Tanınmayan və ya qismən tanınan dövlətlər

Tanınmayan və ya qismən tanınan dövlətlər – əhalisi, ərazi idarəetməsi, hüquq və idarə sistemi kimi dövlətçilik əlamətləri olmaqla yanaşı özünü müstəqil dövlət elan etmiş ancaq eyni zamanda BMT üzvləri tərəfindən heç bir diplomatik tanınmaya malik olmayan regionların ümumi adlandırmasıdır. tərəfindən bu ərazilər adətən bir və ya bir neçə BMT üzvü olan dövlətin ərazisi kimi tanınır.

  Tanınmayan dövlətlər

  Qismən tanınan dövlətlər

  Mübahisəli statusu olan dövlətlər

  BMT üzvü olan dövlətlər tərəfindən tanınmayan BMT üzvləri

Ümumilikdə iki növə ayrılır. Birincisi müstəqil dövlətin ərazisi kimi elan edilmiş torpaqlara tam və ya qismən nəzarət edir və de facto özlərini idarə edir. İkincisi isə meydana gələn bu dövlətə və onun ərazisinə hüququ olduğunu iddia edir və dünya ictimaiyyəti tərəfindən də ikincinin ərazisi kimi tanınır.

Bundan əlavə suveren dövlətin dünya birliyinin tam hüquqlu üzvü kimi tanınmasına şərait yaradan iki ənənəvi doktrina var. Deklarativ nəzəriyyə müəyyən şərtlər varsa, dövləti beynəlxalq hüquqda insan kimi qəbul edir:

1. müəyyən edilmiş ərazi;
2. daimi əhali;
3. hökumət;
4. digər dövlətlər ilə münasibətə girmək bacarığı.

Deklarativ nəzəriyyəyə əsasən dövlətin özü-özlüyündə varlığı onun digər dövlətlər tərəfindən tanınmasınından asılı deyil. İkinci doktrina – konstitutiv nəzəriyyəyə əsasən dövlət beynəlxalq hüququn subyekti kimi yalnız digər beynəlxalq birliyin üzvü olan dövlətin tanınmasından sonra olur.

meydanda hər iki nəzəriyyəyə uyğun dövlətlər mövcuddur. De fakto olaraq tam və ya qismən də olsa öz ərazilərini idarə edən, hökuməti və daimi əhalisi olan regionlar var ki, onlar bir və ya bir neçə dövlət tərəfindən tanınmırlar. Bunun səbəbi adətən regional və ya ərazi münaqişələri nəticəsində yaranır və ikinci dövlətin birincini özünün ayrılmaz tərkib hissəsi kimi görür. Başqa hallarda iki və ya daha çox qismən tanınmış dövlətlər eyni ərazi vahidinə iddia və hər ikisi də bu ərazilərin müəyyən hissəsini de fakto suverenlik edə bilər. Misal olaraq Çin Respublikası (Tayvan) ilə Çin Xalq Respublikası və Koreya Xalq Demokratik Respublikası ilə Cənubi Koreya (Koreya) dövlətlərini gətirmək olar. Ölkədə milli azlıq kimi dövlət quran qurumlar adətən deklarativ doktrinaya əsaslanırlar.

Bir çox hallarda dövlətlərin beynəlxalq səviyyədə tanınmamaqları onların ərazisində xarici hərbi bazaların olması və bu üzdən də ölkənin müstəqil olmamasında da asılıdır. Belə olduqda beynəlxalq birlik xarici hərbi qüvvələrin ölkədə mövcudluğunu onun oyuncaq ölkə olması və müstəqilliyin formal xarakter daşıdığını, real suverenliyin isə xarici hərbi qüvvənin (dövlətin) əlində olduğu düşünülür. Misal kimi yapon yönlü olan Mançukuo və ya İkinci dünya müharibəsi zamanı almanlar tərəfindən yaradılmış Slovakiya və Xorvatiya gətirmək olar. İkinci misal kimi Türkiyəyə qarşı Şimali Kipr ərazisində öz hakimiyyətinin yürüdülməsi iddiasını göstərmək olar.

Həmçinin elə qurumlar da var ki, hər-hansı bir ərazi üzərində idarəsi olmasa da və ya tam olaraq deklarativ dövlətçilik meyarlarına cavab verməsə də ən azından bir dövlət tərəfindən de yure suveren dövlət kimi tanınıb. Tarixi olaraq bura Estoniya, Latviya və Litvanı (Sovet işğalı zamanı) misal olaraq gətirmək olar. Müasir nümunə kimi Fələstin dövlətinin yüzdən çox dövlətin tanınmasını göstərmək olar.

Dövlətin tanınmamağı yalnız diplomatik səthlə bitmir. Bunun vətəndaş üçün əlavə fəsad və problemləri də var. Belə ki, müəyyən hallarda digər dövlətin məhkəməsi qərar verərkən digər dövlətin hüquqi olaraq mövcud olmadığına əsaslanır. Bir qayda olaraq tanınmamış dövlətlərin pasportları da BMT üzvü olan dövlətlərə getməyə imkan verən sənəd deyil. Eyni zamanda elə hallarda olur ki, dövlətin müstəqilliyi tanınmasa da tanınmış dövlət onun qanunvericiliklə müəyyən edilmiş sənədlərini, pasport və orada qeydiyyatda olan hüquqi şəxslərini tanıyır.

Tanınmamış dövlətlər digər dövlətlər tərəfindən separatist qurum, ayrılmış regionları isə işğal edilmiş torpaqlar kimi qəbul edə bilər. Digər dövlətlər tərəfindən tanınması dəstəklənməyən dövlət və beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən qismən tanınmış ölkələr də eynilə bu cür xarakterizə edilir.

Dövlətin tanınmağı yalnız BMT Təhlükəsizlik Şurasının tövsiyəsi ilə Baş Assambleyanın qərarı ilə ola bilər. Qəbul üçün Təhlükəsizlik Şurasının 15 ölkəsindən minimum 9-u lehinə olmalıdır. Ondan sonra məsələ Baş Assambleyaya ötürülür ki, dövlətin üzv olması haqda qətnamənin qəbulu üçün hazırkı üzvlərin üçdə ikisinin lehinə olması gərəkir. Bununla belə nəzərdə tutmaq lazımdır ki, şuranın 5 daimi üzvü — Böyük Britaniya, Çin Xalq Respublikası, Rusiya Federasiyası, Fransa və Amerika Birləşmiş Ştatları əleyhinə səs verərək qərara veto qoya bilər.

Buna görə də hal-hazırda BMT üzvü olmaq dövlətin dünyada geniş diplomatik tanınmaya malik olması kimi baxılır və onu de yure müstəqil, suveren qurum kimi təsdiq edir.

Meyarlar

Meyarlara dövlətçiliyin olması, ən azı bir dövlətin tanımaması olmalıdır. Bundan əlavə:

• faktiki olaraq ərazisi, əhalisi, hökumət və digər dövlətlər ilə əlaqəyə girmə bacarığı olmalı
• ən azı bir başqa dövlət tərəfindən tanınmalı

Ümumi vəziyyət

Bəzi dövlətlər yeni yaranmış ölkələrlə heç bir ərazi və ya başqa bir mövzu üzrə mübahisəsi olmasada onlarla tez bir zamanda münasibət qurmur və tanımırlar. Onlar bu qəbildən olan siyahıya aid deyillər. Bəzi ölkələr isə deklarativ meyarlarları yerinə yetirərək, bir çox dövlətlər tərəfindən tanınıb və hətta Birləşmiş Millətlər Təşkilatı üzvü olmasına baxmayaraq ərazi və ya başqa münaqişələrə görə başqa bir və ya daha çox dövlət tərəfindən tanınmır. Bu cür ölkələr siyahıya daxil edilir. Hal-hazırda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) 193 üzv-dövləti var.

Bəzi dövlətlər onları tanımayan başqa dövlətlərlə qeyri-rəsmi (rəsmi olaraq qeyri-diplomatik) əlaqələrdə olur. Çin Respublikasını burada ən böyük nümunə kimi göstərmək olar. Belə ki, bu dövlət müxtəlif ölkələrdə yerləşən özünün bir çox iqtisadi, mədəni ofisləri vasitəsilə əlaqə yaradaraq, bir növ daimi konsulluq işi yürüdür. Bu Çin Respublikasına hətta onu formal olaraq tanımayan dövlətlər ilə iqtisadi münasibətdə olmağa imkan verir. Toplam olaraq Almaniya,İtaliya,ABŞ və Birləşmiş Krallıq daxil olmaqla 56 dövlət bu və ya digər formada Çin Respublikasında qeyri-rəsmi nümayəndəliklərə malikdir. Kosovo, Şimali Kipr, Abxaziya, Dnestryanı, , Somalilənd, Fələstin və hətta Dağlıq Qarabağ Respublikasının xaricdə qeyri-rəsmi olaraq müəyyən diplomatik və ya iqtisadi məsələlərlə məşğul olan xüsusi nümayəndəliklər saxlayır.

Tanınmayan dövlətlərin meydana gəlməsi

Tanınmamış dövlətlərin yaranmasını şərti olaraq aşağıdakı kimi bölmək olar:

• İnqilab nəticəsində yaranmış dövlətlər. Misal kimi bunlara 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra yaranmış dövlətləri (məsələn: Azərbaycan Demokratik Respublikası), 1789-cu il Böyük fransız inqilabından sonra yaranmış dövlətləri və (1850–1648) göstərmək olar.
• Milli-azadlıq hərəkatı nəticəsində (separatizm) yaranmış dövlətlər. Bu təbəqəyə xüsusi deklarasiya, qanun və ya dövlətlərarası saziş əsasında öz müstəqilliyini elan etmiş dövlətlər aiddir. Misal kimi bura 1776-cı ildə ABŞ-nin müstəqilliyini elan etməsi, SSRİ-dən öz suverenlik və müstəqilliklərini elan etmiş dövlətləri (məsələn Azərbaycan Respublikası) gətirmək olar.
• Müharibəsonrakı bölgü nəticəsində yaranmış dövlətlər. Məsələn: Almaniya Demokratik Respublikası və Almaniya Federativ Respublikası, Koreya Xalq Demokratik Respublikası və Koreya Respublikası. Vyetnam Demokratik Respublikası və Vyetnam Respublikası, Çin Xalq Respublikası və Çin Respublikası. Bu cür dövlətlər adətən bir-birlərini tanımırlar.
• Keçmiş koloniyaların metropoldan müstəqillik qazanması nəticəsində yaranmış dövlətlər. Lakin sonuncu misal müəyyən formada yuxarıdakı şərtlərə daxildir. Belə ki, bu cür koloniyaların bəziləri inqilab, digərləri milli-azadlıq hərəkatı nəticəsində yarana və ya müstəqil olub.

Müasir tanınmayan dövlətlər

Dövlətlərin müstəqilliyini elan etməsi dalğası 1990-cı ilin əvvəlində SSRİ və Yuqoslaviyanın dağılması və bunlarla bağlı etnoərazi münaqişələrin (Dağlıq Qarabağ Respublikası, Dnestryanı Moldova Respublikası, Qaqauziya , Abxaziya, Cənubi Osetiya, , Serb Respublikası, Kosovo Respublikası) yaranması ilə başladı. Bu cür münaqişələr və ümumiyyətlə dövlətlər olduqca unikal idi və bu üzdən beynəlxalq birlik yeni yaranmış dövlətlərdən parçalanmış əraziləri tanımaqdan imtina edərək "sərhədlərin möhkəmliyi"ni sərt mövqe olaraq ortaya qoydu. Nəticədə statusu müəyyənləşməmiş "tanınmamış postsovet dövlətləri" fenomeni yarandı. Bəzi ekspertlər bu dövlətlərin müəyyən hissəsin əslində əhali tərəfindən kütləvi dəstəyə sahib olub, effektiv dövlət aparatına malik müstəqil dövlətlər olduğunu qeyd edir. Eyni zamanda yetərincə etno-münaqişə mövzusu üzrə mütəxəssis olan ekspertlər bu iddianın əsassız olduğunu deyir.

1995-ci ildə Serbskaya Krayinanın iddia etdiyi torpaqlara Xorvatiya nəzarəti bərpa edib. 1999-cu ildə İçkeriyanın iddia etdiyi ərazilərə Rusiya öz suverenliyini bərpa edir. 2009-cu ildə isə nəzarətdə saxladığı əraziləri Şri-Lanka geniş hərbi əməliyyatlar vasitəsilə yenidən özünə qaytarmağa nail olur. 2008-ci ildə Gürcüstan Cənubi Osetiyaya qarşı analoji addımı atmaq istəsə də bilavasitə Rusiyanın hərbi müdaxiləsi və separatçılara yardımı nəticəsində uğursuz olmuşdu. Nəticədə Gürcüstan Cənubi Osetiya və nəzarəti tam itirmişdi.

1994-cü ilin sonlarında Qaqauziya Respublikası Moldovanın tərkibinə muxtariyyət əsasında sülh ilə daxil olsa da, 2000-ci illərdən yenidən münaqişə alovlanmağa başlamışdır.

2001-ci ildə keçmiş SSRİ ərazisində olan tanınmamış dövlətlər özlərinin Tanınmamış dövlətlər birliyini yaradır.

Tanınmayan və ya qismən tanınan dövlətlərin siyahısı

Tanınmayan dövlətlər

Dövlət	Bayrağı
Somalilend

Öz ərazisinin faktiki idarə edən qismən tanınmış dövlətlər

Adı	Statusu	Rəsmi mövqe	İstinadlar
Şimali Kipr Türk Respublikası	Türk Silahlı Qüvvələrinin Kipr adasına daxil olması nəticəsində 1983-cü ildə öz müstəqilliyini elan etmişdir. 2004-cü ildə ŞKTR-in ərazisi formal olaraq Kipr Respublikasının hissəsi kimi Avropa Birliyinə daxil edilib. Türkiyə və Naxçıvan Muxtar Respublikası tərəfindən tanınır. İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı Şimali Kiprə "Türk Kipr Dövləti" adı altında üzvlük verib. BMT-nin 541-ci qətnaməsi Şimali Kiprin müstəqilliyini qeyri-qanuni olduğunu qeyd edir.	Kipr Respublikası Şimali Kipri öz ərazisinin bir hissəsi kimi sayır.
Abxaziya Respublikası	1999-ci ildən müstəqilliyini elan edib. Abxaziyanın dövlət müstəqilliyini 2008-ci il üçün 5 BMT üzvü olan dövlət — Rusiya,Nikaraqua,Venesuela,Nauru və Vanuatu tərəfindən tanınır.	Gürcüstan bu ərazinin öz tərkibində muxtariyyat kimi tanıyır.
Cənubi Osetiya Respublikası	Cənubi Osetiya öz müstəqilliyini 1991-ci ildə elan edib. Hal-hazırda dörd BMT üzv dövlətlər – Rusiya,Nikaraqua,Venesuela,Nauru və üç BMT üzvü olmayan dövlət – Abxaziya və Dnestryanı tərəfindən tanınır.	Gürcüstan bu ərazinin öz tərkibində muxtariyyat kimi tanıyır.

İddia etdikləri ərazinin yalnız bir hissəsini idarə edən qismən tanınan dövlətlər

Adı	Statusu	Rəsmi mövqe	İstinadlar
Kosovo Respublikası	Kosovo öz müstəqilliyini 2008-ci ildə elan edib. Hal-hazırda Kosovanın dövlət müstəqilliyi 81 BMT-üzv dövləti və bir BMT üzvü olmayan – Çin Respublikası tərəfindən tanınır. BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1244-cü qətnaməsinə əsaəsən 1999-cu ildən (2008-ci ildən isə bir-başa Avropa Birliyinin) bəynəlxalq idarəetməsi altındadır. Kosovanın müstəqilliyi yerli serblər tərəfindən tanınmır və onların kompakt yaşadığı ərazilərdə yeni respublikanın hakimiyyəti sıfır dərəcəsindədir.	Serbiya Kosovanı öz ərazisinin bir hissəsi kimi tanıyır.
Çin Respublikası (Tayvan)	Çin Respublikası (ÇR və ya sadəcə Tayvan) konstitusiyaya əsasən 1912-ci ildə yaradılıb. 1949-cu ildə Çində baş vermiş vətəndaş müharibəsi nəticəsində BMT tərəfindən diplomatik dəstəyi itirir və 25 oktyabr 1971-ci ildə Baş Assambleyanın 2758-ci qətnaməsinə əsasən qurumdakı yer Çin Xalq Respublikasına keçir. Hal-hazırda 23 BMT üzvü olan dövlət tərəfindən tanınır. Qalan bütün BMT üzvləri Çin Respublikasını rəsmi olaraq dövlət kimi tanımır; onlardan bəziləri ÇR-in idarə etdiyi əraziləri de jure olaraq Çin Xalq Respublikasının (ÇXR) ərazisi kimi, digərləri ÇR-i Çin Xalq Respublikasının subyekti kimi tanımağa dair heç bir konkret mövqe bildirmədən yayınırlar. Özünün faktiki müstəqilliyi dövründə Çin Respublikası uğurlu diplomatik danışıqlar apararaq müəyyən dairələrdə ÇR ilə ÇXR-ın fərqli, iki müstəqil dövlət kimi tanıtdıra bilmişdir.	Çin Xalq Respublikası Çin Respublikasının (Tayvanın) hüquqi olaraq artıq mövcud olmadığını iddia edərək onu öz suveren ərazisinin bir hissəsi kimi qəbul edir.
Fələstin Dövləti	Fələstin Azadlıq Təşkilatı 1988-ci ildə Əlcəzairdə Fələstin Dövlətini elan edir. O zaman FAT elan etdiyi torpaqların heç birini idarə etmirdi. Bu gün isə Fələstin Dövlət İdarəetməsi (FDİ) vasitəsilə FAT Fələstinin bir çox yerlərinə nəzarət edir. Fələstin Dövləti Ərəb Liqası və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatına üzvdür. Hal-hazırda Fələstin 125 BMT üzv dövləti tərəfindən tanınır.	İsrail Fələstini dövlət olaraq tanımır və mübahisəli ərazilərin statusu ilə bölgüsü müəyyənləşməyənədək onu işğal altında saxlayır.

İstinadlar

1. Thomas D. Grant, The recognition of states: law and practice in debate and evolution (Westport, Connecticut: Praeger, 1999), chapter 1.
2. "Germany – Countries A to Z". Auswaertiges-amt.de. 2010-07-28 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-25.
3. . Esteri.it. 2010-01-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-04-29.
4. U.S. Department of State Websites of U.S. Embassies, Consulates, and Diplomatic Missions 2021-05-06 at the Wayback Machine Retrieved 2011–02-03
5. "Find an Embassy". Fco.gov.uk. 2008-03-14. 2010-07-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-25.
6. . 2007-05-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-01.
7. . Un.int. 2003-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-25.
8. Hadar, Leon. "In Praise of 'Virtual States'". AntiWar. 2005-11-16. 2016-03-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-02-28.
9. . BBC. 5 November 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 March 2011.
10. . 2009-02-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-09-01.
11. .Никарагуа признала независимость Абхазии и Южной Осетии 2011-07-14 at the Wayback Machine
12. Коммерсантъ
13. Никарагуа официально признала независимость Южной Осетии и Абхазии 2008-09-06 at the Wayback Machine РИА "Новости"
14. http://top.rbc.ru/politics/10/09/2009/328391.shtml 2009-09-13 at the Wayback Machine РБК — Венесуэла признала независимость Южной Осетии и Абхазии
15. "Независимость Абхазии признали науруанцы". 2022-04-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-01.
16. ""Ъ" выяснил, что Вануату все-таки признало Абхазию". 2011-06-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-01.
17. "JOINT STATEMENT On Establishment of Diplomatic Relations Between the Republic of Abkhazia and the Republic of Vanuatu". 2011-09-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-22.
18. Clogg, Rachel. . Conciliation Resources. 2001. 2012-02-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-02-26.
19. Russia recognises Georgian rebels 2012-02-04 at the Wayback Machine – BBC, 2008–08-26 [1] 2017-08-05 at the Wayback Machine
20. "Venezuela's Chavez draws closer to Moscow". Reuters. 2009-09-10. 2022-04-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-10-20.
21. John Pike. "Georgia mocks Nauru's recognition of Abkhazia". Globalsecurity.org. 2015-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-25.
22. "Республика Науру признала независимость Южной Осетии". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-01.
23. "Республика Науру признала независимость Южной Осетии" 2016-03-05 at the Wayback Machine 16 December 2009 Retrieved 2011–02-03 "Republic of Nauru recognizes the independence of South Ossetia" 2018-09-30 at the Wayback Machine English language translation from Microsoft Translator
24. Stojanovic, Srdjan. "OCHA Situation Report". Center for International Disaster Information. 2003-09-23. 2012-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-02-28.
25. Посол США в Косово: международные силы в Косово еще на 10 лет^{[ölü keçid]}
26. "Kosovo MPs proclaim independence". BBC News. 2008-02-17. 2012-01-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2008-02-28.
27. (PDF). 2008-02-16 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-25.
28. "Малави перестала признавать суверенитет Тайваня". 2016-03-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-01.
29. Bush III, Richard C. "The Role of the United States in Taiwan-PRC Relations", Taiwan: Beyond the Economic Miracle M.E. Sharpe, Inc. p. 358 Online version 2017-03-27 at the Wayback Machine available at Google Books
30. Global Investment and Business Center, Inc. Staff Taiwan Foreign Policy and National Security Yearbook 2011 Second Edition International Business Publications, USA Online version 2020-05-18 at the Wayback Machine available at Google Books
31. Staff writers. "Palestinians 'may declare state'". BBC News. British Broadcasting Corporation. 20 February 2008. 2011-08-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-01-22.:"Saeb Erekat, disagreed arguing that the Palestine Liberation Organisation had already declared independence in 1988. "Now we need real independence, not a declaration. We need real independence by ending the occupation. We are not Kosovo. We are under Israeli occupation and for independence we need to acquire independence".
32. . Thejerusalemfund.org. 2011-11-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-12-05.
33. "UN observers: Non-member States and Entities". 2009-05-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-03.
34. Bannoura, Saed. "124 Out Of 193 Countries Recognize Palestinian Independence". IMEMC News. International Middle East Media Center. 28 August 2011. 2011-10-15 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-08-28.
35. Shelley, Toby. "Spotlight on Morocco". West Africa. London: West Africa Publishing Company Ltd (3712–3723: December 5–31). 1988: 2282. "…the SADR was one of the first countries to recognise the state of Palestine."
36. "Israel's control of the airspace and the territorial waters of the Gaza Strip". 2011-06-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-03.
37. "Map of Gaza fishing limits, "security zones"". 2011-07-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2011-09-03.
38. Israel's Disengagement Plan: Renewing the Peace Process 2007-03-02 at the Wayback Machine: "Israel will guard the perimeter of the Gaza Strip, continue to control Gaza air space, and continue to patrol the sea off the Gaza coast. ... Israel will continue to maintain its essential military presence to prevent arms smuggling along the border between the Gaza Strip and Egypt (), until the security situation and cooperation with Egypt permit an alternative security arrangement."
39. Gold, Dore. "Legal Acrobatics: The Palestinian Claim that Gaza is Still "Occupied" Even After Israel Withdraws". Jerusalem Issue Brief, Vol. 5, No. 3. Jerusalem Center for Public Affairs. 26 August 2005. 2010-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
40. Bell, Abraham. "International Law and Gaza: The Assault on Israel's Right to Self-Defense". Jerusalem Issue Brief, Vol. 7, No. 29. Jerusalem Center for Public Affairs. 28 January 2008. 2010-06-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
41. "Address by Foreign Minister Livni to the 8th Herzliya Conference" (Press-reliz). Ministry of Foreign Affairs of Israel. 22 January 2008. 2011-10-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
42. Salih, Zak M. . University of Virginia School of Law. 17 November 2005. 2016-03-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-16.
43. "Israel: 'Disengagement' Will Not End Gaza Occupation". Human Rights Watch. 29 October 2004. 2020-07-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-07-16.
44. Israel allows the PNA to execute some functions in the , depending on . Israel maintains (retaining control of borders: , sea ,) in the and maximum in "". See also .
    
45. . The PNA has publicly acknowledged recognition from 94 states, including the former .
46. Venezuela Pledges Support for Palestinian Statehood during Abbas Visit 2011-08-11 at the Wayback Machine, November 2009.
47. "Costa Rica Recognizes 'Palestine'" 2012-09-19 at the Wayback Machine, The Journal of Turkish Weekly 26 February 2008 Retrieved 2011–02-07
48. . Sarep.org. 2010-07-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-25.
49. "Embassy of the State of Palestine to the Republic of Uzbekistan, Central Asia and Azerbaijan". Palestineuzbek.com. İstifadə tarixi: 2010-06-25.^{[ölü keçid]}
50. "Embassies of Palestine". Webgaza.net. 2011-06-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-06-25.
51. . Palestine.sk. 2009-08-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-25.