Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
III Yabalaxa, III Yahballaha, erkən illərində Rabban Markos və ya V Yahballaha (d. 1245-ö. 13 noyabr 1317) — Şərq Kilsəsinin 1281-ci ildən etibarən 1317-ci ilə qədər patriarxı. patriarxı kimi o, Hülakü hökmdarı Qazan xan və onun xələfi Olcaytunun hakimiyyəti dövrlərindəki təqiblər zamanı fəaliyyət göstərmişdir. O, Papanın üstünlüyünü qəbul etmiş və kilsə birliyi qurmağa çalışmışdır. Onun bu birlik üçün fəaliyyəti Şərq Kilsəsinin Nestorian yepiskopları tərəfindən rədd edilmişdir.
| III Yabalaxa | |
|---|---|
| Rabban Markos | |
 III Yahballahanın qəbulunda olmasını əks etdirən və XV əsrdə hazırlanan miniatür. | |
Şərq Kilsəsinin Patriarxı | |
| 21 noyabr 1281 – 13 noyabr 1317 | |
| Əvvəlki | I Denha |
| Sonrakı | II Timoti |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1244 |
| Vəfat tarixi | 13 noyabr 1317 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | keşiş |
yerlisi olan III Yahballaha Monqol imperiyası tərəfindən idarə olunan Çindən gəlmiş və dərvişvari həyat yaşayan Rabban Bar Sauma ilə Qüdsü ziyarət etməyə çalışmış, lakin həmin dövrdə monqollarla Məmlük dövləti arasında müharibə olduğuna görə onlar bu istəklərinə çata bilməmişdirlər. Şərq Kilsəsinin patriarxı I Denha onları geri çağırmış və Markosu Kataylar və Onqların yepiskopu kimi təqdis etmişdir. Həmçinin ona Mar Yahballaha adı da verilmişdir. Hər bir halda, onların hər ikisi Mosulda yerləşən monastrılarda qalmağı seçmişdir.
Yahballahanın Şərq Kilsəsinin yeni patriarxı kimi seçilməsi Hülakü hökmdarı Abaqa xan tərəfindən siyasi səbəblərə görə qəbul edilmiş və o, 1281-ci ildə III Yahballaha adı ilə bu vəzifədə təqdis edilmişdir. 1281-ci ildə Abaqa xanın İslamı qəbul etmiş qardaşı Təkudar xan taxta çıxdı. Monqolların köhnə buddist qrupları və Nestorian xristianları ona qarşı çıxdılar. Buna görə də, yeni xan onlara qarşı təqiblərə başladı və Şərq Kilsəsi də bu qrupları dəstəklədiyi üçün təqibə məruz qaldı. Həbs edilən Yahballahanın həyatını isə yeni xanın xistian olan anası Qutuy Xatun xilas elədi. 1284-cü ildə Abaqa xanın oğlu Arqun yeni xan oldu və həm Yahballahanı, həm də böyük hörmətlə qarşıladı. Arqun Suriya və Misirdəki müsəlmanlara qarşı Avropadakı xristianlarla ittifaqın qurulmasının gərəkdiyini düşünürdü. O, bunu reallaşdırmaq üçün Yahballahanın da tövsiyəsi ilə Bar Saumanı Şərqi Asiyanın tarixdə Avropaya göndərilmiş ilk elçiliyinin rəhbəri təyin etdi və yola saldı. Əkkanın 1291-ci ildə müsəlmanların əlinə keçməsindən sonra Hülakü dövlətində İslama meyillənmə sürətləndi. Lakin Şərq Kilsəsi ilə dövlət arasındakı münasibətlər Arqunun varisi Keyxatu dövründə də yaxşı olaraq qalmağa davam etdi. Lakin Arqun bir digər oğlu Qazan xan taxta çıxdıqdan sonra müsəlmanlar üstünlük qazandılar. Qazan xan xristianların təqibinə başladı və Yahballaha yenidən həbs edildi. Lakin onun fisyəsi II Hetum tərəfindən ödənildi.
1289-cu ildə Yahballaha Dominikan Ordeninin keşişi olan Rikkaldo da Monte di Krokeyə nestorianlar arasında təbliğa aparmağa icazə verdi və onların heteredoks olması fikrindən əl çəkdi. O, Romadakı Katolik Kilsəsi ilə ittifaqa girməyin gərəkdiyini düşünürdü və bunun üçün danışıqlara başlayayaraq 1302-ci ildə Papa VIII Bonifaseyə, 1304-cü ildə isə Papa XI Benediktə məktublar yazdı. Sonuncu məktubda o, Katolik məzhəbinə keçdiyini bildirir və Papanın bütün xristianlıq üzərində ali hakimiyyətini tanıdığını elan edirdi. Lakin bu birlik Nestorian yepiskopları tərəfindən rədd edildi. 1304-cü ildə Qazan xanı Hülakü taxtında Olcaytu xan əvəz etdi və Yahballahanın uğursuzluqla nəticələnəcək xristianlara qarşı təqiblər yenidən başladıldı. O, 1317-ci ildə Marağada vəfat etmişdir.
Həyatının erkən dövrü
O, türk tayfalarından olan onqutların paytaxtı Koşanq şəhərində dünyaya gəlmişdir. Onun aid olduğu etnik kökən dəqiq olaraq bəlli deyildir. Mar Yahballaha and Rabban Sauma Hekayətinə görə o, "şərq türkləri"ndən olmuşdur. XIII əsrdə yaşamış şərq xristianlarından olan Bar Hebraeusun Xronoqrafiya əsərində yazdığına görə, o, "uyğur, yəni türk" olmuşdur. Ərəb dilində yazılmış Nestorian patriarxın xronikası onu "Katay bölgəsində (yəni, Şimali Çin) doğulmuş türk" adlandırmaqdadır. Şərq Kilsəsi patriarxlarının iki siyahısı ondan türk olaraq bəhs etməkdədir və latın bulllarına görə, o, "şərq türkləri"ndən olmuşdur. Pier Giorgio Borbone iddia edir ki, o, Onqut tayfasına məxsus olmuşdur. Pier, Bar Hebraesun Yahballahanın uyğur olması iddiasını rədd edir və bu fikrini həmin dövrdə uyğurların Katay bölgəsində deyil, Turfan bölgəsində yaşaması ilə əsaslandırır. Haqqında əsas məlumat anonim bir müəllif tərəfindən aysorca yazılmış "Mar Yahballaha və Rabban Saumanın hekayəti" əsərində dövrümüzəcən gəlib çatıb. Əsər 1883-cü ildə Urmiyada Alman-Fransız missionerləri tərəfindən aşkarlanıb.
Hələ uşaq ikən o, nestorian rahibi olan Rabban Bar Saumanın şagirdi olmuşdur. İlk əvvəllər onlar çox gümanki Pekin şəhərinin müasir qərb bölgəsi olan Fanqşanda yerləşən Xaç monastrında yaşamışdılar. 1275/1276-cı illərdə Markos və Bar Sauma Qüdsə doğru səyahətə başladılar. Səyahətlərinin başlanğıcında Markos təxminən 30, Bar Sauma isə 48 yaşında idi. Onlar ilk növbədə Xanbalıq şəhərinə getdilər. Bar Sauma burada dünyaya gəlmişdi. Burada səyahətdə iştirak etmək üçün daha çox insan onlarla birləşdi. Bundan sonra onlar Koşanqa, Tanquta, Xotana və Qaşqara getdilər. Xotanda 6 ay qaldıqdan sonra Qaşqara keçən Markos və Bar Sauma buranı düşmən hücumuna görə əhalisi tərəfindən boşaldılmış halda tapdılar və Tyanşan dağlarının şimalında, müasir Qazaxıstan ərazisində yerləşən Taraz şəhərinə yönəldilər. Ora getmələrində əsas məqsəd Kaydu xana öz hörmətlərini təqdim etmək və onun torpaqlarından təhlükəsiz formada keçə bilmək üçün icazə almaq idi. Onlara bu icazə verildi. Bundan sonra onlar çox gümanki Səmərqənd və Buxara yolları ilə Xorasan bölgəsinə gəlib çatdılar. Müasir İran ərazisində yerləşən Məşhəd şəhərinin yaxınlığındakı Tus bölgəsinə çatan Markos və Bar Sauma buradan Azərbaycanın Marağa bölgəsinə gedərək patriarx ilə görüşdülər. Buradan Ərbilə gedərək Mosula yollandılar və Dəclə çayı boyunca Nisibis də daxil olmaqla müxtəlif nestorian monastırlarını ziyarət etdilər.
Onların Qüdsü ziyarət etmə hədəfləri monqollarla məmlüklər arasında meydana çıxan müharibəyə görə mümkünləşmədi. Bu zaman hər iki dövlətin sərhədi Fərat çayı boyunca keçməkdə idi. Hələ də Fələstinə çatmağa çalışan Markos və Bar Sauma Qafqaza səyahət edərək dəniz yolu ilə oraya getməyə çalışdılar. Lakin, onlar patriarx tərəfindən geri çağırıldılar, çünki patriarx onlara Çindəki kilsə üzərində hakimiyyət vermək istəyirdi. Patriarx Markosu Katay və Onq yepiskopu (müvafiq olaraq Şimali Çin və Onqut tayfasının yepiskopu) edərək ona Mar Yahballaha adı verdi. Bununla eyni zamanda, o, Bar Saumanı şərq ölkələri üçün sa'ora (qonaq yepiskop) və ümumi keşiş elan etdi. Yeni titullar onların ikisinin şərqə qayıtması demək idi; lakin onların hər ikisi özlərini yeni titullara layiq görməyərək monastırda qalmaqda israr edirdilər. Bundan sonrakı iki il ərzində onlar Mosul yaxınlığındakı monastırda qalmağa davam etdilər.
Patriarxlıq
Patriarx I Denhanın ölümündən sonra nestorian yepiskopları Yahballahanı 1281-ci ilin noyabrında onun varisi seçdilər. Bu seçim Hülakülər dövlətinin hökmdarı Abaqa xan tərəfindən də təstiqləndi. Onun patriarx olaraq seçilməsinin səbəbləri siyasi idi, çünki o, öz etnik köklərinə görə monqol-türk ənənələrinə, siyasi düşüncə tərzinə və dilinə sahib idi. Onun Süryani dili bilikləri qıt idi və ərəbcə heç bilmirdi. Digər nestorian yepiskoplarının iştirakı ilə o, 1281-ci ilin 21 noyabrında Kökhe kilsəsində III Yahballaha adı ilə patriarx elan edildi. Bundan sonra o, Münke xaqan tərəfindən onun patriarxlığını təstiq edən yarlıq aldı. Onun əsas köməkçisi kimi uyğur əmiri, onun kimi xristian olan Aşmut təyin edilmişdi. İlk hakimiyyət mövqeyi Ktesifon olmağına baxmayaraq daha sonra kilsənin mərkəzini Təbrizə köçürmüşdü. Bu kilsə "ordu-kilsə" adlanırdı və çadırda yerləşirdi.
Abaqa xan 1282-ci ildə öldü və onu bu vəzifədə Təkudar əvəz etdi. O, İslamı qəbul etmiş bir monqol hökmdarı idi. Təkudarın monqol-türk elit təbəqəsi arasında öz populyarlığını itirməsindən sonra, nestorian xristianların və buddpərəstlərin "köhnə monqol" qruplaşması onun qardaşının oğlu Arqunu taxta gətirmək istəyirdilər. Onlar müdaxilə etməklə hədələyən Xubilay xana ondan şikayət etdilər. Buna cavab olaraq Təkudar Böyük Xaqana müraciətə görə onları ittiham etdi və III Yahballahanı həbsə atdı. Onun həyatını Təkudarın anası və xristian olan Qutuy Xatun xilas etdi. Təkudar 1284-cü ildə öz qardaşının oğlu Arqun xan tərəfindən taxtda əvəz edildi. Həm Yahballaha, həm də Bar Sauma həm Abaqa, həm də Arqun tərəfindən böyük hörmətə sahib idi.
Taxta çıxdıqdan sonra Arqun xan Misir və Suriyadakı müsəlmanlara qarşı avropalı hökmdarlarla ittifaq yaradılmasının gərəkdiyini düşünməkdə idi. O, yazaraq Xubilay xanın onu "xristianların torpaqlarını azad etməklə" mükəlləf etdiyini bildirdi. Buna görə Arqun xan Yahballaha ilə məsləhətləşərək kimin Avropaya göndəriləcək elçiliyə rəhbərlik etməsinin gərəkdiyini öyrənməyə çalışdı. Yahballaha Bar Saumanın namizədliyini təklif etdi və bu təklif Arqun tərəfindən qəbul edildi. 1287-ci ildə Bar Sauma Qara dənizin cənub sahilində yerləşən Trabzona gəldi və iyunda İstanbula gedərək Bizans imperatoru Andronikos ilə görüşdü. Buradan Neapol krallığına keçən Bar Sauma orada II Karlla görüşdü. Romada olarkən o, Papa IV Honoriusun ölümü xəbərini aldı və onun əvəzinə Kardinallar Kollegiyası tərəfindən qarşılandı. Lakn onlar Arqunun müraciətinə yeni papa seçilməyənə qədər cavablandıra bilməyəcəklərini bildirdilər. Buradan Florensiyaya və Genuyaya gedən Bar Sauma ilə görüşdü. Genuyadan Lombardiyaya gedən Bar Sauma buradan Parisə keçdi və burada Fransa kralı IV Flipplə görüşdü. Parisdə bir ay qaldıqdan sonra Bar Sauma ingilis kralı I Eduardla görüşmək üçün Bordoya getdi. Hər iki kral görüşmələr zamanı ittifaq qurmaqda maraqlı olduqlarını ifadə etdilər. Romaya dönməmişdən əvvəlki son bir ayını Genuyada keçirən Bar Sauma burada olarkən hələ papa seçilməmiş növbəti papa görüşdü. Papanın Yahballahanı şərq xristianlarının patriarxı olaraq tanımasını ehtiva edən bull qəbul etməsindən sonra Bar Sauma 1288-ci ildə Hülakü imperiyasına geri döndü.
Dominikan Ordenindən olan Rikkaldo da Monte di Kroke 1289-cu ildə şərqə səyahətə çıxdı və orada 10 il yaşadı. Da Monte di Kroke, nestorianların doqmadan çox rituallara əhəmiyyət verdiklərinə şahidlik etdi. O yazır ki, onların liberal nikah anlayışı var idi, boşanmalara və yenidən evlənmələrə öz istəklərinə görə icazə verilirdi. Nestorianlar bəzən hətta qadınları da sünnət edirdilər və xəstələrin məsh edilməsi adətini qəbul etmirdilər. Onlar da həmçinin ətdən imtina edirdilər. Yahballaha bu cür heterodokslardan imtina etdi və 1290-cı ildə Monte di Krokeyə Bağdadda fəaliyyət göstərməyə icazə verdi.
Monqollar 1291-ci ildə Əkkanin müsəlmanların əlinə keçməsinə şahidlik etdilər və bunu İslamın xristianlıq üzərində qələbəsi kimi dəyərləndirdilər. Bu, onlarda İslama doğru meyllənməyə səbəb oldu. Lakin Şərq Kilsəsi ilə yeni xan Keyxatu arasında münasibətlər yaxşı olaraq qalmaqda davam edirdi. Keyxatu xan Arqunu bundan bir il əvvəl hakimiyyətdə əvəz etmişdi. Yahballaha 15 avqust 1291-ci ildə Yabalaxa Təbrizdə "ordu-kilsə"də "Bakirə Məryəm" şərəfinə mərasimi keçirmişdi. Daha sonra 1294-cü ildə kilsə mərkəzini Marağaya köçürərək "Müqəddəs Vəftizçi İohann" kilsəsini tikdirmiş və bu kilsə Keyxatu tərəfindən tez-tez ziyarət edilmişdir. Lakin, sonrakı il Keyxatu da öldürüldü və yerinə əmisioğlu Baydu xan gəldi. Keyxatu və Arqun xanlar kimi o da kilsəyə dəstək vermiş, "ordu-kilsə"ni yenidən yaratmışdı. Deyilənlərə görə, hətta Baydu xan xaç boyunbağı taxırdı. Çox keçmədən Baydu da Qazan tərəfindən məğlub edildi və müsəlman olan xanın dövründə əsas güc Əmir Novruzun əlindən cəmləndi. Novruzun əmrilə məscid istisna bütün dini tikililər qadağan olundu və söküldü. 1295-ci ildə Yahballaha 2 dəfə həbs olundu. 1296-cı ildə Qazan xan tərəfindən bağışlandıqdan sonraQazan xan Ərbil şəhərinin xristianlardan təmizlənməsi əmrini versə də Yahballaha kürdlərdən qorunmağın vacibliyini səbəb gətirərək etiraz etmişdi. Arqunun bir başqa oğlu olan Qazan xan 1295-ci ildə yeni xan oldu. O, hakimiyyətdə müsəlmanlara arxalanmağa başladı və xristianların, onların kilsələrinin təqibinə başladı. Yahballahanın həbs edilməsi barədə əmr verən Qazan xan onu başıaşağı asdırdı. Yahballahanın həyatını bu dəfə II Hetum xilas etdi və lazimi fidyəni verdikdən sonra Yahballaha azad edilərək 1296-cı ildə Marağaya qayıtdı. Növbəti il onun sarayı müsəlmanlar tərəfindən talan edildi və yandırıldı, onun özü isə Ərbilə getdi. II Hetum 1296-cı ildə Qazan xanı xristianlara qarşı təqiblərə son qoymaq gərəkdiyinə inandırdı və xristianların kompensasiya almasına da şərait yaratdı. Yahballaha Marağadakı monastırına geri döndü və bu monastırın bərpa edilməsi üçün Qazan xan tərəfindən maliyyə yardımı ayrıldı. Qazan xanın özü də monastırı 1303-cü ildə ziyarət etdi. Bununla belə, ara-sıra təqiblər başqa yerlərdə də davam edirdi. Buna baxmayaraq, Yahballaha Qazan xanın hakimiyyətinin sonuna qədər onun dəstəyindən yararlandı.
—Yahballahanın məktubu.
1301-ci ildə Yabalaxa yenidən öz iqamətgahını tikdirmək haqda icazə almışdı. Həmin ilin iyununda Hindistan Kodunqallur şəhərində yazılmış əlyazmada "Türk Yabalaxa — Şərq Həvari Kilsəsinin açarının hamisi, ataların atası, rahiblərin rahibi" və s. epitetlərlə xatırlanır. 1302-ci ildə Yahballaha Müqəddəs Roma İmperiyasının Roman Kuriya orqanı ilə birləşmək üçün danışıqlara başladı və məktub göndərdi. 18 may 1304-cü il tarixli və Papa XI Benediktə ünvanlanmış məktubda Yahballaha Katolik inancına keçməsindən, papanı qəbul etməsindən, onun bütün xristianlar üzərində üstünlüyünü tanımaqdan bəhs edirdi. Lakin bu birlik düşüncəsi nestorian yepiskopları tərəfindən rədd edildi.
Qazan xanın yerinə 1304-cü ildə taxta çıxan Olcaytunun hakimiyyəti dövründə xristianların təqibi davam etdirildi. Şəxsi olaraq Yahballaha ilə Olcaytunun münasibətlərinin yaxşı olmasına baxmayaraq, o, təqibləri dayandırmaq istəmədi və ya bacarmadı, hətta təqiblərin ən şiddətlisi kimi qəbul edilən 1306-cı il təqiblərini ya özü həyata keçirmiş, ya da onun qarşısını almaq üçün yetərli səviyyədə çalışmamışdı. Beləki, 1306-cı ildə Yahballaha Olcaytunun təzyiqi ilə Ərbilə qaçmış və iqamətgahını da oraya köçürmüşdü. O, 1310-cu ildə Ərbilin boşaldılması haqda əmr versə də xalq şəhəri boşaltmadı. Nəticədə 1310-cu ildə Ərbildə yeni toqquşmalar meydana çıxdı və bir çox xristian qətlə yetirildi. Həmin vaxt orada olan Yahballaha isə çətinliklə canını qurtara bildi. Yahballaha Ərbil qalasındakı xristianların qətlə yetirilmələrini dayandırmağa çalışdı, lakin qala 1 iyul 1310-cu ildə müsəlmanlar tərəfindən ələ keçirildikdən sonra oradakı xristianların hamısı qətlə yetirildi. Olcaytu isə bu qətllərin durdurulması üçün heç nə etmədi. Bu uğursuzluqlara görə ruhdan düşən Yahballaha Marağada vəzifəsindən ayrıldı və elə orada da 1317-ci ilin 13 noyabrında vəfat etdi.
Yabalaxanı ölümdən qoruyan Əmir Çoban olmuşdu. Son 7 ilini Çobanın himayəsində Marağada keçirən Yabalaxa 13 noyabr 1317-ci ildə vəfat etdi. 10 il sonra Əmir Çobanın da ölümündən sonra "Müqəddəs İohann kilsəsi" məscidə çevrildi. Yaballahanın sümükləri isə Ərbil yaxınlarında yerləşən "Müqəddəs Mixail" kilsəsinə göndərildi.
Qeydlər
- Papanın yazdığı rəsmi məktub
- Şəhər Kaydu xanla Xubilay xan arasındakı münaqişə zamanı dağıdılmışdı
- XIV əsrdə ərəb dilində yazımış "Nestorian patriarxları xronologiyası" əsərində isə hadisə daha fərqli qeyd olunur. Bu kitaba əsasən Sauma və Markos Xubilay xan tərəfindən göndərilmişdilər. Onlar birinci Denha ilə yox Abaqa ilə görüşdüyünü iddia edən mənbə Abaqa xanın onların təhlükəsizliyi üçün Qüdsə göndərmədiyini iddia edir.
İstinadlar
- Yahballaha III // http://bdcconline.net/en/stories/yahballaha-iii.
- Brock, Sebastian P. Thomas Christians // Sebastian P. Brock; Aaron M. Butts; George A. Kiraz; Lucas Van Rompay (redaktorlar ). Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage: Electronic Edition. Gorgias Press. 2011a. 7 March 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 22 September 2016.
"Hindistandan olan yeganə Portuqaliya öncəsi Süryani sənədi Pualine Məktubları Lektionarisidir. Bunun 1301-ci ilin iyununda - türk katalikosu Patriarx V Yahballahanın (əslində III) və Həvari Mar Tomasın müqəddəs taxtının hakimi Mar Yakob zamanında - Şenqalada üzü köçürülmüşdür. Katib özünü 14 yaşlı diakon Zkarya kimi tanıdır. "
- Filoni, 2017. səh. 32
- Borbone, 2008. səh. 222
- Borbone, 2008. səh. 239
- Borbone, 2008. səh. 241-242
- Baum, 2003. səh. 94
- Borbone, 2008. səh. 221
- Borbone, 2008. səh. 224
- Borbone, 2008. səh. 225
- Baum, 2003. səh. 95
- Baum, 2003. səh. 95–96
- Borbone, 2008. səh. 226
- Baum, 2003. səh. 96
- Borbone, 2008. səh. 227
- De Nicola, 2017. səh. 98
- Grousset, 1970. səh. 371
- Grousset, 1970. səh. 372
- Borbone, 2008. səh. 226–237
- Baum, 2003. səh. 97
- Baum, 2003. səh. 97–100
- Vine, 1937. səh. 153
- Borbone, 2008. səh. 230-242
- Vine, 1937. səh. 154
- Vine, 1937. səh. 155
- Winkler, 2020. səh. 219
- Ploeg, 1983. səh. 187
- Baum, 2003. səh. 100
- Dickens, 2019. səh. 288-289
- Outerbridge, 1952. səh. 61
- Winkler, 2020. səh. 218
- Vine, 1937. səh. 156–157
- Chabot, 1895
- Vine, 1937. səh. 157
- Browne, 1933. səh. 163-166
- Grousset, 1970. səh. 383
Mənbə
- J. P. M. van der Ploeg. The Christians of St. Thomas in South India and Their Syriac Manuscripts. Chrétiens de saint Thomas: Dharmaram Publications. 1983. 301.
- Jean-Baptiste Chabot. Histoire de Mar Jabalaha III et du moine Rabban Cauma. Paris: Ernest Leroux. 1895.
- Wilhelm Baum. "The Age of the Mongols: Thirteenth and fourteenth centuries". In Baum, Wilhelm; Winkler, Dietmar W. (eds.). The Church of the East: A concise history. London: Routledge. 2003. ISBN .
- Laurence E. Browne. The Eclipse of Christianity in Asia: From the time of Muhammad till the Fourteenth Century. Cambridge: Cambridge University Press. 1933.
- Bruno De Nicola. Women in Mongol Iran: The Khatuns, 1206-1335. Edinburgh: Edinburgh University Press. 2017. ISBN .
- Mark Dickens. Echoes of a Forgotten Presence: Reconstructing the History of the Church of the East in Central Asia. Münster: LIT Verlag. 2019. ISBN .
- Fernando Filoni. The Church in Iraq. Washington D.C.: The Catholic University of America Press. 2017. ISBN .
- René Grousset. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers: Rutgers University Press. 1970. ISBN .
- Leonard M. Outerbridge. The Lost Churches of China. London: Westminster Press. 1952.
- Aubrey R. Vine. The Nestorian Churches: a Concise History of Nestorian Christianity in Asia from the Persian Schism to the Modern Assyrians. London: Independent Press. 1937.
- Dietmar W. Winkler. Two Letters of Yahballaha III to the Popes of Rome: Historical Context and English Translation. In Tang, Li; Winkler, Dietmar W. (eds.). Artifact, Text, Context: Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia. Münster: LIT Verlag. 2020. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
III Yabalaxa III Yahballaha erken illerinde Rabban Markos ve ya V Yahballaha d 1245 o 13 noyabr 1317 Serq Kilsesinin 1281 ci ilden etibaren 1317 ci ile qeder patriarxi patriarxi kimi o Hulaku hokmdari Qazan xan ve onun xelefi Olcaytunun hakimiyyeti dovrlerindeki teqibler zamani fealiyyet gostermisdir O Papanin ustunluyunu qebul etmis ve kilse birliyi qurmaga calismisdir Onun bu birlik ucun fealiyyeti Serq Kilsesinin Nestorian yepiskoplari terefinden redd edilmisdir III YabalaxaRabban MarkosIII Yahballahanin qebulunda olmasini eks etdiren ve XV esrde hazirlanan miniatur Serq Kilsesinin Patriarxi21 noyabr 1281 13 noyabr 1317EvvelkiI DenhaSonrakiII TimotiSexsi melumatlarDogum tarixi 1244Vefat tarixi 13 noyabr 1317Vefat yeri Maraga Maraga sehristani Serqi Azerbaycan ostani IranFealiyyeti kesis yerlisi olan III Yahballaha Monqol imperiyasi terefinden idare olunan Cinden gelmis ve dervisvari heyat yasayan Rabban Bar Sauma ile Qudsu ziyaret etmeye calismis lakin hemin dovrde monqollarla Memluk dovleti arasinda muharibe olduguna gore onlar bu isteklerine cata bilmemisdirler Serq Kilsesinin patriarxi I Denha onlari geri cagirmis ve Markosu Kataylar ve Onqlarin yepiskopu kimi teqdis etmisdir Hemcinin ona Mar Yahballaha adi da verilmisdir Her bir halda onlarin her ikisi Mosulda yerlesen monastrilarda qalmagi secmisdir Yahballahanin Serq Kilsesinin yeni patriarxi kimi secilmesi Hulaku hokmdari Abaqa xan terefinden siyasi sebeblere gore qebul edilmis ve o 1281 ci ilde III Yahballaha adi ile bu vezifede teqdis edilmisdir 1281 ci ilde Abaqa xanin Islami qebul etmis qardasi Tekudar xan taxta cixdi Monqollarin kohne buddist qruplari ve Nestorian xristianlari ona qarsi cixdilar Buna gore de yeni xan onlara qarsi teqiblere basladi ve Serq Kilsesi de bu qruplari desteklediyi ucun teqibe meruz qaldi Hebs edilen Yahballahanin heyatini ise yeni xanin xistian olan anasi Qutuy Xatun xilas eledi 1284 cu ilde Abaqa xanin oglu Arqun yeni xan oldu ve hem Yahballahani hem de boyuk hormetle qarsiladi Arqun Suriya ve Misirdeki muselmanlara qarsi Avropadaki xristianlarla ittifaqin qurulmasinin gerekdiyini dusunurdu O bunu reallasdirmaq ucun Yahballahanin da tovsiyesi ile Bar Saumani Serqi Asiyanin tarixde Avropaya gonderilmis ilk elciliyinin rehberi teyin etdi ve yola saldi Ekkanin 1291 ci ilde muselmanlarin eline kecmesinden sonra Hulaku dovletinde Islama meyillenme suretlendi Lakin Serq Kilsesi ile dovlet arasindaki munasibetler Arqunun varisi Keyxatu dovrunde de yaxsi olaraq qalmaga davam etdi Lakin Arqun bir diger oglu Qazan xan taxta cixdiqdan sonra muselmanlar ustunluk qazandilar Qazan xan xristianlarin teqibine basladi ve Yahballaha yeniden hebs edildi Lakin onun fisyesi II Hetum terefinden odenildi 1289 cu ilde Yahballaha Dominikan Ordeninin kesisi olan Rikkaldo da Monte di Krokeye nestorianlar arasinda tebliga aparmaga icaze verdi ve onlarin heteredoks olmasi fikrinden el cekdi O Romadaki Katolik Kilsesi ile ittifaqa girmeyin gerekdiyini dusunurdu ve bunun ucun danisiqlara baslayayaraq 1302 ci ilde Papa VIII Bonifaseye 1304 cu ilde ise Papa XI Benedikte mektublar yazdi Sonuncu mektubda o Katolik mezhebine kecdiyini bildirir ve Papanin butun xristianliq uzerinde ali hakimiyyetini tanidigini elan edirdi Lakin bu birlik Nestorian yepiskoplari terefinden redd edildi 1304 cu ilde Qazan xani Hulaku taxtinda Olcaytu xan evez etdi ve Yahballahanin ugursuzluqla neticelenecek xristianlara qarsi teqibler yeniden basladildi O 1317 ci ilde Maragada vefat etmisdir Heyatinin erken dovruO turk tayfalarindan olan onqutlarin paytaxti Kosanq seherinde dunyaya gelmisdir Onun aid oldugu etnik koken deqiq olaraq belli deyildir Mar Yahballaha and Rabban Sauma Hekayetine gore o serq turkleri nden olmusdur XIII esrde yasamis serq xristianlarindan olan Bar Hebraeusun Xronoqrafiya eserinde yazdigina gore o uygur yeni turk olmusdur Ereb dilinde yazilmis Nestorian patriarxin xronikasi onu Katay bolgesinde yeni Simali Cin dogulmus turk adlandirmaqdadir Serq Kilsesi patriarxlarinin iki siyahisi ondan turk olaraq behs etmekdedir ve latin bulllarina gore o serq turkleri nden olmusdur Pier Giorgio Borbone iddia edir ki o Onqut tayfasina mexsus olmusdur Pier Bar Hebraesun Yahballahanin uygur olmasi iddiasini redd edir ve bu fikrini hemin dovrde uygurlarin Katay bolgesinde deyil Turfan bolgesinde yasamasi ile esaslandirir Haqqinda esas melumat anonim bir muellif terefinden aysorca yazilmis Mar Yahballaha ve Rabban Saumanin hekayeti eserinde dovrumuzecen gelib catib Eser 1883 cu ilde Urmiyada Alman Fransiz missionerleri terefinden askarlanib Hele usaq iken o nestorian rahibi olan Rabban Bar Saumanin sagirdi olmusdur Ilk evveller onlar cox gumanki Pekin seherinin muasir qerb bolgesi olan Fanqsanda yerlesen Xac monastrinda yasamisdilar 1275 1276 ci illerde Markos ve Bar Sauma Qudse dogru seyahete basladilar Seyahetlerinin baslangicinda Markos texminen 30 Bar Sauma ise 48 yasinda idi Onlar ilk novbede Xanbaliq seherine getdiler Bar Sauma burada dunyaya gelmisdi Burada seyahetde istirak etmek ucun daha cox insan onlarla birlesdi Bundan sonra onlar Kosanqa Tanquta Xotana ve Qasqara getdiler Xotanda 6 ay qaldiqdan sonra Qasqara kecen Markos ve Bar Sauma burani dusmen hucumuna gore ehalisi terefinden bosaldilmis halda tapdilar ve Tyansan daglarinin simalinda muasir Qazaxistan erazisinde yerlesen Taraz seherine yoneldiler Ora getmelerinde esas meqsed Kaydu xana oz hormetlerini teqdim etmek ve onun torpaqlarindan tehlukesiz formada kece bilmek ucun icaze almaq idi Onlara bu icaze verildi Bundan sonra onlar cox gumanki Semerqend ve Buxara yollari ile Xorasan bolgesine gelib catdilar Muasir Iran erazisinde yerlesen Meshed seherinin yaxinligindaki Tus bolgesine catan Markos ve Bar Sauma buradan Azerbaycanin Maraga bolgesine gederek patriarx ile gorusduler Buradan Erbile gederek Mosula yollandilar ve Decle cayi boyunca Nisibis de daxil olmaqla muxtelif nestorian monastirlarini ziyaret etdiler Onlarin Qudsu ziyaret etme hedefleri monqollarla memlukler arasinda meydana cixan muharibeye gore mumkunlesmedi Bu zaman her iki dovletin serhedi Ferat cayi boyunca kecmekde idi Hele de Felestine catmaga calisan Markos ve Bar Sauma Qafqaza seyahet ederek deniz yolu ile oraya getmeye calisdilar Lakin onlar patriarx terefinden geri cagirildilar cunki patriarx onlara Cindeki kilse uzerinde hakimiyyet vermek isteyirdi Patriarx Markosu Katay ve Onq yepiskopu muvafiq olaraq Simali Cin ve Onqut tayfasinin yepiskopu ederek ona Mar Yahballaha adi verdi Bununla eyni zamanda o Bar Saumani serq olkeleri ucun sa ora qonaq yepiskop ve umumi kesis elan etdi Yeni titullar onlarin ikisinin serqe qayitmasi demek idi lakin onlarin her ikisi ozlerini yeni titullara layiq gormeyerek monastirda qalmaqda israr edirdiler Bundan sonraki iki il erzinde onlar Mosul yaxinligindaki monastirda qalmaga davam etdiler PatriarxliqPatriarx I Denhanin olumunden sonra nestorian yepiskoplari Yahballahani 1281 ci ilin noyabrinda onun varisi secdiler Bu secim Hulakuler dovletinin hokmdari Abaqa xan terefinden de testiqlendi Onun patriarx olaraq secilmesinin sebebleri siyasi idi cunki o oz etnik koklerine gore monqol turk enenelerine siyasi dusunce terzine ve diline sahib idi Onun Suryani dili bilikleri qit idi ve erebce hec bilmirdi Diger nestorian yepiskoplarinin istiraki ile o 1281 ci ilin 21 noyabrinda Kokhe kilsesinde III Yahballaha adi ile patriarx elan edildi Bundan sonra o Munke xaqan terefinden onun patriarxligini testiq eden yarliq aldi Onun esas komekcisi kimi uygur emiri onun kimi xristian olan Asmut teyin edilmisdi Ilk hakimiyyet movqeyi Ktesifon olmagina baxmayaraq daha sonra kilsenin merkezini Tebrize kocurmusdu Bu kilse ordu kilse adlanirdi ve cadirda yerlesirdi Abaqa xan 1282 ci ilde oldu ve onu bu vezifede Tekudar evez etdi O Islami qebul etmis bir monqol hokmdari idi Tekudarin monqol turk elit tebeqesi arasinda oz populyarligini itirmesinden sonra nestorian xristianlarin ve buddperestlerin kohne monqol qruplasmasi onun qardasinin oglu Arqunu taxta getirmek isteyirdiler Onlar mudaxile etmekle hedeleyen Xubilay xana ondan sikayet etdiler Buna cavab olaraq Tekudar Boyuk Xaqana muraciete gore onlari ittiham etdi ve III Yahballahani hebse atdi Onun heyatini Tekudarin anasi ve xristian olan Qutuy Xatun xilas etdi Tekudar 1284 cu ilde oz qardasinin oglu Arqun xan terefinden taxtda evez edildi Hem Yahballaha hem de Bar Sauma hem Abaqa hem de Arqun terefinden boyuk hormete sahib idi Taxta cixdiqdan sonra Arqun xan Misir ve Suriyadaki muselmanlara qarsi avropali hokmdarlarla ittifaq yaradilmasinin gerekdiyini dusunmekde idi O yazaraq Xubilay xanin onu xristianlarin torpaqlarini azad etmekle mukellef etdiyini bildirdi Buna gore Arqun xan Yahballaha ile meslehetleserek kimin Avropaya gonderilecek elciliye rehberlik etmesinin gerekdiyini oyrenmeye calisdi Yahballaha Bar Saumanin namizedliyini teklif etdi ve bu teklif Arqun terefinden qebul edildi 1287 ci ilde Bar Sauma Qara denizin cenub sahilinde yerlesen Trabzona geldi ve iyunda Istanbula gederek Bizans imperatoru Andronikos ile gorusdu Buradan Neapol kralligina kecen Bar Sauma orada II Karlla gorusdu Romada olarken o Papa IV Honoriusun olumu xeberini aldi ve onun evezine Kardinallar Kollegiyasi terefinden qarsilandi Lakn onlar Arqunun muracietine yeni papa secilmeyene qeder cavablandira bilmeyeceklerini bildirdiler Buradan Florensiyaya ve Genuyaya geden Bar Sauma ile gorusdu Genuyadan Lombardiyaya geden Bar Sauma buradan Parise kecdi ve burada Fransa krali IV Flipple gorusdu Parisde bir ay qaldiqdan sonra Bar Sauma ingilis krali I Eduardla gorusmek ucun Bordoya getdi Her iki kral gorusmeler zamani ittifaq qurmaqda maraqli olduqlarini ifade etdiler Romaya donmemisden evvelki son bir ayini Genuyada keciren Bar Sauma burada olarken hele papa secilmemis novbeti papa gorusdu Papanin Yahballahani serq xristianlarinin patriarxi olaraq tanimasini ehtiva eden bull qebul etmesinden sonra Bar Sauma 1288 ci ilde Hulaku imperiyasina geri dondu Dominikan Ordeninden olan Rikkaldo da Monte di Kroke 1289 cu ilde serqe seyahete cixdi ve orada 10 il yasadi Da Monte di Kroke nestorianlarin doqmadan cox rituallara ehemiyyet verdiklerine sahidlik etdi O yazir ki onlarin liberal nikah anlayisi var idi bosanmalara ve yeniden evlenmelere oz isteklerine gore icaze verilirdi Nestorianlar bezen hetta qadinlari da sunnet edirdiler ve xestelerin mesh edilmesi adetini qebul etmirdiler Onlar da hemcinin etden imtina edirdiler Yahballaha bu cur heterodokslardan imtina etdi ve 1290 ci ilde Monte di Krokeye Bagdadda fealiyyet gostermeye icaze verdi Monqollar 1291 ci ilde Ekkanin muselmanlarin eline kecmesine sahidlik etdiler ve bunu Islamin xristianliq uzerinde qelebesi kimi deyerlendirdiler Bu onlarda Islama dogru meyllenmeye sebeb oldu Lakin Serq Kilsesi ile yeni xan Keyxatu arasinda munasibetler yaxsi olaraq qalmaqda davam edirdi Keyxatu xan Arqunu bundan bir il evvel hakimiyyetde evez etmisdi Yahballaha 15 avqust 1291 ci ilde Yabalaxa Tebrizde ordu kilse de Bakire Meryem serefine merasimi kecirmisdi Daha sonra 1294 cu ilde kilse merkezini Maragaya kocurerek Muqeddes Veftizci Iohann kilsesini tikdirmis ve bu kilse Keyxatu terefinden tez tez ziyaret edilmisdir Lakin sonraki il Keyxatu da olduruldu ve yerine emisioglu Baydu xan geldi Keyxatu ve Arqun xanlar kimi o da kilseye destek vermis ordu kilse ni yeniden yaratmisdi Deyilenlere gore hetta Baydu xan xac boyunbagi taxirdi Cox kecmeden Baydu da Qazan terefinden meglub edildi ve muselman olan xanin dovrunde esas guc Emir Novruzun elinden cemlendi Novruzun emrile mescid istisna butun dini tikililer qadagan olundu ve sokuldu 1295 ci ilde Yahballaha 2 defe hebs olundu 1296 ci ilde Qazan xan terefinden bagislandiqdan sonraQazan xan Erbil seherinin xristianlardan temizlenmesi emrini verse de Yahballaha kurdlerden qorunmagin vacibliyini sebeb getirerek etiraz etmisdi Arqunun bir basqa oglu olan Qazan xan 1295 ci ilde yeni xan oldu O hakimiyyetde muselmanlara arxalanmaga basladi ve xristianlarin onlarin kilselerinin teqibine basladi Yahballahanin hebs edilmesi barede emr veren Qazan xan onu basiasagi asdirdi Yahballahanin heyatini bu defe II Hetum xilas etdi ve lazimi fidyeni verdikden sonra Yahballaha azad edilerek 1296 ci ilde Maragaya qayitdi Novbeti il onun sarayi muselmanlar terefinden talan edildi ve yandirildi onun ozu ise Erbile getdi II Hetum 1296 ci ilde Qazan xani xristianlara qarsi teqiblere son qoymaq gerekdiyine inandirdi ve xristianlarin kompensasiya almasina da serait yaratdi Yahballaha Maragadaki monastirina geri dondu ve bu monastirin berpa edilmesi ucun Qazan xan terefinden maliyye yardimi ayrildi Qazan xanin ozu de monastiri 1303 cu ilde ziyaret etdi Bununla bele ara sira teqibler basqa yerlerde de davam edirdi Buna baxmayaraq Yahballaha Qazan xanin hakimiyyetinin sonuna qeder onun desteyinden yararlandi Biz muqeddes Roma bas papasina ve butun Mesihe iman edenlerin universal atasina inaniriq ve etiraf edirik ki o serqden ve qerbden kilsenin butun ovladlari uzerinde Isa Mesihin universal kesisi olan mubarek Pyotrun davamcisidir ona qelbimizde sabit olan sevgi ve mehebbet vardir ve biz ona itaet etmeye borcluyuq ondan xeyir dua dileyirik ve yalvaririq ve butun emrlerine haziriq uzun muddet icinde oldugumuz ve hele de qaldigimiz ehtiyac ve musibetlerimizde tevazokarliqla ondan komek dileyirik ve yalvaririq Qoy yaxsi ata bizden uz dondermesin cunki biz hamimiz heqiqi katolik imani vasitesile Mesihde ve onun ogullarinda qardasiq Yahballahanin mektubu 1301 ci ilde Yabalaxa yeniden oz iqametgahini tikdirmek haqda icaze almisdi Hemin ilin iyununda Hindistan Kodunqallur seherinde yazilmis elyazmada Turk Yabalaxa Serq Hevari Kilsesinin acarinin hamisi atalarin atasi rahiblerin rahibi ve s epitetlerle xatirlanir 1302 ci ilde Yahballaha Muqeddes Roma Imperiyasinin Roman Kuriya orqani ile birlesmek ucun danisiqlara basladi ve mektub gonderdi 18 may 1304 cu il tarixli ve Papa XI Benedikte unvanlanmis mektubda Yahballaha Katolik inancina kecmesinden papani qebul etmesinden onun butun xristianlar uzerinde ustunluyunu tanimaqdan behs edirdi Lakin bu birlik dusuncesi nestorian yepiskoplari terefinden redd edildi Qazan xanin yerine 1304 cu ilde taxta cixan Olcaytunun hakimiyyeti dovrunde xristianlarin teqibi davam etdirildi Sexsi olaraq Yahballaha ile Olcaytunun munasibetlerinin yaxsi olmasina baxmayaraq o teqibleri dayandirmaq istemedi ve ya bacarmadi hetta teqiblerin en siddetlisi kimi qebul edilen 1306 ci il teqiblerini ya ozu heyata kecirmis ya da onun qarsisini almaq ucun yeterli seviyyede calismamisdi Beleki 1306 ci ilde Yahballaha Olcaytunun tezyiqi ile Erbile qacmis ve iqametgahini da oraya kocurmusdu O 1310 cu ilde Erbilin bosaldilmasi haqda emr verse de xalq seheri bosaltmadi Neticede 1310 cu ilde Erbilde yeni toqqusmalar meydana cixdi ve bir cox xristian qetle yetirildi Hemin vaxt orada olan Yahballaha ise cetinlikle canini qurtara bildi Yahballaha Erbil qalasindaki xristianlarin qetle yetirilmelerini dayandirmaga calisdi lakin qala 1 iyul 1310 cu ilde muselmanlar terefinden ele kecirildikden sonra oradaki xristianlarin hamisi qetle yetirildi Olcaytu ise bu qetllerin durdurulmasi ucun hec ne etmedi Bu ugursuzluqlara gore ruhdan dusen Yahballaha Maragada vezifesinden ayrildi ve ele orada da 1317 ci ilin 13 noyabrinda vefat etdi Yabalaxani olumden qoruyan Emir Coban olmusdu Son 7 ilini Cobanin himayesinde Maragada keciren Yabalaxa 13 noyabr 1317 ci ilde vefat etdi 10 il sonra Emir Cobanin da olumunden sonra Muqeddes Iohann kilsesi mescide cevrildi Yaballahanin sumukleri ise Erbil yaxinlarinda yerlesen Muqeddes Mixail kilsesine gonderildi QeydlerPapanin yazdigi resmi mektub Seher Kaydu xanla Xubilay xan arasindaki munaqise zamani dagidilmisdi XIV esrde ereb dilinde yazimis Nestorian patriarxlari xronologiyasi eserinde ise hadise daha ferqli qeyd olunur Bu kitaba esasen Sauma ve Markos Xubilay xan terefinden gonderilmisdiler Onlar birinci Denha ile yox Abaqa ile gorusduyunu iddia eden menbe Abaqa xanin onlarin tehlukesizliyi ucun Qudse gondermediyini iddia edir IstinadlarYahballaha III http bdcconline net en stories yahballaha iii Brock Sebastian P Thomas Christians Sebastian P Brock Aaron M Butts George A Kiraz Lucas Van Rompay redaktorlar Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage Electronic Edition Gorgias Press 2011a 7 March 2022 tarixinde Istifade tarixi 22 September 2016 Hindistandan olan yegane Portuqaliya oncesi Suryani senediPualine Mektublari Lektionarisidir Bunun 1301 ci ilin iyununda turk katalikosu Patriarx V Yahballahanin eslinde III ve Hevari Mar Tomasin muqeddes taxtinin hakimi Mar Yakob zamaninda Senqalada uzu kocurulmusdur Katib ozunu 14 yasli diakon Zkarya kimi tanidir Filoni 2017 seh 32 Borbone 2008 seh 222 Borbone 2008 seh 239 Borbone 2008 seh 241 242 Baum 2003 seh 94 Borbone 2008 seh 221 Borbone 2008 seh 224 Borbone 2008 seh 225 Baum 2003 seh 95 Baum 2003 seh 95 96 Borbone 2008 seh 226 Baum 2003 seh 96 Borbone 2008 seh 227 De Nicola 2017 seh 98 Grousset 1970 seh 371 Grousset 1970 seh 372 Borbone 2008 seh 226 237 Baum 2003 seh 97 Baum 2003 seh 97 100 Vine 1937 seh 153 Borbone 2008 seh 230 242 Vine 1937 seh 154 Vine 1937 seh 155 Winkler 2020 seh 219 Ploeg 1983 seh 187 Baum 2003 seh 100 Dickens 2019 seh 288 289 Outerbridge 1952 seh 61 Winkler 2020 seh 218 Vine 1937 seh 156 157 Chabot 1895 Vine 1937 seh 157 Browne 1933 seh 163 166 Grousset 1970 seh 383MenbeJ P M van der Ploeg The Christians of St Thomas in South India and Their Syriac Manuscripts Chretiens de saint Thomas Dharmaram Publications 1983 301 Jean Baptiste Chabot Histoire de Mar Jabalaha III et du moine Rabban Cauma Paris Ernest Leroux 1895 Wilhelm Baum The Age of the Mongols Thirteenth and fourteenth centuries In Baum Wilhelm Winkler Dietmar W eds The Church of the East A concise history London Routledge 2003 ISBN 0415297702 Laurence E Browne The Eclipse of Christianity in Asia From the time of Muhammad till the Fourteenth Century Cambridge Cambridge University Press 1933 Bruno De Nicola Women in Mongol Iran The Khatuns 1206 1335 Edinburgh Edinburgh University Press 2017 ISBN 9781474437356 Mark Dickens Echoes of a Forgotten Presence Reconstructing the History of the Church of the East in Central Asia Munster LIT Verlag 2019 ISBN 9783643911032 Fernando Filoni The Church in Iraq Washington D C The Catholic University of America Press 2017 ISBN 9780813229652 Rene Grousset The Empire of the Steppes A History of Central Asia Rutgers Rutgers University Press 1970 ISBN 9780813513041 Leonard M Outerbridge The Lost Churches of China London Westminster Press 1952 Aubrey R Vine The Nestorian Churches a Concise History of Nestorian Christianity in Asia from the Persian Schism to the Modern Assyrians London Independent Press 1937 Dietmar W Winkler Two Letters of Yahballaha III to the Popes of Rome Historical Context and English Translation In Tang Li Winkler Dietmar W eds Artifact Text Context Studies on Syriac Christianity in China and Central Asia Munster LIT Verlag 2020 ISBN 9783643911957