun siyasi oyun oynadigini texmin etdiler Ona gunde 10 gumus rubl odemekle Qubada yasamaq teklif olundu Teklif xan terefinden redd edildi Seyxeli xan cavab yazdi ki Quba xanligi ona qaytarilmasa Rusiyanin himayesi altinda olmaq istemirem 1813 cu ilde rus herbi dairelerinin yazisma xeberlerine gore Seyxeli dagistanlilari usyana razi salmaq ucun qacar sahindan boyuk destek almaga calisir ve bezen buna nail olur 1816 ci ilde Aleksey Yermolov Gurcustan Hesterxan ve Qafqaz quberniyalarinda mulki bolmelerin mudiri teyin edildi Onun feodal hakimlere qarsi siyaseti kifayet qeder sert idi ve daglilar ucun mubarize cetinlesdi Buna baxmayaraq 1818 ci ilde Seyxeli xan istirak etdi ve 20 minlik qosunu ile rus imperiya ordusunun boyuk bir destesini meglubiyyete ugratdi ruslar 418 esger ve zabir itirerek Derbend istiqametinde geri cekildi Seyxeli xanin destesi olmus rus esgerlerinin qulaqlarini keserek qacar sahi Abbas Mirzeye gondermisler Bundan sonra Seyxeli Xan ve kurekeni Abdullahin destesi Baslidan ayrilaraq Qubaya getdiler Baslikend doyusu baresinde knyaz Medetov Yermolova yazdigi mektubda qosunlarinin 500 den cox itki olduruldu ve yaralandi verdiyini ve bunun psixoloji cehetden de esgerlere tesir etdiyini yazirdi Vasili Aleksandrovic Potto rus herb tarixcisi yazir ki bu meglubiyyeti tekce Dagistan qeyd etmedi Tebrizde Qacar veliehdinin iqametgahinda da bu munasibetle bir sira senlikler bas tutdu Basli doyusu sona catan kimi Seyxeli xan qelebe meydaninda kesdiyi qulaqlari ve elleri boyuk bir canta ile oraya gonderdi Elci Abbas Mirzenin sarayinda qebul edildi seherde top atesleri seslendi ve bayram uc gun davam etdi Bu vaxt Tebrize Avar xanindan Qaziqumiqdan Tabasarandan ve basqa azad cemiyyetlerden elciler geldi Onlarin hamisina hediyyeler ve pullar verildi Abbas Mirze ozu de onlari musbet qarsilayaraq Dagistani ruslara qarsi helledici mubarizede destekleyeceyini elan etdi 1819 cu ile qeder daglara cekilen Seyxeli xan partizan muharibesini davam etdirdi 1819 cu ilin yazinda dagistanlilar Yermolova qarsi mubarizede cecenlerle birge hereket etmek qerarina geldiler ve usmi Adil Xan Surxay ve Seyxeli xan Kure ve Quba xanliqlarini ruslardan geri almaga basladilar Bunun qarsisini almaq ucun Tabasarana soxularaq Xucnide dag qosunlarini meglub etdi ve Qaytaq tamamile isgal edildi 1819 cu ilde Yermolovun hucumu zamani Levasi kendi yaxinliginda doyus bas verdi ve Seyxeli xan sonuncu doyusunde meglub oldu Bu sarsidici doyusden sonra Seyxeli xan olumune qeder Dagistanin Arakani ve Balaxani kendlerinde cetin muhaciret heyati yasadi Xarici siyasetiOsmanli ile munasibetleri Seyxeli xanin elcileri ile Osmanlilar arasinda Istanbulda gorusler olmusdur Xanliq tebbeleri Mekkede olarken Yusif pasa onlari rus qosunlarinin hucuma hazirliq gormesi ile bagli xeber vermisdi Daha sonra Seyxeli xan Istanbula elci gondermisdir V Zubovun basciliq etdiyi rus qosunlarinin Azerbaycana hucumu Osmanli Imperiyasini ve sexsen Sultan III Selimi cox narahat etdi Turkiye butun vasitelerle Rusiyanin Cenubi Qafqazdaki emeliyyatlarinin qarsisini almaga calisirdi Rus qosunlarinin Azerbaycanda hereketinin qarsisini almaq ucun yerli feodallari ozune celb edirdi Bu meqsedle Axisqa pasasi oz adamlarini Samaxi ve Seki xanliqlarina gonderdi Rus ordusunun cezasindan ehtiyat eden samaxili Mustafa xan ve sekili Selim xan Osmanli komandanliginin sesine ses vermediler Seyxeli xan ve Qaziqumuqlu Surxay xan ise ruslara qarsi feal doyusurduler 1810 cu ilde Feteli sahin numayendeleri Seyxeli xanin yaninda olmus ruslara qarsi vurusdugu ucun ona qiymetli hediyyeler ve pul gondermisdiler Osmanli sultani da Azerbaycan ve Dagistan hokmdarlarini oz terefine cekmek ucun sirniklendirme usulundan istifade edirdi Abbas Mirze ile elaqeleri Abbas mirze Qovanli Qacar Seyxeli xan Abbas Mirze ile six munasibetde olmusdur onunla tez tez elaqe saxlayirdi 1805 ci ilde Baki xanligina hucum eden rus donanmasinin geri cekilmesine sebeb Abbas Mirze ile koordinasiyali sekilde hereket Seyxeli xanin hereketleri olmusdur 1806 ci ilde Abbas Mirze Qarabagdan kecerek Sirvana geldi ve Agsuya hucum etdi Seyxeli xan Abbas Mirzenin qosunundan serdar Pirqulu xan Qacarin basciliq etdiyi bir desteni Qubaya devet etdi ozu ise bakili Huseynqulu xanla birlikde Abbas Mirzenin yanina getdi 1812 ci ilin oktyabrinda Abbas Mirzenin komandanligi ile 30 minlik Iran ordusu rus qosunlarina zerbe endirmek umidi ile Cenubi Dagistan serhedine hereket etdi Amma Abbas Mirzenin planlari heyata kecmedi Ruslarla birlikde Dagistan silahlilari mudafieye qalxdilar Yerli ehali inadla mudafie olunaraq oz movqelerini metanetle saxladilar Lakin muqavimet meglubiyyetle neticelendi ve Gulustan muqavilesi imzalandi Quba ve Derbendin Rusiya imperiyasina kecmesi resmilesdirildi Seyxeli xanin partizan muharibesi zamaninda Abbas Mirze hem maddi hem de menevi cehetden Seyxeli xanla hemreyliyini numayis etdirmisdir Son illeri1806 ci ilde general basciliq etdiyi qosunlar Derbend xanligina yeridildi Rus qosunlarinin Derbende yaxinlasmasi ile seherde Seyxeli xanin terefdarlari ile eleyhdarlari arasinda mubarize daha da siddetlenir Derbend ve Quba xanliqlarinin 1806 ci ilde isgali ile Seyxeli xan omrunun sonuna kimi merkezi Dagistan ve Azerbaycanin simal bolgeleri arasinda hereketde olub partizan muharibesine rehberlik edib ve xalqi mubarizeye cagirib Xususile Levasi doyusunden sonra Seyxeli xan omrunun son illerini Dagistanin bir nece kendi arasinda hereketli veziyyetde kecirdi nehayet Balaxani kendine sigindi 1819 1821 22 ci illerde general Yermolov kendlere basqin edir ve Seyxeli xanin gizlendiyi yeri axtarirdi Meselen Unsuqul Maydanskoye ve Koysubula kendlerinde general sakinlerinden onu tehvil vermelerini teleb etse de neticesi olmadi Xanin olumu ile bagli muxtelif fikirler var esas vurgulanan onun 1821 22 ci ilde Balaxanida tebii olum sebebile vefat etmesidir qeyd olunur ki o Balaxani kendinde defn edilib Lakin xanin her hansisa sui qesd ve ya silahli toqqusma qurbani olmasi ile bagli da ferziyyeler movcuddur AilesiQafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasi terefinden toplanmis aktlar esasinda 1875 ci ilde Tiflisde cap olunan hesabatin II cildinin VI feslinde Seyxeli xan iki defe evlenmesi barede asagidaki faktlar yazilmisdir Zibanise beyim 1795 ci ilde onunla aile qurub ve 1816 ci ilde usaqsiz vefat edib Baki xani Haci Melik Mehemmed xanin qizi olub Bakida defn olunub Mulayim xanim 1805 ci ilde xanla evlenib ve Seyxeli xanin Erdebile muhacireti zamani vefat edib orada defn olunub Zeyxurlu Mehemmed beyin qizi idi Sultanehmed xan 1807 ci ilde ikinci xanimdan dunyaya gelib O Zohre adli qacar neslinden olan qadinla evlenmis ve 1853 cu ilde Iranda vefat etmis ve Erdebilde defn edilmisdir Sultanehmed xanin Feteli xan adli oglu olub ve o qacar sahzadesi ile evlenib Hemin Feteli xanin Heseneli xan adli oglu olub Haqqinda fikirlerRus generallarinin Quba xanliginin legvinden sonra bas veren usyanlar ve partizan doyusleri zamani apardigi yazismalarda Quba xalqi bir qayda olaraq vehsi deye adlandirilir Seyxeli xan ise yelbeyin exlaqsiz quldur ve eclaf leqebleri ile tesvir olunurdu Cunki onlar yadelli gelmelerle barismayan qururlu ve azadliq sever xalqin Seyxeli xanin simasinda oz bascisini gorduyu fikrini qebul ede bilmir elece de Seyxeli xanin ozunun ve muttefiqlerinin fealiyyetinin oz movqeyini oz torpaqlarini ve oz xalqini qorumaq kimi sade bir mentiqe soykendiyini ehtimal etmirdiler Onlar Seyxeli xanin muqavimetinin gozden salinmasi ucun onu tehqir edir ve xalqin gozunden salinmasina calisirdilar Bir nece musbet munasibetle tanis olaq Seyxeli xan cox sucaetli comerd sexavetli ve yuksek himmete malik bir zat idi Abbasqulu aga Bakixanov Xanligin musteqilliyini qorumaq ucun Seyxeli xan qudretli Rusiya imperiyasina qarsi uzun qeyri beraber qehremancasina mubarize aparmisdir Tofiq MustafazadeDerbend xanliginin kecmis hokmdari Seyxeli xan Zaqafqaziyada yerlesen rus herbi hisselerine qarsi defelerle silahli cixislar teskil etmis ve Rusiyanin alovlu reqibi sayilirdi Elave etmek olar ki rus qafqazsunaslarinin ve sovet tarixsunasliginin eserlerinde Seyxeli xan ferasetsiz uzagigormeyen xalqin nifretini qazanmis ve atasina layiq olmayan xan kimi gosterilir Lakin tekce 1806 1810 cu iller Quba usyaninin tarixine dair arasdirmalar Feteli xanin varisi haqqinda deyilenlerle ziddiyyet teskil edir Qafqazdaki rus qosunlarinin bas komandani Tsitsianov Rusiya hokumetine gonderdiyi raportlarin birinde Seyxeli xan haqqinda yazirdi Quba Derbend xani Seyxeli xan qururlu hakimiyyetperest dikbas fitnekar olduqca igid ve sohretperest adamdir Pavel Tsitsianov Quba ve Derbendin sonuncu xani Seyx Eli xan Qafqazin ilk mucahidi idi Seyx Eli xan 19 cu esrin evvellerinde Rusiyanin imperiya baxislari Qafqaza dikelende bir muqavimet simvoluna cevrildi Onun prinsipial movqeyi ve xalqinin mudafiesine sadiqliyi gelecek onillikler erzinde daglarda eks seda verecek ildirimli herekatin baslangici oldu Seyx Eli xanin muqavimeti tekce herbi kampaniya deyildi bu Qafqaz xalqlarinin oz medeni kimliklerini ve musteqilliklerini qorumaq ezminin yuksek sesle beyani idi Seyx Eli xanin vefatindan bir muddet sonra muqavimetin mirasini ireli aparmaq ucun yeni bir lider meydana cixdi Seyx Samil Derin meneviyyatli ve herbi feraset sahibi olan Seyx Samil Seyx Eli xanin irsinden ilham almisdir beli bu fikri soylemek lazimdir Edalet ve azadliq axtarisinda Samil ilk mucahidlerin megrur addimlarini unutmadi ve onlarin sarsilmaz ruhunu sad eledi oz mubarizesile Quba Xanligi Telegram kanaliIstinadlar Varvara Ivanovna Qafqazda olarken Seyx Eli Xan haqqinda neler yazmisdi Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej Tiflis VI II cild 1875 seh 907 2023 12 06 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 10 Magomedov 1999 seh 255 Mustafaev Dzh M Severnye hanstva Azerbajdzhana i Rossiya konec XVIII nachalo XIX v rus Elm 1989 40 45 Magomedov 1999 2024 02 14 at the Wayback Machine seh 256 Mustafazade 2005 seh 197 Mustafazade 2005 seh 233 Alkadari G A Asari Dagestan Istoricheskie svedeniya o Dagestane rus Mahacqala Terek 1929 100 2021 11 23 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 17 Ibragimbejli Hadzhi Murat Rossiya i Azerbajdzhan v pervoj treti XIX veka iz voenno politicheskoj istorii rus Moskva Akademiya nauk SSSR 1969 73 2021 01 24 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 15 Aliev B G Murtazaev A O Akusha Dargo v politike Rossii v Dagestane v pervoj treti XIX v 2022 06 05 at the Wayback Machine History Archeology and Ethnography of the Caucasus 2017 15 iyunya t 13 vyp 2 seh 40 54 ISSN 2618 849X doi 10 32653 CH13240 54 2022 06 05 at the Wayback Machine Mustafazade 2005 seh 226 Mustafazade 2005 seh 225 Mustafazade 2005 seh 228 Mustafazade 2005 seh 229 Magomedov 1999 seh 309 Aleksandrovich Potto Vasilij XIV Razgrom Mehtuly Kavkazskaya vojna Tom 2 Ermolovskoe vremya Sankt Peterburq 1887 2022 11 24 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 22 Potto V A XVI Padenie Akushi Kavkazskaya vojna Tom 2 Ermolovskoe vremya 2022 08 09 at the Wayback Machine M Centrpoligraf 2008 Mustafazade 2005 seh 184 Mustafazade 2005 seh 190 Mustafazade 2005 2016 02 09 at the Wayback Machine seh 220 Mustafazade 2005 seh 213 Mustafazade 2005 seh 214 Magomedov N A 2012 seh 193 Magomedov N A Derbentsko Kubinskoe hanstvo i ego vliyanie na politicheskoe polozhenie i ekonomicheskoe razvitie Dagestana vtoraya polovina XVIII nachalo XIX v rus Mahachkala IIAE DNC RAN ALEF 2012 2012 121 2022 11 08 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 22 Rustamova Togidi C Kuba aprel maj 1918 g musulmanskie pogromy v dokumentah 2021 10 26 at the Wayback Machine 2010 seh 25 562 seh ISBN 978 9952 8027 6 4 Isaev Isa ISTORIYa TABASARANA rus 2021 Turistsko rekreacionnyj potencial Uncukulskogo rajona respubliki Dagestan 2022 03 01 at the Wayback Machine 2018 T 12 vyp 2 seh 56 62 ISSN 1995 0675 Rustemova Tohidi Solmaz Quba Aprel May 1918 ci il Muselman qirginlari senedlerde PDF az Baki 2013 21 2024 02 01 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 02 18 A O Murtazaev Kajtag v VIII pervoj polovine XIX V issledovanie politicheskoj istorii i roli v sisteme politicheskih struktur Severo Vostochnogo Kavkaza PDF rus Mahachkala Alef 2015 401 2022 03 16 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 02 22 Ibisov Salman Quba xanligi ehali tarixi ve azadliq mubarizesi PDF az Baki Elm 2012 121 2023 04 06 tarixinde PDF Istifade tarixi 2024 02 17 XVIII XIX cu esrlerde daglarda iki sucaetli ve mubarize dolu ad imperiya tecavuzune qarsi unudulmaz muqavimet sutunlari kimi dayandi Seyx Samil ve Seyx Eli xan 2024 02 22 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 22 EdebiyyatBakunina Varvara Ivanovna Persidskij pohod v 1796 godu Abbasqulu aga Bakixanov Gulustani Irem PDF Baki Minare 2000 224 seh Magomedov R M Dargincy v dagestanskom istoricheskom processe Mh Dagestanskoe knizhnoe izdatelstvo 1999 T II 520 s 3000 ekz ISBN 5 297 00577 9 Mustafazade Tofiq Quba xanligi az Baki Elm 2005 480 seh Hemcinin baxFeteli xan Quba xanligi Derbend qalasinin isgali