Səlim xan (Şəki xanı)

Səlim xan — Şəki xanı; iki dəfə − birinci dəfə 1795-1797, ikinci dəfə isə 1805-1806-cı illərdə, hər dəfə də 2 ildən də az müddət ərzində hakimiyyətdə olmuş, lakin xan olmaq uğrunda mübarizəsini sonra yenə də davam etdirməsi səbəbindən, adı XIX əsrin birinci rübündə daha uzun müddət ərzində, vaxtaşırı olaraq dövrün siyasi gündəmlərində hallanmışdı. Şəki xanlarından Məhəmmədhüseyn xanın oğlu, Hacı Çələbi xanın nəticəsi, Məhəmmədhəsən xan ilə Fətəli xanın atabır qardaşı, Hüseyn xanın isə atası idi.

Səlim xan
VI Şəki xanı
13 noyabr/12 dekabr 1795 – 9 may 1797
Əvvəlki	Məhəmmədhəsən xan
Sonrakı	Məhəmmədhəsən xan
IX Şəki xanı
ən geci 25 fevral 1805 – 4 noyabr 1806
Əvvəlki	Fətəli xan
Sonrakı	Fətəli xan və Məmməd bəy (Müvəqqəti şura,-ən uzağı 59 gün)
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	?
Vəfat tarixi	12 aprel 1826
Vəfat yeri	Osmanlı İmperiyası, Kir şəhəri
Atası	Məhəmmədhüseyn xan
Anası	gürcü İvan Baqrationinin qızı, Pyotr və Davud Baqrationilərin bacısı
Həyat yoldaşı	Tutu bəyim (Ibrahim xanın qızı)
Uşaqları	Hüseyn xan, Hacı xan, Süleyman xan, Fəxrunnisə xanım, Asiya bəyim .
Dini	İslam

Səlim xan Şəki xanı ikən hakimiyyətini möhkəmləndirmək və düşmənlərinə qarşı hərbi dəstək almaq üçün əvvəl xanlığını Rusiya imperiyasının tərkibinə qatmışsa da, bacısının Qarabağda ruslar tərəfindən öldürülməsindən sonra, dərhal Şəki xanlığı ərazisindəki rus qoşununu bu ərazidən çıxartmış, bundan 4 ay sonra əks-hücuma keçən ruslara silahlı müqavimət göstərmiş, lakin sonda məğlub olaraq İrana qaçmışdır. O, hakimiyyətini geri qaytarmaq ümidiylə bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etsə də uğur qazana bilməyərək geri çəkilmiş, bir müddət İranda yaşadıqdan sonra Türkiyəyə getmiş və 12 aprel 1826-cı il tarixdə Osmanlı İmperiyası ərazisindəki Kir şəhərində vəfat etmişdir. Bundan az sonra, elə həmin ilin 11 avqust tarixində isə Səlim xanın oğlanlarından biri - Hüseyn xan, Şəki xanı ola bilmiş, lakin onun hakimiyyət dövrü də çox çəkməmiş, cəmi 3 aya yaxın davam etmişdir.

Həyatı və siyasi fəaliyyəti

Şəki xanı olmasına qədər qardaşı Məhəmmədhəsən xanla münasibətləri

Mənbələrdə Səlim xanın həyatının Şəkidə hakimiyyətə gəlişinə qədərki dövrü haqqında demək olar ki heç bir məlumat yoxdur. Bircə o göstərilir ki Səlim xan sələfi olan qardaşı Məhəmmədhəsən xanın onu “birütbə” saxlamasını və digər qardaşı Fətəli xanın gözlərini çıxartdırmasını gördükdən sonra “Şəki vilayətinin bəylərindən özünə yoldaş eləyib, tarixi-islamiyyə 1199 (1784/1785) olanda” (digər bir mənbədə 1795-ci illin mart ayında) Şəkidən Cara qaçmış və qardaşını devirmək əzmiylə orada özünə qoşun toplamışdı. 1795-cı ilin son aylarında isə qardaşı Məhəmmədhəsən xan Şəki qoşunu ilə Muğanda – orada qışlayan İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarın sərəncamında, olarkən Səlim xan Əliskəndər Hüzzatinin başçılıq etdiyi Car və Avar qoşunu ilə Cardan Şəkiyə doğru hərəkət edir. Məhəmmədhəsən xan bunu bilən kimi Ağa Məhəmməd şahdan da əlavə qoşun götürüb Səlim xanı qovmaq üçün Şəkiyə qayıdır. İki qardaş arasında ən şiddətli döyüş Göynük kəndi yaxınlığında baş verir, Səlim xan məğlub olub geri çəkilir. Məhəmmədhəsən xan isə Nuxaya qayıdır, lakin sonra Xaçmaz mahalının Tərkeş kəndində onu gözləyən Dəvəli Mustafa xan Qacar adlı İran sərkərdəsinin yanına getdikdə, sonuncu adı çəkilən, şahın sifarişinə uyğun olaraq, onun gözlərini çıxartdırır və özünü də dustaq edərək Təbrizə göndərir. Məhəmmədhəsən xana qarşı belə aqressiv münasibətin səbəbi isə güman edildiyinə görə bu ola bilərdi ki, onun tərəfində Göynükdə vuruşmuş iranlılardan ölən və yaralanan çox olmuşdur.

Birinci hakimiyyət dövrü (1795-1797)

Məhəmmədhəsən xanın kor edilməsi və Təbrizə göndərilməsi nəticəsində onunla hakimiyyət davası edən qardaşı Səlim xanın Şəki xanlığında hakimiyyətə yiyələnə bilməsi üçün gözlənilməz fürsət yarandı. Əlbəttə ki Səlim xan bu imkandan yararlandı, o, Nuxaya gəldi və hakimiyyətə yiyələndi.

Şəkidə tərtib olunmuş Səlim xanın Şəkidə birinci dəfə hakimiyyətə gəlməsi tarixi belə göstərilir:

Alicah Səlim xanın Şəki vilayətini Məhəmmədhəsən xanın əlindən alması tarixi: cəmadiyül-əvvəl 1210 ( 13 noyabr/12 dekabr 1795) .

Səlim xan Şəki xanı olduqdan sonra qardaşı Məhəmmədhəsən xanın 7 azyaşlı oğlunu öldürtdürdü. Onlardan biri qubalı Fətəli xanın bacısı oğlu idi.

1796-cı ilin əvvəllərində Ağa Məhəmməd şah Qacar İrana çəkildi. Əvəzində isə Cənubi Qafqaza şimaldan general Valerian Zubovun başçılığı altında rus qoşunları yeridildi. Ruslar Xəzərsahili əraziləri tutduqdan sonra Gəncəyə doğru hərəkət etdilər. Cavad xan müqavimət göstərməyib qalanı onlara təslim etdi. Bu arada – 18 iyul tarixində, rus hərbi düşərgəsinə gəlmiş Səlim xanın nümayəndəsi Səlim xanın xahişini çatdırdı ki, bir nəfər hörmətli şəxsi göndərsinlər və o, yəni Səlim xan, həmin hörmətli şəxsin qarşısında xalqla birlikdə Rusiyaya sədaqət andı içmək istəyir. General Valerian Zubovun rus çariçası II Yekaterinaya göndərdiyi 5 avqust tarixli məktubundan məlum olur ki, tezliklə o, Səlim xanın xahişini yerinə yetirmiş, Səlim xan isə Sədaqət andı mətnnini (rus. присяжный лист) imzalamışdır.

Lakin az müddət sonra – elə həmin ilin sonlarında, II Yekaterina vəfat etdi, onun yerinə taxta çıxan I Pavel isə beynəlxalq vəziyyətlə əlaqədar olaraq rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan geri çağırdı. Bundan sonra – 1797-ci ildə, Ağa Məhəmməd şah Qacar ikinci dəfə Cənubi Qafqaza yürüşə başladı. O, birincici yürüşü zamanı kor etdirdiyi sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı da özü ilə götürmüşdü. Məlum olduğu kimi, bu yürüşü zamanı – iyun ayında, Ağa Məhəmməd şah Şuşa qalasında öz adamlarının sui-qəsdi nəticəsində öldürüldü. Ölümündən təxminən 1 ay əvvəl isə o, sabiq Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanı yenidən Şəkidə hakimiyyətə gətirmişdi. Bunun dəqiq vaxtı isə Şəkidə tərtib olunmuş maddeyi-tarixdə belə göstərilir:

Məhəmmədhəsən xanın Təbrizdən gəlməsi və Səlim xanın getməsi tarixi: 12 zilqədə 1211 (9 may 1797)

Amma digər mənbələrdə Məhəmmədhəsən xanın yalnız Ağa Məhəmməd şah Qacarın ölümündən sonra, özü də Şamaxı xanı Mustafa xanın köməyi ilə ikinci dəfə Şəkidə hakimiyyətə gətirilməsi göstərilir.

Şəkidə təkrarən hakimiyyətə gəlməsi üçün siyasi mübarizəsi

1801-ci ildə Gürcüstan Rusiya İmperiyasına birləşdirildi və bundan sonra rusların Cənubi Qafqazda hegemonluğu gündən-günə artmağa başladı. Onlar 1804-cü ilin əvvəlində Gəncə xanlığını işğal etdikdən sonra isə Şəki xanlığı qərbdən daha çox rus hakimiyyəti altında olan ərazilərlə əhatə olundu.

Belə bir şəraitdə Səlim xan Şəkidə bir daha hakimiyyətə gəlmək üçün rusların dəstəyindən istifadə etmək istəyirdi. O, bu məqsədlə Rusiya qoşunlarının Gürcüstandakı baş komandanı knyaz Pavel Sisianova məktublar yazdı. İlk məktubu imzasız olduğu üçün knyaz Pavel Sisianov onu cavablandırmağı özünə yaraşdırmayıb, bu işi – yəni cavab yazmaq işini, polkovnik Pavel Karyaginin öhdəsinə buraxdı. Sonuncu adı çəkilən isə Səlim xan üçün “imzasız məktuba Rusiyada heç kimin hörmət etmədiyini” vurğulamaqla, həm də ona məsləhət görmüşdü ki “əgər nəyəsə nail olmaq istəyirsə, yaxşı olar ki Tiflisə gəlsin”. Lakin Səlim xan Tiflisə getmədi, əvəzində dəstək üçün Şamaxı xanı Mustafa xana müraciət etdi. Mustafa xan isə Səlim xanın təklifindən öz məqsədi üçün istifadə etmək istəyirdi. Polkovnik Karyaginin 12 mart 1805-ci tarixli raportunda xatırlanır ki, raport yazılan vaxtdan bir müddət əvvəl,

Mustafa xan guya Səlim xanın sifarişini yerinə yetirirmiş kimi, Şirvan ordusu ilə Şəki xanlığının sərhədlərinə doğru hərəkət edib. Məhəmmədhəsən xan da Şəki ordusunu götürüb vuruşmaq əzmiylə əvvəl Mustafa xanın qarşısına - vuruşmağa, gedib, lakin sonda, vuruşmaq fikrindən vaz keçib, ordusunu buraxıb və özünü təkcənə Mustafa xana təslim edib. Mustafa xan Məhəmmədhəsən xanı əsir kimi Şamaxıya göndərib, Səlim xana isə deyib ki ona inanmır, bu şərtlə onu Şəkidə xan edə bilər ki, oğlunu və qızını əvvəlcə “əmanət” kimi ona versin. Səlim xan o saat Mustafa xanın tələbini yerinə yetirib. Amma Mustafa xan ürəyində Şəki xanlığını özü ələ keçirmək istəyirmiş və buna görə də, öz naiblərini gizlincə Nuxa şəhərinə göndəribmiş ki, şəhəri idarə etsinlər və Məhəmmədhəsən xanın adından onun bütün xəzinəsini tələb etsinlər. Səlim xan isə bunu və özünün aldadıldığını bilən kimi, naiblərin göndərilməsi barədə Nuxadakı kor qardaşı Fətəli ağaya xəbər ötürə bilib. Nuxa adamları ayağa qalxıb Mustafa xanın naiblərini qovublar və Fətəli ağanı müvəqqəti xan seçiblər. Mustafa xan nuxalıların seçimi ilə razılaşmağa məcbur olub və yeni Şəki xanı seçilmiş Fətəli xana məktub yazıb oğlunu “əmanət” kimi Şamaxıya göndərəcəyi təqdirdə onu Şəki xanı kimi tanıyacağını bildirib. Fətəli xan həmin saat oğlunu Mustafa xanın yanına yollayıb. Bundan sonra Mustafa xan Səlim xana onu Şəkidə xan edəcəyi barədə verdiyi vədindən imtina edib və bildirib ki əvəzində ona Şirvanda yaxşı bir mahal verə bilər. Səlim xan əvvəlcə bu təkliflə razılaşıb, lakin Mustafa xanın yanından ayrılan kimi, birbaşa Nuxaya gedib və hamı tərəfindən, o cümlədən qardaşı Fətəli xan tərəfindən Şəki xanı kimi qəbul olunub.

Raportda təsvir edilən hadisələrin nə vaxt başlayıb nə vaxt bitdiyini bilmək üçün isə aidiyyatı olan digər məlumatlara da diqqət yetirilməsinə ehtiyac var. Məsələn, Fətəli xanın oğlu Kərim ağa Şəkixanovun yazdığına görə onun atası “iki-üç ay” xanlıq etmiş, Səlim xan isə Nuxaya heç də təntənəli şəkildə yox, əslində gizlincə gəlmiş və gecə vaxtı Nuxa qalasını qoruyan bəylərin Fətəli xana xəyanəti nəticəsində xəlvəti olaraq qalaya daxil olmuşdur. Pavel Sisianov isə Səlim xana yazdığı 28 yanvar 1805-ci il tarixli məktubunda Mustafa xanın Nuxaya öz naiblərini göndərməsi, Şəki xanlığını Səlim xana vermək istəməməsi, Fətəli xanın Nuxada xan olması barədə yayılan şayiələrdən təəssüfləndiyini və bu şayiələrin doğru olmaması üçün dua etdiyini, növbəti – 25 fevral, 1805-ci il tarixli məktubunda isə Səlim xanın yenidən Nuxada xan olmasına görə sevindiyini və bu münasibətlə onu təbrik etdiyini bildirmişdir. Beləliklə, aydınlaşır ki bu hadisələr, o cümlədən Fətəli xanın xanlıq dövrü, raportda təsvir edildiyi kimi heç də bir-iki gün ərzində başlayıb sona çatmadığı kimi, Kərim ağa Şəkixanovun yazdığı kimi də heç də iki-üç ay davam etməmiş, təxminən, bir aya yaxın müddət ərzində baş vermişdir.

İkinci hakimiyyət dövrü (1805-1806)

Rus hərb tarixçisi Nikolay Dubrovin Səlim xanın Mustafa xanı Şəkidən çıxrtmasını və hadisələrin sonrakı gedişatını belə təsvir edir: Həqiqətən də tezliklə xəbər əldə edildi ki, Mustafa Şəki sərhədlərinə yaxınlaşır. Baş komandanın əmri ilə Yelisavetpoldan mayor Yakimovun başçılığı altında 300 nəfərlik qoşun və iki top Səlim xana köməyə göndərildi. Köməyə gedənlər Dəhnə kəndi yaxınlığında şəkililərlə birəşən kimi mayor Yakimov Mustafanın üzərinə getdi və onun 6 min nəfərdən ibarət qoşununu Şəki torpağında məğlub etdi. Mustafa geri çəkildi və Cəyirli xəndəklərinə sığındı. Qələbədən ruhlanan Səlim xan knyaz Sisianovdan hücumu davam etdirmək və Şamaxını tutmaq üçün icazə istədi. Baş komandan buna razılıq verməsə də mayor Tarasovu Mustafanın yanına bu bəyanatla göndərdi ki, Səlim Rusiya təbəəsidir, buna görə də əgər Mustafa düşmənçilikdə davam edəcəksə, onda Rusiya tərəfindən cəzalandırılacaqdır. Şirvan hakimi Səlimlə barışdı; and içdi ki onunla dostluq edəcək, tutub saxladığı adamlarını, sürülərini qaytaracaq və knyaz Sisianova da yazılı şəkildə bildirdi ki, o heç vaxt Rusiya imperatorunun istəyinə qarşı çıxmaq fikrində olmamışdır.

Necə ki Səlim xanın Şəkidə xan olması ruslar tərəfindən sevinclə qarşılanmışdı, eləcə də bundan sonra ruslar Səlim xanın hakimiyyətdə qalması üçün ona dəstək nümayiş etdirdilər. Məsələn, Səlim xanın Şəkidə ikinci dəfə xan olmasından az sonra Şamaxı xanı Mustafa xan Şəki xanlığına yürüş edərkən Səlim xan rusların hərbi yardımından istifadə etmişdir. Başqa sözlə, Pavel Sisianov Səlim xana yazdığı 19 mart 1805-ci il tarixli məktubunda Səlim xanın sərəncamına Yelisavetpoldakı rus ordusundan mayor Yakimovun başçılığı altında 300 nəfər və 2 top göndərilməsi barədə göstəriş verdiyini, növbəti, 3 aprel tarixli məktubunda isə həmin hərbi yardımın nəticəsi olaraq, Mustafa xanın Şəki torpağında məğlubiyyətə uğramasını qeyd etmişdir.

Şəki xanlığının Rusiyanın tərkibinə keçməsi barədə Kürəkçay traktatını imzalaması

“Gələsən-Görəsən” qalasının xarabalığı, 2011-ci il – Səlim xan 1805-ci ilin yayında, İrandan gözlənilən hərbi müdaxiləni məhz bu qalada dəf etmək fikrində idi.

26 may 1805-ci il tarixdə Pavel Sisianovun Kürəkçay sahilində qurduğu düşərgədə Qarabağ xanı İbrahim xan Qarabağ xanlığının Rusiya İmperiyası tərkibinə keçməsi barədə Kürəkçay traktatına imza atdı. İbrahim xan Səlim xanın həm qayınatası, həm də bacısının əri idi. İbrahim xandan sonra Səlim xan da Pavel Sisianovun düşərgəsinə getdi və 2 iyun 1805-ci il tarixdə 2-ci Kürəkçay traktatını — Şəki xanlığının Rusiya İmperiyası tərkibinə keçməsi barədə sənədi imzaladı.

İbrahim xan və Səlim xan Pavel Sisianovun düşərgəsinə hər biri 600 atlı ilə gəlmişdi və onların orada qaldıqları hər gün üçün 100 qızıl çervon pul xərclənilmişdi. Bundan başqa, ruslar İbrahim xana və Səlim xana əlavə olaraq pul və qiymətli hədiyyələr də təqdim etmişdilər.

Tezliklə — 22 iyul 1805-ci ildə isə rus çarı I Aleksandr Səlim xanın adına fərman verib, Kürəkçay traktatını təsdiqlədi və Səlim xana general-leytenant rütbəsi verdi. Bundan başqa, Çar Aleksandr Şəki xanlığının Rusiya İmperiyasının tərkibinə keçməsinin rəmzi olaraq, Səlim xana Rusiyanın gerbli bayrağı ilə bir qılınc da göndərdi.

Şamaxı xanı Mustafa xanla yeni münasibətləri

Pavel Sisianov Kürəkçay çayı sahilindəki düşərgəsində ikən Qarabağ və Şəki xanları kimi Şamaxı xanı Mustafa xanın da traktat imzalamasını istəmişdi, lakin Mustafa xan, o vaxt onun yanına getmədi. Bundan sonra Pavel Sisianov hesab etdi ki əgər Mustafa xan öz xoşu ilə xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatmaq istəmirsə, deməli, bunu ona zorla məcbur etmək lazımdır və Şamaxı xanlığına qarşı hərbi əməliyyatların başlanılmasına qərar verdi. Lakin Səlim xan Pavel Sisianov qarşısında Mustafa xanı yola gətirəcəyinə boyun olaraq hərbi əməliyyat barədə qərarının icrasını təxirə sala bildi. Bundan sonra Səlim xan oğlu üçün Mustafa xanın qardaşı qızına elçi göndərdi. Nəticədə iki keçmiş düşmən bir-biri ilə yaxınlaşdı və qohumlaşdı. Daha sonra Səlim xan Mustafa xanla onun Pavel Sisianovun yanına getməsi, traktat imzalaması üçün danışıqlara başladı. O, Mustafa xanın Pavel Sisianovun yanında olacağı müddət ərzində təhlükəsizliyinə əmin olması üçün hətta öz oğlunu da girov kimi ona verməyi vəd etmişdi. İki həftə keçdi, lakin Mustafa xan yenə də Pavel Sisianovun yanına getmədi. Səlim xan Mustafa xanı yola gətirmək üçün yenə vaxt istədi. Pavel Sisianov əlavə dörd gün də vaxt verdi. Bu müddət bitdi, lakin Mustafa xandan heç bir cavab gəlmədi. Onda Pavel Sisianov 10 dekabr tarixdə özü Mingəçevir keçidinə gəldi və Səlim xana göstəriş verdi ki, 500 Şəki süvarisi ilə Göyçaya − Şəki-Şirvan sərhədinə getsin. 12 dekabrda ruslar Mingəçevir keçidini keçib, Şəki xanlığının ərazisi ilə Şamaxı xanlığına doğru irəliləməyə başladılar və 23 dekabrda Yeni Şamaxının 5–6 km-liyində olan “Bəyim arx” deyilən yerə çatdılar. Buradan isə Mustafa xanın iqamətgahı olan Fitdağ qalasına istiqamət götürdülər. Rusların lap yaxınlaşdığını görən Mustafa xan Pavel Sisianovdan təhlükəsizliyinə yüksək təminat aldıqdan sonra onun yanına getdi və 6 yanvar 1806-cı il tarixində Şamaxı xanlığının Rusiyanın tərkibinə keçməsi barədə traktatı imzalamağa məcbur oldu.

Ruslara qarşı çıxması

Cənubi Qafqaz Səlim xanın hakimiyyətdə olduğu dövrə yaxın illərdə (1809-1817)

Pavel Sisianov Şamaxı xanlığını Rusiya İmperiyasının tərkibinə qatdıqdan sonra, yürüşünü Bakı xanlığı istiqamətində davam etdirir, lakin 20 fevralda Bakı xanı ilə danışıqlar zamanı öldürüldü. Bundan sonra 14 iyunda, Qafqaz xəttində və Gürcüstanda Rusiya qoşunlarının baş komandanı vəzifəsinə İvan Qudoviç təyin olundu.

Bu arada – iyun ayının 12-də, şahzadə Abbas Mirzənin başçılığı altında 20 minlik İran ordusu Şuşa qalasına yaxınlaşmışdı. Qaladakı rus qoşununun komandanlığı İbrahim xanın İrana meyl etməsindən şübhələnib, onu bəzi ailə üzvləri və qulluqçuları ilə birlikdə gülləbaran

etdilər. O cümlədən, İbrahim xanın arvadlarından biri – Səlim xanın bacısı da həmin qətliamda dünyasını dəyişdi. 

Rusların törətdikləri bu hadisəni və bacısının öldürülməsini bilən Səlim xanın reaksiyası isə sərt və qəti oldu – dərhal Şəkidəki rus qoşunlarını öz xanlığının ərazisindən qovdu.

Rus qoşununu Şəki xanlığı ərazisindən çıxarması

Bu zaman Şəki xanlığı ərazisində - Səlim xanın iqamətgahı olan Nuxa qalasından 20 verst (təxm. 21 km.) kənardakı hərbi düşərgədə, rusların 17-ci yeger alayının mayoru İvan Parfyonovun başçılıq etdiyi bir dəstə vardı. Dəstə Tiflis müşketyor alayından olan 285 nəfərdən ibarət idi və onların da istifadəsində 2 top vardı.

Rus hərb tarixçisi N.F.Dubrovinin yazdığına görə,

Səlim xan İbrahim xanın öldürülməsindən xəbərdar olan kimi, mayor Parfyonovun yanına adam göndərib, təcili öz yanına gəlməsini istəyir. Səlim xanın göndərdiyi adam Parfyonova deyir ki, xan onunla təcili görüşmək istəyir, guya, iranlıların onun xanlığına yaxınlaşması barədə ciddi bir məlumat alıb və niyyəti də budur ki, rus dəstəsi ilə öz qoşununu birləşdirib sərhəddə doğru - düşməni qarşılamağa getsin. Parfyonov Səlim xanın dəvətini qəbul edir, bir adütant və 15 nəfər mühafizəçi kazak ilə birlikdə səhər tezdən düşərgəni tərk edir. Nuxaya 7 verst qalanda, Səlim xanın 3 min nəfərlik hərbi düşərgəsi ilə qarşılaşır. Qarşılaşdığı bu mənzərə onu iranlıların yaxınlaşması barədə şayiənin doğru olmasına daha da inandırır və heç nədən şübhələnmədən Səlim xanın hərbi düşərgəsinə gedir. Onu burada xanın məmurlarından biri qarşılayır, onunla müxtəlif məsələlər barədə 4 saat söhbət etdikdən sonra, adütantı ilə birlikdə öz çadırına dəvət edir, özü isə onların gəlişi barədə xana məlumat vermək adıyla çıxıb gedir. 1 saatdan sonra 100 nəfər silahlı şəkili onun mühafizəçi kazaklarına qəfildən hücum edirlər, bəzisini qılıncdan keçirirlər və bəzisini isə tərksilah edirlər. Şəkililər kazakların paltarlarını cırırlar, onları bir alt paltarında saxlayıb əllərini arxadan bağlayırlar və atlarını da götürürlər. Eyni vaxtda 6 nəfər əlində sıyrılmış xəncərlə Parfyonovun olduğu çadıra soxulur, onu da yerə yıxıb ağzını bağlayırlar, bütün qiymətli əşyalarını və pullarını götürürlər, əllərini arxadan bağlayıb, belə bir vəziyyətdə, piyada, qova-qova və güclü mühafizə altında Nuxa qalasına aparırlar. Lakin bir-neçə saat Nuxa qalasında zindanda saxladıqdan sonra yenidən həmin yerə - Səlim xanın düşərgəsinə, gətirirlər və burada axşam ona bildirirlər ki, onları azad edirlər, bu şərtlə ki, başçılıq etdiyi dəstəni Şəki xanlığı ərazisindən çıxartsın.

Parfyonov gecə vaxtı öz düşərgəsinə qayıdır, orada ona məlumat verirlər ki, gündüz Şəki qoşunları düşərgəyə yaxınlaşıbmış və düşərgədən atəş açılmasına baxmayaraq, şəkililər rusların düşərgə ətrafında otlayan atlarını qovub dağıdıblarmış.

Səhər rus hərbi düşərgəsi Şəki qoşunu tərəfindən mühasirəyə alınır və ruslardan tələb olunur ki, onlar həmin saat Şəki xanlığı ərazisini tərk etsinlər.

Beləliklə, Cənubi Qafqazda ilk dəfə olaraq rus qoşunu tutduğu mövqeni tərk etməyə məcbur edilir. Bu hadisə barədə Parfyonovun 24 iyun (Yuli təqvimi ilə: 12 iyun) tarixli raportunda məlumat verdiyini nəzərə alsaq, onun 23 iyun tarixində həbs edildiyini, rus qoşunlarının isə 1 gün sonra - 24 iyun tarixində, Şəki xanlığı ərazisini tərk etdiyini güman etmək olar.

Rus hərb tarixçisi bu hadisəni Cənubi Qafqazda qalibiyyətlə hərəkət edən rus ordusu üçün biabırçılıq kimi qiymətləndirmişdi.

Ruslarla toqquşma

Oktyabrın sonunda rus general-mayoru böyük bir qoşunla Şəki xanlığının ərazisinə daxil oldu. Qoşunun şəxsi heyəti 26 zabitdən və aşağı rütbəli 886 nəfərdən ibarət idi və onların istifadələrində 5 top vardı. Bundan başqa, mayor Prosvirkin Sevastopol alayından 235 nəfərlə və 2 topla Mingəçevir keçidində, həmçinin Tiflis alayının mayoru Tokarev qarnizondan 875 nəfərlə Yelisavetpolda dəstək üçün hazır vəziyyətdə durmuşdular.

General Nebolsin Arvatan deyilən yerə çatanda ona məlumat verilir ki Nuxa şəhərinin bütün əhalisi dağlara çıxarılıb. Səlim xan özü isə müqavimət göstərmək fikrindədir və başına 1000-ə qədər silahlı yığıb.

Rus hərb tarixçisinin yazdığına görə, Səlim xanın süvariləri Arvatanda rus hərbi düşərgəsinə lap yaxınlaşmışdılar, lakin hücum etməyə cəsarət etməyiblərmiş. Bu zaman General Nebolsin Səlim xandan tələb edir ki oğlunu “əmanət” versin, Səlim xanın cavab məktubunda isə müxtəlif məsələlərdən söhbət açılır, amma “əmanət” məsələsinə heç toxunulmur. Arvatandan Nuxaya doğru hərəkətə keçən general Nebolsin Əyriçay üstündəki körpüdə və Qışlaq kəndində şəkililərin ciddi müqaviməti ilə üzləşir.

• Şəki xanlığının ordusu döyüşdə - 4
• Şəki xanlığının ordusu döyüşdə - 3
• Şəki xanlığının ordusu döyüşdə - 2
• Şəki xanlığının ordusu döyüşə başlayır - 1

Ən şiddətli döyüş noyabrın 3 də (Yuli təqvimi ilə oktyabrın 22-də) Nuxanın 2 verstliyində baş verir - 8 min nəfər şəkili, hansı ki, onların içində ləzgilər də vardı, dörd bir tərəfdən ruslara hücum edirlər. Döyüş səhər saat 8-dən axşam saat 7-yə qədər davam edir. Bu döyüşdə rusların əlinə keçmiş qənimətlərin içində xanlığın altı bayrağı da olmuşdu.

• 1. Şəki xanlığının bayraqlarından biri
• 2. a. Şəki xanlığının bayraqlarından biri
• 2. b. Şəki xanlığının bayraqlarından biri
• 3. Şəki xanlığının bayraqlarından biri.

Ruslar gecəni Nuxanın 1 verstliyində keçirirlər və səhər - 4 noyabr tarixində, döyüşü davam etdirib Nuxanı tuturlar. Səlim xan dağa qaçır.

Abbasqulu ağa Bakıxanovun yazdığına görə

"Səlim xan qabaqcadan Naibüssəltənədən (İran şahzadəsi Abbas Mirzədən) çoxlu pul almışdı, Car və Avar ləzgilərini gətirib, mükəmməl qüvvə ilə yerin çətinliyinə və lazımi hazırlığa arxalanaraq müqavimətə girişdi. Müharibə zamanı ləzgilər qaçdı..." .

Rus mənbəsinin verdiyi məlumata görə bu döyüşlərdə qarşı tərəfdən 500-dək adam öldürüldüyü halda, onlardan - yəni ruslardan, aşağı rütbəli cəmi 23 nəfər həlak olmuş, 4 zabit və aşağı rütbəli 27 nəfər isə yaralanmışdı.

Döyüşdən az sonra

Nuxa qalası, XIX əsrə aid fotoşəkil. Bu qala vaxtilə Səlim xanın iqamətgahı idi və 4 noyabr 1805-ci il tarixdə ruslar tərəfindən doyüş yolu ilə tutulmuşdu. (1871-ci ildə çəkilmiş foto. Müəllif Yemakovdur. Şəklin neqativi Tbilisi Tarix Muzeyində, Yermakovun şəxsi arxivindədir. Fotonun azacıq fərqli bir nüsxəsi isə Bakıda Əlyazmalar İnstitunda saxlanılır. Hər iki yerdə şəklin altında rusca yazılmışdır: «Нуха; Мечеть и банья». Lakin Qala divarlarına bitişik tikilinin üzərində lövhə var və o lövhədə rusca yazılmışdır: «Цейхгауз елиcаветпольского местного батальона (Yelisavetpolun yerli batalionunun silah anbarı)», buna görə də şəkildəki qala Gəncə qalası da ola bilər.)

Şəhər ruslar tərəfindən tutularkən, burada əvvəl onların özlərindən başqa kimsə gözə dəymirdi. Dağlara qalxmış əhalinin Səlim xan tərəfindən daha da uzaqlara deportasiya edlilməsinin qarşısının vaxtında alınması və dağlardakı adamların öz evlərinə qaytarılması üçün general Nebolsin mayor Solovyovun başçılığı altında 300 nəfərlik bir dəstəni 2 topla tez-tələsik dağlara göndərdi. Adamlar tezliklə dağlardan düşüb öz evlərinə qayıtdılar, şəhərdə və ətraf kəndlərdə həyat öz əvvəlki axarında davam etməyə başladı.

Səlim xanın yaxınları isə şayiə buraxmışdılar ki, guya o, bəzi bəylərlə birlikdə Arazın o biri tayına - Ərdəbilə qaçıb, amma ruslar dəqiqləşdirə bilirlər ki, əslində o, qohumu Şamaxı xanı Mustafa xanın yanında gizlənir. Ruslar Mustafa xana məktub yazıb tələb edirlər ki, Səlim xanı onlara təslim etsin. Mustafa xan isə öz növbəsində ruslara cavab yazır ki, Səlim xan onun ərazisini az müddət əvvəl tərk etmişdir. Sonra ruslar öyrənirlər ki Səlim xan Göynük kəndindədir. Ona imkan verirlər ki, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Kəldək kəndinə köçsün. Səlim xan noyabrın 11-də (Yuli təqvimi ilə oktyabrın 30-da) general Nebolsinin yanına məktubla bir adam göndərib xahiş edir ki, həmin adamı məktubla birlikdə Tiflisə yola salsın. Onun xahişi yerinə yetirilir. Lakin əvəzində Cənubi Qafqazdakı rus qoşunlarının Tiflisdə oturan baş komandanı Qraf Qudoviç Nebolsindən tələb edir ki, Səlim xanı ya tutsun, ya da tuta bilmirsə Kəldəkdən qovsun və onun Şəki xanlığı ərazisində yaşamasına imkan verməsin. Qraf Qudoviçin bu sərəncamından sonra Səlim xan Şəkidə çox qala bilmir və İrana gedir.

General Nebolsin Şəki xanlığının idarəsini müvəqqəti olaraq Fətəli xan və Məmməd ağaya tapşırmışdı. Əhali bu seçimdən razı idi, lakin bir çoxları Səlim xanın qayıdacağından ehtiyat edirdilər və həmin səbəbdən də xan üsul-idarəsinin tamamilə ləğv edilməsini istəyirdilər. Ona görə ruslar Səlim xanı bütün imtiyazlarından, o cümlədən general-leytenant rütbəsindən də məhrum etdilər ki camaat onun bir daha xan olmayacağına əmin olsun. Səlim xan isə İrana getdi.

Qraf Qudoviç Şəkiyə kimi xan təyin etmək barədə bir aydan çox fikirləşdi və nəhayət, dekabr ayında, keçmiş Xoy xanı Cəfərqulu xana - hansı ki Tiflisdə elə öz yanında idi, ona Şəki xanı olmağı təklif etdi. Cəfərqulu xan Qraf Qudoviçin təklifini məmnuniyyətlə qəbul etdi və Şəki xan təyin edildi.

Həyatının son 20 ili

Səlim xan hakimiyyətini geri qaytarmaq üçün bir neçə dəfə İrandan silahlı dəstə ilə Şəkiyə yürüş etmiş, lakin bu cəhdləri uğursuz olmuşdu.

O, 1818-ci ildə İranda Ərdəbilin Meşgin mahalında yaşayırdı (Azərbaycan dramaturgiyasının banisi hesab edilən Mirzə Fətəli Axundov öz “Tərcümeyi-hal”ında göstərir ki, 6 yaşında anası ilə birlikdə himayəsinə sığındıqları və təlim-tərbiyə aldığı şəxs - anasının əmisi Axund Hacı Ələsgər, Meşgin mahalında sabiq Şəki xanı Səlim xanın xidmətində imiş).

1819-cu ildə isə Səlim xan artıq Türkiyədə - Ərzurum paşalığının ərazisində olub.

Ölümü

Səlim xan 12 aprel 1826-cı il tarixdə Osmanlı İmperiyasının ərazisindəki Kir şəhərində vəfat edir. Onun ölüm xəbəri rus hakimiyyət dairələrinə ilk olaraq, yalnız həmin ilin həcc mövsümü zamanı - iyul ayının 10-da gəlib çatdı. Bunu isə bir qədər əvvəl Həcc ziyarətinə yola düşmüş şəkililərdən biri yolda öyrənmiş və hələ Məkkəyə gedib-gəlməmiş, Dəməşq şəhərində ikən, hansı yollasa təcili olaraq ruslara çatdırmışdı. O, həm də bildirmişdi ki,

"Səlim xan Kir şəhərinə Anqyuri şəhərindən gəlib və Osmanlı limanlarından gəmi ilə Məkkəyə ziyarətə getməyə icazə alıb. Vəsiyyətinə uyğun olaraq, Şəkidən qaçaq düşənlərdən biri - küngütlü Çələbi əfəndi, onun yerinə Həccə gedir, Səlim xanın əmlakı isə arvadı ilə Anqyuridən İrandakı oğullarına göndərilib.

Ailəsi

Həyat yoldaşları:

1. Tutu bəyim - İbrahimxəlil xan Cavanşirin qızı

Oğulları:

1. Hüseyn xan - sonuncu Şəki xanı.
2. Hacı xan
3. Süleyman xan - Qarabağ bəyi, çar zabiti, podpolkovnik.

Qızları:

1. Fəxrunnisə xanım
2. Asiya bəyim

Xarakteri haqqında

XIX əsr Azərbaycan tarixçisi Abbasqulu ağa Bakıxanov Səlim xanın xarakterini belə təsvir edir:

"Səlim xan xoşrəftar, kefcil və rəhmsiz bir əmir idi."

Mənbə

İstinadlar

1. AKAK səh.: 787, 1874
2. AKAK səh.: V, 1874
3. AKAK, səh.: 787,, 1874
4. AKAK, səh.: 1120,, 1873, – Nəsil şəcərəsi Hacı Cəmil əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: AKAK, səh.: VII,, 1873
5. AKAK, səh.: 1111,, 1873, – Nəsil şəcərəsi Hacı Həmid əfəndi tərəfindən tərtib edilmişdir; bax: AKAK, səh.: VII,, 1873
6. AKAK, səh.: 652,, 1868
7. AKAK, səh.: 641,, 1868
8. Abbasqulu ağa Bakıxanov yazır ki, “Məhəmmədhəsən xanın qardaşı Səlim ağa bu hadisədən 8 ay qabaq Cara qaçmışdı”; bax: Bakıxanov A., 2010. səh. 205
9. Kərim ağa Fateh, 1993. səh. 13
10. Bakıxanov A., 2010. səh. 205
11. Мустафаев Дж.М., 1989. səh. 18-19
12. Tahirzadə Ə.Ş., 2005. səh. 270
13. Dubrovin, III cild,, 1886. səh. 144-145
14. Kərim ağa Fateh, 1993. səh. 14
15. Dubrovin, IV cild,, 1886. səh. 425-426
16. Dubrovin, IV cild,, 1886. səh. 426-427
17. AKAK, səh.: 643,, 1868
18. Kərim ağa Fateh, 1993. səh. 15
19. AKAK, səh.: 642,, 1868
20. Dubrovin, səh.: 427,, 1886
21. AKAK, səh.: 644,, 1868
22. AKAK, səh.: 651,, 1868
23. AKAK, səh.: 646,, 1868, Burada Sisianov traktaktların imzalanmasından bir gün sonra raport verir.
24. Dubrovin, səh.: 428,, 1886
25. Грамота императора Александра I, 1805,
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Грамота императора Александра I 21 мая 1805 года о принятии Селим-хана Шакинского в подданство России Божиею поспешествующею милостью мы, Александр Первый, император и самодержец всероссийский, московский, киевский, владимирский, новгородский, царь казанский, царь астраханский, царь сибирский, царь Херсониса-Таврического, государь псковский и великий князь смоленский, литовский, волынский и подольский, князь эстляндский, лифляндский, курляндский и семигальский, самогицкий, корельский, тверский, югорский, пермский, вятский, болгарский и иных; государь и великий князь Новагорода Низовские земли, черниговский, рязанский, полоцкий, ростовский, Ярославский, белоозерский, удорский, обдорский, кондийский, витебский, мстиславский и всех северных стран повелитель и государь иверской, карталинской, грузинской, имеретинской, мингрельской и кабардинской земли, черкасских и горских князей и иных наследный государь и обладатель, наследник норвежский, герцог шлезвиг-голстинский, стормарнский, дитмарсенский и ольденбургский, государь еверский и проч., и проч., и проч.. Нам любезно-верноподданному шакинской земли владельцу Селим-хану наша императорская милость и благоволение. Снисходя на прошение Ваше, изъявленное нашему генералу от инфантерии, кавказскому инспектору и главно-управляющему Грузией князю Цицианову, вступить в вечное подданство Российской империи, и видя нелицемерные знаки сего желания, равно как и преданности Вашей к высокому нашему престолу в заключенных Вами с помянутым генералом от инфантерии и князем Цициановым условиях, утверждаем и признаем Вас,, нашего любезно-верноподданного, владетелем ханства Шакинского под верховным покровительством, державой и защитой Российской империи, приемля Вас и дом Ваш и всех шакинской земли жителей в число наших верноподданных, обещая Вам и преемникам Вашим нашу императорскую милость и благоволение. Приняв за благо все статьи постановления, заключенного по взаимному согласию Вашему с нашим генералом от инфантерии князем Цициановым мая 21-го дня 1805 г., каковое слово от слова при сей жалованной нашей грамоте прилагается, утверждаем оное во всей силе нашим императорским словом на вечные времена ненарушимо за нас и преемников наших. Для славы дома Вашего и в память нашей императорской милости к Вам и законным преемникам Вашим, шакинским ханам, жалуем Вам знамя с гербом Российской империи и саблю, которые повелеваем хранить в доме Вашем наследственно и при каждой перемене нового преемника испрашивать высочайшего утверждения в звании хана Шакинского нашими императорскими грамотами, которые, равно как и сия, по неизреченному милосердию нашему будут к Вам всемилостивейше посылаемы. За сим поручая Вам управлять шакинским народом с кротостью и правосудием, пребываем [уверены], что Вы и наследники Ваши как в преданности Вашей к нашему [престолу], так и в точном выполнении Ваших обязанностей пребудете непоколебимы. [ ] и в залог монаршей нашей к Вам и народу шакинскому милости дана сия императорская наша грамота за собственноручным нашим подписанием и с приложением государственной печати в престольном нашем граде Святого Петра июля 10-го дня в лето от Рождества Христова тысяча восемьсот пятое и царствования нашего в пятое. АЛЕКСАНДР Князь Адам Чарторыский
26. Səlim xanın ən böyük oğlunun yaşı bu zaman 4 yaşdan çox deyildi; bax: AKAK, səh.: 646,, 1868,
    Orijinal mətn  (rus.)  

    Здесь должен я всеподданейше представить В. И. В. о причине того, для чего о принятому и необходимому правилу не взято от Селим-хана Шекинского сына в залог его верности в России 1) то, что старший его сын не более 4-х от роды – следовательно такого младенца отлучит от родителей было бы против правил кротости и человеколюбия;
27. Dubrovin; IV cild,, 1886. səh. 483-484
28. Dubrovin, səh.: 490,, 1886
29. Dubrovin, səh.: 16,, 1887
30. . 2016-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-14.
31. . 2016-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-14.
32. Hal-hazırda Şəki rayonunun Göybulaq və Cəfərabad kəndləri arasında yer.
33. Onlardan üçü hazırda Azərbaycan Tarixi Muzeyində saxlanılır (Azərbaycan Tarixi Muzeyi. İnv. sayları 451, 452, 455). Bayraqlardan biri vaxtilə, Nadir şahın bayrağı olmuşdur, lakin o, Nadir şahdan 100 il əvvəl Hindistanda hazırlanıb. Bax: “Şəki tarixi” saytı, Şəki xanlığının bayraqları. 2022-03-29 at the Wayback Machine
34. Bu bayraq vaxtilə Nadir şahın bayrağı olub, lakin Nadir şahdan 100 il əvvəl Hindistanda hazırlanıb.
35. (PDF). 2012-10-15 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-23.
36. . 2016-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-14.
37. "Mirzə Fətəli Axundov. Əsərləri, Bakı 1988, səh.: 266" (PDF). 2022-07-20 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2012-11-21.
38. "Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, том VI, часть первая, Тифлис, 1874, стр.: 712". 2021-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-11-21.
39. "Акты, собранные Кавказской археографической комиссией, том VI, часть первая, Тифлис, 1874, стр.: 787". 2021-05-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-11-19.
40. (PDF). 2012-10-15 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-11-23.

Ədəbiyyat

1. Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 641.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 642.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 643.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 644.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 646.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 651.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. II. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1868. 652.

2. Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. V. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1873. VII. ISBN .

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. V. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1873. 1111. ISBN .

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. V. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1873. 1120. ISBN .

3. Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. VI, часть первая. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1874. V.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. VI, часть первая. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1874. 712.

   Mətnin linki // Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. VI, часть первая. Тифлис. под редакцией: А. П. Берже. 1874. 787.

4. Bakıxanov A. Gülüstani-İrəm (PDF) (bərpa nəşri (1951-ci il nəşrinin təkrar nəşri) 500 nüs.). Bakı: Xatun Plyus. 2010. səh. 72. ISBN .
5. Kərim ağa Fateh. Şəki xanlarının müxtəsər tarixi (PDF) // Şəki xanlığının tarixindən (ikinci təkrar nəşri (1958-ci il nəşrinin bəzi düzəlişlərlə təkrar nəşr təkrar nəşri)). Bakı: “Azərbaycan Ensiklopediyası” NPB. 1993. ISBN .
6. Мустафаев Дж.М. Северные ханства Азербайджана и Россия: конец XVIII - начало XIX в. (PDF). Баку: Елм. 1989.
7. Tahirzadə Ə.Ş. Şəkinin tarixi qaynaqlarda. Bakı: “Master” nəşriyyatı. 2005.
8. Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. III. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 144.

   Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. III. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 435.

   Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. III. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 436.

9. Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. IV. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 425.

   Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. IV. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 427.

   Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. IV. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 428.

10. Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. IV. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 483.

    Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. IV. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1886. 490.

11. Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе // История войны и владычества русских на Кавказе. V. СПб.: Тип. Департамента уделов. 1887. 16.
12. Грамота императора Александра I. "О принятии Селим-хана Шакинского в подданство России, 21 мая 1805 года". 1805.