Rzaqulu Mirzə Əfşar (15 aprel 1719 - 20 iyul 1747) — Əfşar imperiyasının qurucusu Nadir şah Əfşarın ən böyük oğlu. 1736-cı ildə atasının şah elan edilməsi zamanı Rzaqulunun 17 yaşı var idi. Nadirin şah olmasından sonra o, ən vacib vilayətlərdən biri olan Xorasanın hakimi təyin edildi. O, vəzifədə olduğu müddətdə üsyankar xanları ram edərək, atasının düşmənləri olan Buxara xanlığına son qoymaq üçün Buxaraya qədər yürüş edərək apararaq şücaət göstərmişdir. Nadir şah Hindistana yürüşə başlamazdan əvvəl Rzaqulunu imperiyanın naibi təyin etdi. Bu o demək idi ki, Rzaqulu atasının yoxluğunda imperiyanı idarə edəcəkdi. Rzaqulu bunu həyata keçirərkən imperiyada qarışıqlıq düşməsinin qarşısını alsa da, çox qəddarlıq edərə vergi topladı və bir xeyli insanı edam etdirdi. Keçmiş Səfəvi şahları və ata-bala II Təhmasib ilə III Abbası öldürtməsi əhali arasında çaxnaşma düşməsinə yol açdı. Nadir şah Hindistandan döndükdən sonra Rzaqulu ilə münasibətləri pozuldu və onu qəddarlığına görə naiblikdən kənarlaşdırdı.
Rzaqulu Mirzə Qırxlı-Avşar | |
---|---|
Rzaqulu Mirzə Nadir şah oğlu Qırxlı-Avşar | |
| |
1736 – 1738 | |
Dövlət vəkili və səltənət naibi | |
7 noyabr 1738 – 26 iyun 1740 | |
Sonrakı | Nəsrulla Mirzə |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum tarixi | |
Doğum yeri | Kəlat, Xorasan bəylərbəyliyi, Səfəvilər dövləti |
Vəfat tarixi | (28 yaşında) |
Vəfat yeri | Kəlat, Xorasan bəylərbəyliyi, Əfşarlar dövləti |
Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
Atası | Nadir şah Əfşar |
Uşağı | |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Bundan sonra Rzaqulu atasının ordusunda komandanlardan biri kimi xidmət etməyə başladı. Lakin bir zamanlar çox yaxın olan ata-oğul münasibətləri tədricən pozuldu və mənfi münasibətə çevrildi. Tez-tez atası tərəfindən tənqidə məruz qalan Rzaqulu Nadir şahı tənqid etmiş, bu xəbər şaha çatdıqdan sonra oğluna qarşı şübhələri artmışdır. 1742-ci ildə Nadirə qarşı sui-qəsd olsa da, o, bundan sağ çıxmağı bacardı. Nadir sui-qəsdin təşkilatçısı kimi oğlundan şübhələnirdi və buna görə də, onu kor etdirdi. Lakin qəsdin onun tərəfindən təşkil edilmədiyi bilindikdən sonra Nadir çox peşman oldu və oğlundan onu bağışlamasını istədi. Rzaqulu 1747-ci ilə qədər Kelat qalasında yaşadı və bu ildə Nadirin ölümündən sonra taxta əsas iddiaçılardan olan əmisi oğlu Adil tərəfindən öldürüldü.
Fəaliyyətlərinə görə Rzaqulu öz müasirləri tərəfindən müsbət dəyərləndirilmişdir. O, qəddarlıqlar həyata keçirməsinə baxmayaraq, tarixçilər tərəfindən ədalətli hakim kimi təqdim edilir. Onun kor edilməsi həm atasının, həm də imperiyanın üzərində güclü təsir buraxmışdır. Kor edilmə hadisəsindən sonra Nadir psixoloji çöküş yaşamış və qəddar bir insana çevrilmiş, onun tiranlığı nəticəsində də bütün imperiyada üsyanlar başlamışdır. Dövrümüzün tarixçiləri iddia edirlər ki, Rzaqulunun taxta çıxışı nəticəsində Əfşar imperiyası yaxşı bir şəkildə idarə edilə bilərdi.
Həyatı
Erkən dövrü
Rzaqulu Mirzə 1719-cu ildə Xorasanın Əbivərd bölgəsində anadan olmuşdur. Onun anası Xorasan əfşarlarının mühüm şəxslərindən və Əbivərdin hakimi olan Baba Əli bəy Kosa Əhmədli idi. Atası olan Nadir isə hələ bu zaman şah deyildi. Körpəyə Rzaqulu adı verilərkən Əfşar tayfası arasında məşhur olan ənənə həyata keçirilmişdi. Bununla onun VIII imam olan Rzanın qulu xidmətçisi olduğu vurğulanırdı. Rzaqulunun anadan olmasından 5 il keçdikdən sonra anası vəfat edir və Nadir onun bacısı Gövhər Şad ilə evlənir. Nadirin bu evlilikdən iki oğlu olmuşdur. 1726-cı ildə Nadirin Məşhədi ələ keçirməsindən sonra Rzaqulu da ailəsi ilə birlikdə bu şəhərə köçür.
1722-ci ildə əfqan üsyançıları olan Mahmud Hotaki və ordusu İsfahan şəhərini ələ keçirmiş, Səfəvi sülaləsinin faktiki hakimiyyətinə son qoymuşdu. Son Səfəvi şahı Şah Hüseynin oğlu II Təhmasib İsfahandan qaçmağı bacarmış, Mazandaran əyalətinə yerləşmiş və sülaləsinə sadiq tayfalar hesabına ordu toplamağa başlamışdı. Nadir Məşhəddə qələbə qazandıqdan sonra II Təhmasibin diqqətini özünə çəkdi və öz xidmətinə qəbul etdi. Nadir xidmət zamanı özünü çox yaxşı göstərdi və onun tərəfindən Səfəvi ordusunun ali baş komandani təyin edildi. Bundan sonra Təhmasibqulu xan adı ilə tanınan Nadir, Qızılbaş ordusuna xeyli qələbə qazandırdı. 1730-cu ildə Zarğan döyüşündə əfqanlar üzərində qələbə qazanaraq onları tam olaraq qovmağı bacardı. Bütün bu qələbələrə görə, II Təhmasib Nadiri Xorasanın, Kermanın və Mazandaranın hakimi təyin etdi. Öz münasibətlərini daha da möhkəmləndirmək üçün Nadir və Rzaqulu II Təhmasibin bacıları ilə evləndilər. Nadir Raziyə Bəyim Səfəvi ilə evlənərkən, Rzaqulu Fatimə Bəyim ilə ailə həyatı qurdu. Rzaqulunun Fatimə Bəyim ilə evləndirilməsi Nadirin öz soyunu Səfəvi sülaləsi ilə birləşdirməsi demək idi. Bu amil gələcəkdə Rzaqulu ilə Fatimənin oğlu olan Şahruxa şah elan edilməsində mühüm rol oynamışdı.
Rzaqulu Mirzə 12 yaşında ikən, yəni 1730 və ya 1731-ci ildə Abdali əfqanlar üsyan qaldırdılar və Məşhədi mühasirəyə aldılar. Bu zaman Nadir Anadoluda Osmanlılar ilə döyüşməkdə idi. Əmisi İbrahim xan ilə birlikdə üsyançıları dəf etməyi bacarmayan Rzaqulu atasına vəziyyəti izah edən məktub göndərdi. Nadir cavab olaraq onlara kömək etmək üçün yola çıxdığını və şəhərdə möhkəm durmağı bildirdi. Bundan qısa müddət sonra Abdalilər mühasirəni saxladılar və Herata geri döndülər. Beləliklə, şəhər əfqan işğalından xilas edildi. Nadir mühasirə zamanı etdiklərinə görə Rzaqulunu xeyli övdü və onun biliyini dəyərləndirdiyini bildirdi.
1731-ci ilin yanvarında Rzaqulu Məşhəddə Fatimə Bəyim ilə evləndi. Nadir bu zaman toya çat bilmək üçün çalışırdı. Rzaqulu ilə Fatimə Bəyimin evlilik şənlikləri bir həftə davam etdi və Məşhədin kənarındakı bağlarda qeyd edildi. Bildirilir ki, bu evlilik zamanı göy cisimlərində qəribə hərəkətlər hiss edilmiş, bundan sonra da toy qonaqlar Əbivərd kənarına ovlanmağa getmiş, bir neçə həftə sorna da Novruz bayramının gəlişini qeyd etmişdilər. Nadir Abdalilərin üsyanını tamamilə yatırmaq üçün 1731-ci ilin martında Herata yola düşdü və 1732-ci ilin fevralında qələbə ilə qayıtdı. 1734-cü ilin Novruz bayramı günlərində Fatimə Bəyim oğlan övlad dünyaya gətirdi. Nadir öz nəvəsinə Şahrux adı verdi. O, bu adı Əmir Teymurun oğlu olan Şahruxdan götürmüş, bununla da Əmir Teymura olan heyranlığını göstərmişdi.
Xorasan hakimliyi
II Təhmasib öz bacarıqsızlıqlarına görə taxtdan endirildi və onun yerinə körpə oğlu III Abbas şah elan edildi. Lakin onun naibi olan Nadir bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmişdi və bir müddət keçdikdən sonra taxta öz namizədliyini irəli sürdü. Bütün imperiya boyunca ən yüksək səviyyəli şəxsləri toplayaraq onun təstiqi ilə taxta keçməsini və özünün şah olmasını təstiqlətdi. 8 mart 1736-cı ildə, yəni qurultayın keçirildiyi günlərdə Nadir oğlu Rzaqulu Mirzənin Xorasan canişini təyin etdirdi və Təhmasib xan Cəlairi oğlunun lələsi olaraq oraya göndərdi. Bununla da, Nadir I Abbas dövründən başlayaraq şahzadələri hərəmxanaya həbs etmək ənənəsinə son qoydu və öz oğluna ordu verərək bir bölgəni idarə edərək təcrübə toplamağa göndərdi. Bundan başqa, Nadir Rzaqulu Mirzəyə imperiyanın şimal-şərq sərhədlərini qorumaq və Xorasanın təhlükəsizliyini təmin etməyi də tapşırmışdı.
1737-ci ilin əvvəllərində Rzaqulu və Təhmasib ordu toplayaraq üsyan qaldırmış üzərinə yürüş etdilər. Əlimərdan xan Nadir şahın tayfasından olan yoldaşı olmuşdu və , Bəlxi idarə etməkdə idi. Rzaqulu qısa zaamnda Çiçaktu (müasir Qeysər bölgəsi) ələ keçirdi və Meymanə vasitəsiylə irəliləyərək Əndixoyun kənarında düşərgə saldı. Əlimərdan xanın tabe olmaq istəməməsindən sonra Rzaqulu şəhəri mühasirəyə aldı və şəhərdəki Qarayilərə, Salurlara rüşvət verərək onları Əlimərdana qarşı üsyan başlatmağa sövq etdi. Altı həftəlik müqavimətdən sonra Əlimərdan xan təslim olmaq qərarına gəldi və şəxsən gedərək Rzaqulu Mirzəyə xeyli miqdarda qiymətli daş-qaş təklif etdi. Həbs edilən Əlimərdan xan Herata göndərilsə də, yolda şübhəli şəkildə öldü. Öz yürüşünü bundan sonra da davam etdirən Rzaqulu Şibirğan və Ağçanı keçdi və 1737-ci ilin iyulunda Bəlxi mühasirəyə aldı. Bəlxi idarə edən atalıq Seyid xan şəhər ətrafında dərin səngərlər qazdıraraq öz ordusunu onun gerisinə düzdü. Lakin Rzaqulunun artilleriyası düşməninin müqavimətini qırmağı bacardı Əfşar ordusu bəlxliləri darmadağın etdi. Beləliklə, Rzaqulu xan çingiz xanın soyundan gələnlərin Bəlxdə uzun müddətdir davam edən hakimiyyətlərinə son qoydu. Rzaqulunun uğuru xəbərindən sevinən Nadir şah oğluna çoxlu qiymətli hədiyyələr təqdim etdi, onların arasında yüksək cinsli atlar, üç yüz fəxri xələt və qızıl da vardı.
Bu qələbələrdən sonra Təhmasib xan tərəfindən tam olaraq dəstəklənən Rzaqulu atası Nadir şahın sərhədi keçməmək barədə qəti əmrini görməzdən gələrək Buxara xanlığı üzərinə hücuma keçmək qərarına gəldi. 8500 döyüşçü ilə birlikdə Rzaqulu xan mühüm bölgə olan Qarşini mühasirəyə aldı. Buxara xanı olan Əbülfeyz xan Xivə hakimi köməyə çağırdı. İlbars xan Mavəraünnəhrə daxil olsa da, Əfşar ordusu ilə qarşılaşdıqdan sonra geri dönmək qərarına gəldi. Əbülfeyz xan böyük ordu ilə yola çıxaraq Qarşiyə yardım etməyə çalışdı. Başlanğıcda, Əbülfeyz xan Rzaqulu Mirzəni geri çəkilməyə məcbur etsə də, öz artilleriyasından yaxşı istifadə edən Rzaqulu Əbülfeyzin ordusunun süvarilərini məğlub etməyi bacardı. Əbülfeyz xan ordusunun sağ qalmağı bacaran hissəsi ilə birlikdə qalaya geri çəkilməyə məcbur oldu. Bu qələbəsindən sonra Rzaqulu yaxınlıqdakı qalanı ələ keçirərək bütün əhalisini qətlə yetirdi. Lakin bu dəfə Nadir oğluna göndərdiyi məktubda yürüşü dayandırmağı əmr etdi. O, Əbülfeyz xana məktub yazaraq onu Buxara xanlığının suveren hakimi kimi tanıdığını bildirdi. Rzaqulu və Cəlayir cənuba yönəlsələr də, öz yürüşlərinə durdurmadılar, bunun əvəzinə şərqdəki Künduzə və dağlıq Bədəxşan vilayətinə yönəldilər. Sonra Nadir onları Cəlalabada yanına çağırdı və onlar Kabil vasitəsilə sürətlə oraya getdilər. İki ordu Cəlalabadda birləşdi.
İmperiya naibliyi
Cəlalabada gəldikdən sonra Nadir şah Təhmasib xanı danlasa da, onun aşkar şəkildə vicdan əzabı çəkdiyini gördükdə sonra bağışladı. Rzaquluya gəldikdə isə o, daha yumşaq davrandı. Nadir oğlunun ordusuna baxış keçirib, ona artilleriya, ərəb atları verdi. O, eyni zaamnda oğlunun vəzifəsini yüksəldərək imperiyanın naibi təyin etdi. Çünki özü Hindistana səfərə hazırlaşırdı. Nadirin Rzaquluya verdiyi əmrlərə əsasən o, verdiyi qərarlar zamanı atasının təyin etdiyi şəxslərlə məsləhətləşməli idi. Eyni zamanda Rzaqulu bu məsləhətçiləri vəzifədən azad edə və ya dəyişdirə bilməzdi. Həmçinin, Rzaqulu Səbzəvarda saxlanılan II Təhmasib ilə III Abbasın məsuliyyətini daşımalı idi. 17 noyabrda Rzaqulu Cəlalabadı tərk etdi və Bəlxə geri döndü, Nadir isə şərqdə yerləşən Hindistana doğru yürüşə başladı.
1738-ci ildə Xivə xanı İlbarsın rəhbərliyində türkmən tayfalarının yürüşə başlaması barədə xəbər gəldi. Bu zaman Rzaqulu öz əmisioğlu Əliqulu xan ilə birlikdə Əbivərddə idi. Rzaqulunun ordusu sərt intizamla idarə edilərkən, türkmən ordusu daxili çəkişmələrlə boğuşmaqda idi və intizamsız vəziyyətdə idi. Beləliklə, türkmənlər Əbivərdin bəzi cənub mənntəqələrini yağmaladıqdan sonra İlbars xan geri çəkilməyə məcbur oldu. Düşməni geri oturdan Rzaqulu və Əliqulu xanlar Məşhədə geri döndülər.
Rzaqulu Məşhəddəki naibliyinin ilk üç ayını 12 min döyüşçüdən ibarət cəyayirçilərdən ibarət xüsusui korpus təşkil etməyə həsr etdi. O, bu əsgərləri qızıldan hazırlanmış zirehlərlə, qızıl və gümüşlə bəzədilmiş silahlarla təchiz etdi. Bundan sonra o, aatsının ilkin əmrlərinə qarşı çıxmağa başladı. O, imperiya daxilindəki hakimlərin daxili işlərinə müdaxilə etməyə, ona məsləhətçi kimi təyin edilmiş insanları vəzifədən göndərməyə və onalrın yerinə özü adamlar seçməyə başladı.
Bu zaman Nadirin ordusunu saxlamaq üçün çox yüksək vergilər toplanmaqda idi. Vergilər çox yüksək idi və şahın adamları insanlardan vergi toplamaq üçün bütün yollara əl atırdılar. Rzaqulunun şəxsi ordusu bu problemin daha da böyüməsinə səbəb oldu. Əmisioğlu Əliqulu xan tərəfindən ona yazılmış məktubda bildirilirdi ki, bu ordu Məşhədin tamamilə iflas etməsinə səbəb olacaqdır. Bu problemi həll etmək üçün Rzaqulu Moskva Şirkətinin nümayəndələri kapitan Con Eltona və Mungo Graemeyə ticarət haqları verdi. Bundan başqa, o, imperiyanın fərqli yerlərinə öz adamlarını göndərərək vergi toplanmasını daha da yaxşılaşdırmağa çalışdı. İmperiyadakı ən yüksək rütbəli şəxslər belə Rzaqulunun nümayəndələrinin tələblərini rədd edə bilməzdilər, çünki onlar buna qəddarlıqla cavab verirdilər. Hollandiyalılar tərəfindən hazırlanmış hesabat görə, Rzaqulu çox qəddar idi və cüzu cinayətlərə görə insanları edam etdirə bilərdi. O, həm də ədalətli hökmdar kimi təsvir olunur, məsələn, Şiraz valisi Məhəmməd Təqi xanın şəhər əhalisinə zülmünü davam etdirməsinin qarşısını almışdı.
Rzaqulu, eyni zamanda ipək ticarəti üzərində də inhisara malik idi. O, ipəyi bazara daxil edir, alır və barter edirdi. Bütün bu əməliyatlar yalnız onun qurumu vasitəsiylə həyata keçirilə bilərdi. Müvafiq olaraq, Rzaqulunun imperiyanın ən zəngin adamlarından birinə çevrildiyi də məlum olur. Atasına yazmış olduğu məktubda o, 150 milyon tümənə sahib olduğunu deyirdi. Cavabında Nadir ondan bu qədər pulu necə topladığını soruşduqda özünün "artıq tacirə çevrildiyini və indi ticarətlə məşğul olduğunu" bildirmişdi.
1939-cu ildən etibarən Nadirin Hindistandakı fəaliyyəti barədə heç bir məlumat Rzaqulunun sarayına çatmadı və onun öldüyü barədə şayiələr dolaşmağa başladı. Rza Qoli atasının yeri haqqında ümumi əhalidən daha yaxşı məlumatlı olsa da, 1739-cu ilin yazında ünsiyyətin kəsilməsi Nadirin mövqeyini qeyri-müəyyənlikdə qoydu. Beləliklə, Rzaqulu özünü taxta çıxmış hökmdar kimi aparmağa başladı, yeni möhür, yeni sikkə zərbi və gerb hazırlatdı. Rzaqulunun tacqoyma mərasimi üçün səltənətin böyük adamları yenidən Muğan düzündə toplanmalı idi.
Bu ərəfələrdə Rzaqulunu ziyarət Məhəmməd Həsən xan Qacar (o, 1726-1759-cu illərdə Qacar tayfasının başçısı olmuşdu) Nadirin ölüm xəbərinin yayılmasına görə səfəvipərəst üsyanın meydana çıxa bilmə ehtimalının olduğunu bildirdi. Məhəmməd Hüseyn xan Səbzivardakı II Təhmasib ilə III Abbasın nəzarətçisi idi. Məhəmməd Hüseyn onları öldürməyi təklif etdi və bu təklif saray məmurları tərəfindən də təstiqləndi. Onlar bu Səfəvi sülaləsi mənsbları keçmiş şahların öldürülməsinin Nadirin vecinə olmayacağını bildirdilər. Beləliklə, Rzaqulu onları öldürmək əmrini verdi. Məhəmməd Hüseyn əmrləri yerinə yetirməyi öz üzərinə götürdü; əvvəlcə Təhmasibi boğdu, sonra isə doqquz yaşlı Abbası qılınc zərbəsi ilə öldürdü. II Təhmasib ilə III Abbasın ölümü xəbərini alan Səbzivar əhalisi Məhəmməd Hüseyn və Rzaquluya qarşı üsyana başladı. Onlar baş verənlərdə ata-oğulu Kərbəla şəhidlərinə, Məhəmməd Hüseyn ilə Rzaqulunu isə ilə I Yezidə bənzərdirdilər. Bu ərəfələrdə Nadir şah Karnal döyüşündə moğol ordusunu darmadağın etmişdi. Bu qələbənin xəbərləri bir neçə müddətdən sonra Rzaqulunun sarayına gəlib çatdı. Həmçinin Rzaquluya bildirildi ki, Nadir II Təhmasib ilə III Abbasın öldürülməsinə görə qəzəblənmişdi.
Rzaqulu atasının qələbəsi münasibətilə ziyafət verdi. Ziyafət zamanı Rzaqulunun arvadı Fatimə bəyim qardaşı II Təhmasibin və oğlu III Abbasın öldürülməsini yaşlı bir tibb bacısından öyrəndi. Xəbəri eşidən Fatimə Bəyim huşunu itirdi və ayıldıqdan sonra da uzun müddət ağladı. Fatimə Bəyim Rzaqulunun yanında varlığını istəmirdi və israrla getməsini tələb edirdi. O, həmin gecə özünü ipək iplə asaraq intihar etdi. Onun ölüm xəbəri Fatimə Bəyimə güclü sevgi hissi olan Rzaquluya güclü təsir etdi.
Vəzifədən alınması və kor edilməsi
Rzaqulu atası və ordusunun Hindistandan geri dönməyə başladığı xəbərini aldıqdan sonra xüsusi ordu korpusu ilə onları yolun ortasında qarşılamağa başladı. 25 iyun 1740-cı ildə o, Heratın şimalında düşərgə salmış atasının ordusuna çatdı. O, Nadirin yanına getdiyi zaman atası filin üzərində idi. Ata-bala görüşdükdən sonra Nadir onu salamladı və düşərgəsinə dəvət etdi. Qaynaqlar bildirir ki, oğlunun ordusunu fil üzərindən izləyən Nadir onu belə bir ordu düzəltməyə övsə də, əslində oğlunun ordusunun görünüşünün dəbdəbəli görünməsindən narahat olmuşdu, çünki o, dəbdəbəni sevmirdi. Beləliklə, o, oğlunun ordusunu dağıtdı, döyüşçüləri isə özünün komandanları arasında paylaşdırdı. Bundan sonra o, Rzaqulunu onun yoxluğundakı davranışlarına görə tənqid etdi, III Abbasın və II Təhmasibin ölümlərinə görə ittiham etdi. Bütün bunlara görə, o, Rzaqulu Mirzəni imperiya naibliyindən endirib yerinə daha kiçik oğlu Murtəza Mirzəni naib elan etdi. Bu o demək idi ki, artıq atasının varisi Murtəza Mirzə oldu. O, Məşhədə yerləşərək adını Nəsrullah Mirzəyə dəyişdirdi.
Nadir şahın Orta Asiyaya həyata keçirdiyi yürüşü zamanı Rzaqulu Mirzə orduda təminat zabiti kimi xidmət edirdi. Bu qısa yürüş zamanı, Nadir nəhayətki tam olaraq Buxarı xanı Əbülfeyz xanı tabe edə bildi. Bu vassallığı əsaslandırmaq üçün Əbülfeyz xan öz qızlarından ikisini Nadirin ailəsindən olanlarla evləndirməyi təklif etdi. Böyük bacı olan Manicə Rzaqulu ilə, onun kiçik bacısı isə Nadirin qardaşının oğlu Əliqulu ilə evləndirilməli idi. Qaynaqlarda bunun əsl səbəbi dəqiq göstərilməməkdədir. Bəziləri onun kiçik qızına çox bağlı olduğu, Əliqulu xana həsəd apardığı və ya arvadı Fatimə Bəyimin ölümündən sonra yeni evliliyə hazır olmadığı ilə əlaqələndirirlər. Sonda Rzaqulu qızların heç biri ilə evlənmədi, Manicə ilə Nadirin özü evləndi. Əliqulu da əvvəlcədən planlaşdırıldığı kimi kiçik bacı ilə ailə həyatı qurdu.
1741-ci ilin martında Nadir Şimali Qafqaza yürüş təşkil etdi. Yürüşün məqsədi yerlilərin üsyanı zamanı öldürülən qardaşının intiqamını almaq idi. Rzaqulu da bu yürüşdə iştirak edirdi və ordu komandanlarından biri təyin edilmişdi. Bu yürüş zamanı atası tərəfindən dəfələrlə alçaldılan Rzaqulu açıq bir şəkildə onu müharibə və fəth həvəsinə görə tənqid etdi. Onun bu sözləri Nadir şaha çatdırıldı. 15 mayda Nadir Mazandaran meşələrində olarkən sui-qəsdə məruz qaldı və yaralandı. O, düşərgəsindəki insanları kütləvi şəkildə dindirməyə başladı, lakin bu sui-qəsddə Rzaqulunun əli olduğunu əvvəlcədən düşünürdü. 1742-ci ilin yayında Nadirə sui-qəsdçi olaraq təqdim edilən Nik Qadam adlı şəxs günahını etiraf etdi və ona bu işi etməyin Rzaqulu tərəfindən tapşırıldığını bildirdi. Nadir oğluna bu barədə məlumat verdiyi zaman Rzaqulu qəzəblənərək qılınc çəkdi və atası tərəfindən həbs edildi. Bir çox yüksək vəzifəli şəxslər Rzaquludan günahını etiraf etməyi və atasından bağışlanmasını istəməsini xahiş etsələr də, o, bunu rədd etdi. Nəhayət, Nadir oğlunun kor olmasını əmr etdi, lakin oyulmuş gözləri ona təqdim edildikdən sonra çox keçmədən peşman oldu. Mərvi, Nadirin oğlunu kor etdirdikdən sonra fiziki pisləşmə və əqli qeyri-sabitlik əlamətlərini göstərməyə başladığını bildirmişdir. Nəhayət, kifayət qədər vəsait olmadığından şah vergiləri bərpa etmək məcburiyyətində qaldı və ağır yığımlar çoxsaylı üsyanlara səbəb oldu. Bildirilir ki, üç gün sonra oğlunu ziyarət etməyə gələn Nadirə Rzaqulu Mirzə bu sözləri demişdir:
Sən bilməlisən ki, mənim gözləri çıxartdırmaqla sən özünü kor etdin və bütün həyatını məhv etdin.
Sonrakı həyatı və ölümü
Rzaqulunun gözlərinin yarası sağaldıqdan sonra atası onu Kelat qalasına göndərdi. O, həyatının geridə qalan hissəsini burada izolyasiyada və tənhalıqda yaşadı. Onunla burada bəzi xidmətçiləri və bir neçə gənc qardaşı oğlanları qalmaqda idi. 1747-ci ildə Nadir şah ölən zaman onun qardaşının oğlu Əliqulu Mirzə taxta iddia irəli sürdü və özünü Adil adı ilə şah elan etdi. O, öz taxta iddiasını təhlükəsiz vəziyyətə almaq üçün Nadirin oğlanlarının və nəvələrinin qətl edilməsinə başladı. Bu siyahıya Rzaqulu, onun qardaşları və övladları da daxil idi.Adil şahın əmri ilə Söhrab xan Qulam Kelat qalasını mühasirəyə aldı. 1747-ci ildə, mühasirənin başlamasından 16 gündən sonra qala ələ keçirildi və kor edilmiş, zamanla əldən düşmüş Rzaqulu edam edildi. Öldürüldükdən sonra onnu cəsədi Məşhədə gətirildi və atasının yanında dəfn edildi.
Şah olan Adil şah da hakimiyyətdə çox qala bilmədi. Öz qohumları ilə mübarizədə məğlub edilib gözləri çıxarıldı. Daha sonra isə Rzaqulu Mirzənin oğlu Şahruxun və qardaşı Murtəza Mirzənin anasının istəyi əsasında Xorasana aparılıb edam edildi.
Mirası
Rzaqulunun ən böyük oğlu Şahrux xan Əfşar sağ qurtulmağı bacarmışdı. O, i1748-ci ildə Adil və İbrahim şahların yerinə şah elan edilib Xorasan hakimi oldu. Rzaqulu Fatimə Bəyimdən sonra heç bir zaman evlənməmişdi. Onların Şahruxdan başqa daha 3 övladının olması barədə məlumatlar olsa da, bu dəqiq bilinməyir.
Həm o dövrün, həm də müsir dövrün tarixçiləri razılaşırlar ki, Rzaqulunun kor edilməsi həm Nadirin hakimiyyəti, həm də xarakteri üçün fəlakət rolunu oynamışdır. Bu, onu acı, nihilizm və qəzəbə aparan, nəticədə onu bir dəliyə bənzətən fəlakətli psixi pozğunluq verdi. İnsanlar artıq Nadir şaha dəli kimi yanaşırdılar. Həmçinin bu bütün imperiya boyunca ona və onun tiranlığına qarşı üsyanların başlamasına yol açdı. Müasir tarixçilər Rzaqulunun xarakterini və qabiliyyətlərini müsbət qiymətləndirirlər, buna görə də fərziyyələrə görə, o, daha konstruktiv bir idarə qurmaq üçün atasının ordusunu ticarət və maliyyə bilikləri ilə birləşdirərək xalqı üçün layiqli hökmdar ola bilərdi.
Ailəsi
19 yanvar 1731-ci ildə Məşhəd şəhərində Rzaqulu Mirzə Əfşar Səfəvi sülaləsindən Fatimə Sultan Bəyim (? - 5 fevral 1740) ilə evlənmişdir. Fatimə Sultan Səfəvi şahı Şah Sultan Hüseynin (1688—1726) qızı idi. Onun bu evlilikdən 6 övladı olmuşdur:
- Şahzadə Şahrux Mirzə (21 марта 1734—1796)
- Şahzadə Fətəli Mirzə (1735 — 21 sentyabr 1748)
- Şahzadə Əhmədqulu Mirzə (1736 — 21 sentyabr 1748)
- Şahzadə Hümayun Mirzə (1741 — 21 sentyabr 1748)
- Şahzadə Bisütun Mirzə (1744 — 21 sentyabr 1748)
- Şahzadə Mahmud Mirzə (1744 — 21 sentyabr 1748)
Şahrux Mirzə istisna olmaqla, bütün övladları 21 sentyabr 1748-ci ildə yeni şah Adilin əmri ilə öldürülmüşdürlər. Şahrux Mirzə Əfşar 1 oktyabr 1748-ci ildə şah elan edilmiş və ilk hakimiyyət dövrü 1750-ci ilin yanvarına qədər davam etmişdir. İkinci dövr şahlığı isə 20 mart 1750-ci ildə başlamış və 1796-cı ilə qədər davam etmişdir.
Qeydlər
- Baxmayaraq ki, Michael Axworthynin qeyd etdiyi kimi, bu, ənənəvi kral imtiyazı olsa da, Rzaqulunun rütbəsində ola biri üçün bunu etmək o qədər də çətin deyildi.
- Murtəzaqulu adını Nəsrullah Mirzəyə dəyişdirmişdir.(fars. نصرالله میرزا افشار), çünki Hindistana yürüş zamanı o, bacarıq göstərərək orduya komandanlıq edərək Qəndəharı ələ keçirmişdi.
- Müasir bir salnamədə deyilir ki, kədərdən boğulan Nadir, oğlunun gözləri üzərində fəryad edib ağlayır.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Zamani, 2017
- Axworthy, 2006. səh. 21, 34
- Axworthy, 2006. səh. 34
- Axworthy, 2006. səh. 167
- Roemer, 2008. səh. 324
- Axworthy, 2006. səh. 61
- Tucker, 2006
- Axworthy, 2006. səh. 101
- Boroumand, 2009
- Avery, 2008. səh. 29
- Axworthy, 2006. səh. 111
- Axworthy, 2006. səh. 113
- Avery, 2008. səh. 30
- Axworthy, 2006. səh. 123
- Avery, 2008. səh. 34
- Axworthy, 2006. səh. 165, 167
- Axworthy, 2006. səh. 191
- Lee, 1996. səh. 64
- Lee, 1996. səh. 68
- Bregel, 2004
- Axworthy, 2006. səh. 192
- Nurulla, 1383. səh. 11
- Astrabadi, 1368. səh. 264-265
- Axworthy, 2006. səh. 193
- Lockhart, 1938. səh. 174
- Axworthy, 2007. səh. 645
- Arunova və Ashrafian, 1958. səh. 87
- Floor, 2023. səh. 5
- Floor, 2009. səh. 87
- Axworthy, 2006. səh. 219
- Arunova və Ashrafian, 1958. səh. 281
- Arunova, Ashrafian, 1958. səh. 282
- Axworthy, 2006. səh. 220
- Inqiṭāʻ, 2005. səh. 282
- Inqiṭāʻ, 2005. səh. 284
- Axworthy, 2018. səh. 225
- Axworthy, 2006. səh. 221
- Inqiṭāʻ, 2005. səh. 287
- Axworthy, 2006. səh. 222
- Avery, 2008. səh. 9
- Axworthy, 2006. səh. 223
- Axworthy, 2006. səh. 224
- Axworthy, 2006. səh. 230
- Avery, 2008. səh. 43
- Avery, 2008. səh. 45
- Axworthy, 2006. səh. 239
- Shabani, 1977. səh. 41
- Axworthy, 2006. səh. 243
- Axworthy, 2006. səh. 247
- Shabani, 1977. səh. 43
- Perry, 1983
- Ədibüşşüara, 1346. səh. 111
- Nejatie, 2017. səh. 496
- Perry, 1984. səh. 587–589
- Barati, 2019. səh. 49–50
- Axworthy, 2006. səh. 321
- Axworthy, 2006. səh. 246
- Avery, 2008. səh. 50
- Axworthy, 2006. səh. 246, 286
- {{cite web |url = https://www.royalark.net/Persia/afshar3.htm 2023-08-26 at the Wayback Machine |archiveurl = |archivedate = |title = The Afshar Dynasty |author = |date = 2011 |work = |publisher = www.royalark.net |accessdate = 13 yanvar 2024 |language = }The Afshar Dynasty
- Barati, 2019. səh. 44–58
Ədəbiyyat
- Mirzə Mehdi xan Astrabadi. Tarix-e Cahanqoşa-ye Nadiri. Tehran: 1368.
- Mirzə Rəşid Ədibüşşüara. Tarixi Əfşar. Təbriz: Şəfəq. 1346.
- Larudi Nurulla. Nader şah pesər-e şəmşir. Tehran. 1383.
- András Barati. The Succession Struggle Following the Death of Nādir Shāh (1747–1750). Orpheus Noster 11/4. 2019. 44–58.
- Arunova, Marianna Rubenovna; Ashrafian, K.Z. Государство Надир-Шаха Афшара; очерки общественных отношений в Иране 30-40-х годов XVIII века [State of Nadir Shah Afshar; essays on social relations in Iran in the 30s and 40s of the 18th century]. Moscow: Publishing House of Oriental Literature. 1958.
- Avery, Peter. Nadir Shah And The Afsharid Legacy in The Cambridge History of Iran. Cambridge: Cambridge University Press. In Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (eds.). 2008. ISBN .
- Axworthy, Michael. The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B.Tauris. 2006. ISBN .
- Axworthy, Michael. Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. 2018. ISBN .
- Axworthy, Michael. The Army of Nader Shah. Cambridge: Iranian Studies. Cambridge University Press. 40 (5). 2007. 635–646.
- Bregel, Yuri (2004). "Ilbārs Khan". Ilbārs Khan. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. In Yarshater, Ehsan (ed.). 2004.
- Boroumand, Adib. On the folios from Jahangush-ye Naderi by Mehdi Astarabadi. Ettela'at. 2009.
- Floor, Willem. The Postal System in Safavid, Afsharid, and Zand Iran. Cambridge: Iranian Studies. Cambridge University Press 56 (4). 2023. 721–747.
- Floor, Willem. The Rise and Fall of Nader Shah: Dutch East India Company Reports, 1730-1747. Mage Publishers. 2009. ISBN .
- Inqiṭāʻ, Nāṣir. نادر، قهرمان بى آرام، پادشاه ناکام [Nadir - Amansız Qəhrəman, Nakam Padişah]. Los Angeles: Shirkat-i Kitāb. 2005. ISBN .
- Perry, John. R. ʿĀdel Shah Afšār. London and New York: Routledge & Kegan Paul: Encyclopædia Iranica, Volume I/5:. In Yarshater, Ehsan (ed.). 1983. ISBN .
- Roemer, H. R. The Safavid Period in The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. 2008. 189–350. ISBN .
- Shabani, Reza. "فاجعه کور کردن رضاقلی میرزا بدست نادرشاه" [Rzaqulu Mirzənin Nadir Şah tərəfindən kor edilməsi - faciə]. Vahid. 175 (217). 1977. 34–43.
- Savory, R.M. ʿAbbās III. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. In Yarshater, Ehsan (ed.). 1982.
- Lee, Jonathan. The "ancient Supremacy": Bukhara, Afghanistan, and the Battle for Balkh, 1731-1901. Islamic History and Civilization. Brill Publishers. 1996. ISBN .
- Lockhart, Laurence. Nadir Shah, A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources. London: Luzac. 1938.
- Tucker, Ernest. "Nāder Shah. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. In Yarshater, Ehsan (ed.). 2006.
- Zamani, Mohammad. Reza Qoli Mirza. Tehran: Encyclopaedia of the World of Islam (in Persian). 2017.
- Ənvər Çingizoğlu, Aydın Avşar. Məşhur avşarlar. Bakı: Mütərcim.
- Perry, John. R. Afsharids. New York: Encyclopædia Iranica, Vol. I, online edition, Fasc. 6. 1984.
- Nejatie, Sajjad. Iranian Migrations in the Durrani Empire. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East. Project Muse. 2017. 494–509.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Rzaqulu Mirze Efsar 15 aprel 1719 20 iyul 1747 Efsar imperiyasinin qurucusu Nadir sah Efsarin en boyuk oglu 1736 ci ilde atasinin sah elan edilmesi zamani Rzaqulunun 17 yasi var idi Nadirin sah olmasindan sonra o en vacib vilayetlerden biri olan Xorasanin hakimi teyin edildi O vezifede oldugu muddetde usyankar xanlari ram ederek atasinin dusmenleri olan Buxara xanligina son qoymaq ucun Buxaraya qeder yurus ederek apararaq sucaet gostermisdir Nadir sah Hindistana yuruse baslamazdan evvel Rzaqulunu imperiyanin naibi teyin etdi Bu o demek idi ki Rzaqulu atasinin yoxlugunda imperiyani idare edecekdi Rzaqulu bunu heyata kecirerken imperiyada qarisiqliq dusmesinin qarsisini alsa da cox qeddarliq edere vergi topladi ve bir xeyli insani edam etdirdi Kecmis Sefevi sahlari ve ata bala II Tehmasib ile III Abbasi oldurtmesi ehali arasinda caxnasma dusmesine yol acdi Nadir sah Hindistandan dondukden sonra Rzaqulu ile munasibetleri pozuldu ve onu qeddarligina gore naiblikden kenarlasdirdi Rzaqulu Mirze Qirxli AvsarRzaqulu Mirze Nadir sah oglu Qirxli AvsarRzaqulu Mirze Efsara aid hind portretiXorasan hakimi1736 1738Dovlet vekili ve seltenet naibi7 noyabr 1738 26 iyun 1740SonrakiNesrulla MirzeSexsi melumatlarDogum tarixi 15 aprel 1719Dogum yeri Kelat Xorasan beylerbeyliyi Sefeviler dovletiVefat tarixi 20 iyul 1747 28 yasinda Vefat yeri Kelat Xorasan beylerbeyliyi Efsarlar dovletiFealiyyeti herbi lider d Atasi Nadir sah EfsarUsagi Sahrux sah Qirxli Avsar Vikianbarda elaqeli mediafayllar Bundan sonra Rzaqulu atasinin ordusunda komandanlardan biri kimi xidmet etmeye basladi Lakin bir zamanlar cox yaxin olan ata ogul munasibetleri tedricen pozuldu ve menfi munasibete cevrildi Tez tez atasi terefinden tenqide meruz qalan Rzaqulu Nadir sahi tenqid etmis bu xeber saha catdiqdan sonra ogluna qarsi subheleri artmisdir 1742 ci ilde Nadire qarsi sui qesd olsa da o bundan sag cixmagi bacardi Nadir sui qesdin teskilatcisi kimi oglundan subhelenirdi ve buna gore de onu kor etdirdi Lakin qesdin onun terefinden teskil edilmediyi bilindikden sonra Nadir cox pesman oldu ve oglundan onu bagislamasini istedi Rzaqulu 1747 ci ile qeder Kelat qalasinda yasadi ve bu ilde Nadirin olumunden sonra taxta esas iddiacilardan olan emisi oglu Adil terefinden olduruldu Fealiyyetlerine gore Rzaqulu oz muasirleri terefinden musbet deyerlendirilmisdir O qeddarliqlar heyata kecirmesine baxmayaraq tarixciler terefinden edaletli hakim kimi teqdim edilir Onun kor edilmesi hem atasinin hem de imperiyanin uzerinde guclu tesir buraxmisdir Kor edilme hadisesinden sonra Nadir psixoloji cokus yasamis ve qeddar bir insana cevrilmis onun tiranligi neticesinde de butun imperiyada usyanlar baslamisdir Dovrumuzun tarixcileri iddia edirler ki Rzaqulunun taxta cixisi neticesinde Efsar imperiyasi yaxsi bir sekilde idare edile bilerdi HeyatiErken dovru Rzaqulu Mirze 1719 cu ilde Xorasanin Ebiverd bolgesinde anadan olmusdur Onun anasi Xorasan efsarlarinin muhum sexslerinden ve Ebiverdin hakimi olan Baba Eli bey Kosa Ehmedli idi Atasi olan Nadir ise hele bu zaman sah deyildi Korpeye Rzaqulu adi verilerken Efsar tayfasi arasinda meshur olan enene heyata kecirilmisdi Bununla onun VIII imam olan Rzanin qulu xidmetcisi oldugu vurgulanirdi Rzaqulunun anadan olmasindan 5 il kecdikden sonra anasi vefat edir ve Nadir onun bacisi Govher Sad ile evlenir Nadirin bu evlilikden iki oglu olmusdur 1726 ci ilde Nadirin Meshedi ele kecirmesinden sonra Rzaqulu da ailesi ile birlikde bu sehere kocur 1722 ci ilde efqan usyancilari olan Mahmud Hotaki ve ordusu Isfahan seherini ele kecirmis Sefevi sulalesinin faktiki hakimiyyetine son qoymusdu Son Sefevi sahi Sah Huseynin oglu II Tehmasib Isfahandan qacmagi bacarmis Mazandaran eyaletine yerlesmis ve sulalesine sadiq tayfalar hesabina ordu toplamaga baslamisdi Nadir Meshedde qelebe qazandiqdan sonra II Tehmasibin diqqetini ozune cekdi ve oz xidmetine qebul etdi Nadir xidmet zamani ozunu cox yaxsi gosterdi ve onun terefinden Sefevi ordusunun ali bas komandani teyin edildi Bundan sonra Tehmasibqulu xan adi ile taninan Nadir Qizilbas ordusuna xeyli qelebe qazandirdi 1730 cu ilde Zargan doyusunde efqanlar uzerinde qelebe qazanaraq onlari tam olaraq qovmagi bacardi Butun bu qelebelere gore II Tehmasib Nadiri Xorasanin Kermanin ve Mazandaranin hakimi teyin etdi Oz munasibetlerini daha da mohkemlendirmek ucun Nadir ve Rzaqulu II Tehmasibin bacilari ile evlendiler Nadir Raziye Beyim Sefevi ile evlenerken Rzaqulu Fatime Beyim ile aile heyati qurdu Rzaqulunun Fatime Beyim ile evlendirilmesi Nadirin oz soyunu Sefevi sulalesi ile birlesdirmesi demek idi Bu amil gelecekde Rzaqulu ile Fatimenin oglu olan Sahruxa sah elan edilmesinde muhum rol oynamisdi Mirze Mehdi xan Astrabadi terefinden yazilmis Tarix e Cahanqosa ye Nadiri eserinde Rzaqulu Mirzenin Fatime Beyim ile toyunu tesvir eden resm eseri Eser 1757 ci ilde hazirlanmisdir resmde Nadir tam ortada oturmus iki oglu ise onun arxasinda eylesmis formada tesvir edilmisdir Toyu olan Rzaqulu Mirze sagda Nadirin bir diger oglu olan Murteza Mirze ise solda eylesmisdir Rzaqulu Mirze 12 yasinda iken yeni 1730 ve ya 1731 ci ilde Abdali efqanlar usyan qaldirdilar ve Meshedi muhasireye aldilar Bu zaman Nadir Anadoluda Osmanlilar ile doyusmekde idi Emisi Ibrahim xan ile birlikde usyancilari def etmeyi bacarmayan Rzaqulu atasina veziyyeti izah eden mektub gonderdi Nadir cavab olaraq onlara komek etmek ucun yola cixdigini ve seherde mohkem durmagi bildirdi Bundan qisa muddet sonra Abdaliler muhasireni saxladilar ve Herata geri donduler Belelikle seher efqan isgalindan xilas edildi Nadir muhasire zamani etdiklerine gore Rzaqulunu xeyli ovdu ve onun biliyini deyerlendirdiyini bildirdi 1731 ci ilin yanvarinda Rzaqulu Meshedde Fatime Beyim ile evlendi Nadir bu zaman toya cat bilmek ucun calisirdi Rzaqulu ile Fatime Beyimin evlilik senlikleri bir hefte davam etdi ve Meshedin kenarindaki baglarda qeyd edildi Bildirilir ki bu evlilik zamani goy cisimlerinde qeribe hereketler hiss edilmis bundan sonra da toy qonaqlar Ebiverd kenarina ovlanmaga getmis bir nece hefte sorna da Novruz bayraminin gelisini qeyd etmisdiler Nadir Abdalilerin usyanini tamamile yatirmaq ucun 1731 ci ilin martinda Herata yola dusdu ve 1732 ci ilin fevralinda qelebe ile qayitdi 1734 cu ilin Novruz bayrami gunlerinde Fatime Beyim oglan ovlad dunyaya getirdi Nadir oz nevesine Sahrux adi verdi O bu adi Emir Teymurun oglu olan Sahruxdan goturmus bununla da Emir Teymura olan heyranligini gostermisdi Xorasan hakimliyi II Tehmasib oz bacariqsizliqlarina gore taxtdan endirildi ve onun yerine korpe oglu III Abbas sah elan edildi Lakin onun naibi olan Nadir butun hakimiyyeti oz elinde cemlesdirmisdi ve bir muddet kecdikden sonra taxta oz namizedliyini ireli surdu Butun imperiya boyunca en yuksek seviyyeli sexsleri toplayaraq onun testiqi ile taxta kecmesini ve ozunun sah olmasini testiqletdi 8 mart 1736 ci ilde yeni qurultayin kecirildiyi gunlerde Nadir oglu Rzaqulu Mirzenin Xorasan canisini teyin etdirdi ve Tehmasib xan Celairi oglunun lelesi olaraq oraya gonderdi Bununla da Nadir I Abbas dovrunden baslayaraq sahzadeleri heremxanaya hebs etmek enenesine son qoydu ve oz ogluna ordu vererek bir bolgeni idare ederek tecrube toplamaga gonderdi Bundan basqa Nadir Rzaqulu Mirzeye imperiyanin simal serq serhedlerini qorumaq ve Xorasanin tehlukesizliyini temin etmeyi de tapsirmisdi 1737 ci ilin evvellerinde Rzaqulu ve Tehmasib ordu toplayaraq usyan qaldirmis uzerine yurus etdiler Elimerdan xan Nadir sahin tayfasindan olan yoldasi olmusdu ve Belxi idare etmekde idi Rzaqulu qisa zaamnda Cicaktu muasir Qeyser bolgesi ele kecirdi ve Meymane vasitesiyle irelileyerek Endixoyun kenarinda duserge saldi Elimerdan xanin tabe olmaq istememesinden sonra Rzaqulu seheri muhasireye aldi ve seherdeki Qarayilere Salurlara rusvet vererek onlari Elimerdana qarsi usyan baslatmaga sovq etdi Alti heftelik muqavimetden sonra Elimerdan xan teslim olmaq qerarina geldi ve sexsen gederek Rzaqulu Mirzeye xeyli miqdarda qiymetli das qas teklif etdi Hebs edilen Elimerdan xan Herata gonderilse de yolda subheli sekilde oldu Oz yurusunu bundan sonra da davam etdiren Rzaqulu Sibirgan ve Agcani kecdi ve 1737 ci ilin iyulunda Belxi muhasireye aldi Belxi idare eden ataliq Seyid xan seher etrafinda derin sengerler qazdiraraq oz ordusunu onun gerisine duzdu Lakin Rzaqulunun artilleriyasi dusmeninin muqavimetini qirmagi bacardi Efsar ordusu belxlileri darmadagin etdi Belelikle Rzaqulu xan cingiz xanin soyundan gelenlerin Belxde uzun muddetdir davam eden hakimiyyetlerine son qoydu Rzaqulunun uguru xeberinden sevinen Nadir sah ogluna coxlu qiymetli hediyyeler teqdim etdi onlarin arasinda yuksek cinsli atlar uc yuz fexri xelet ve qizil da vardi Bu qelebelerden sonra Tehmasib xan terefinden tam olaraq desteklenen Rzaqulu atasi Nadir sahin serhedi kecmemek barede qeti emrini gormezden gelerek Buxara xanligi uzerine hucuma kecmek qerarina geldi 8500 doyuscu ile birlikde Rzaqulu xan muhum bolge olan Qarsini muhasireye aldi Buxara xani olan Ebulfeyz xan Xive hakimi komeye cagirdi Ilbars xan Maveraunnehre daxil olsa da Efsar ordusu ile qarsilasdiqdan sonra geri donmek qerarina geldi Ebulfeyz xan boyuk ordu ile yola cixaraq Qarsiye yardim etmeye calisdi Baslangicda Ebulfeyz xan Rzaqulu Mirzeni geri cekilmeye mecbur etse de oz artilleriyasindan yaxsi istifade eden Rzaqulu Ebulfeyzin ordusunun suvarilerini meglub etmeyi bacardi Ebulfeyz xan ordusunun sag qalmagi bacaran hissesi ile birlikde qalaya geri cekilmeye mecbur oldu Bu qelebesinden sonra Rzaqulu yaxinliqdaki qalani ele kecirerek butun ehalisini qetle yetirdi Lakin bu defe Nadir ogluna gonderdiyi mektubda yurusu dayandirmagi emr etdi O Ebulfeyz xana mektub yazaraq onu Buxara xanliginin suveren hakimi kimi tanidigini bildirdi Rzaqulu ve Celayir cenuba yonelseler de oz yuruslerine durdurmadilar bunun evezine serqdeki Kunduze ve dagliq Bedexsan vilayetine yoneldiler Sonra Nadir onlari Celalabada yanina cagirdi ve onlar Kabil vasitesile suretle oraya getdiler Iki ordu Celalabadda birlesdi Imperiya naibliyi Mirze Mehdi xan Astrabadi terefinden yazilmis Tarix e Cahanqosa ye Nadiri eserinde Nadir sah Efsarin oglu Rzaqulunu ozunun naib elan etmesinin tesviri Bu merasimden sonra Nadir Hindistan yurusune yollanmisdir Bu resm eseri 1757 ci ilde Simali Hindistanda hazirlanmisdir Celalabada geldikden sonra Nadir sah Tehmasib xani danlasa da onun askar sekilde vicdan ezabi cekdiyini gordukde sonra bagisladi Rzaquluya geldikde ise o daha yumsaq davrandi Nadir oglunun ordusuna baxis kecirib ona artilleriya ereb atlari verdi O eyni zaamnda oglunun vezifesini yukselderek imperiyanin naibi teyin etdi Cunki ozu Hindistana sefere hazirlasirdi Nadirin Rzaquluya verdiyi emrlere esasen o verdiyi qerarlar zamani atasinin teyin etdiyi sexslerle meslehetlesmeli idi Eyni zamanda Rzaqulu bu meslehetcileri vezifeden azad ede ve ya deyisdire bilmezdi Hemcinin Rzaqulu Sebzevarda saxlanilan II Tehmasib ile III Abbasin mesuliyyetini dasimali idi 17 noyabrda Rzaqulu Celalabadi terk etdi ve Belxe geri dondu Nadir ise serqde yerlesen Hindistana dogru yuruse basladi 1738 ci ilde Xive xani Ilbarsin rehberliyinde turkmen tayfalarinin yuruse baslamasi barede xeber geldi Bu zaman Rzaqulu oz emisioglu Eliqulu xan ile birlikde Ebiverdde idi Rzaqulunun ordusu sert intizamla idare edilerken turkmen ordusu daxili cekismelerle bogusmaqda idi ve intizamsiz veziyyetde idi Belelikle turkmenler Ebiverdin bezi cenub mennteqelerini yagmaladiqdan sonra Ilbars xan geri cekilmeye mecbur oldu Dusmeni geri oturdan Rzaqulu ve Eliqulu xanlar Meshede geri donduler Rzaqulu Mesheddeki naibliyinin ilk uc ayini 12 min doyuscuden ibaret ceyayircilerden ibaret xususui korpus teskil etmeye hesr etdi O bu esgerleri qizildan hazirlanmis zirehlerle qizil ve gumusle bezedilmis silahlarla techiz etdi Bundan sonra o aatsinin ilkin emrlerine qarsi cixmaga basladi O imperiya daxilindeki hakimlerin daxili islerine mudaxile etmeye ona meslehetci kimi teyin edilmis insanlari vezifeden gondermeye ve onalrin yerine ozu adamlar secmeye basladi Bu zaman Nadirin ordusunu saxlamaq ucun cox yuksek vergiler toplanmaqda idi Vergiler cox yuksek idi ve sahin adamlari insanlardan vergi toplamaq ucun butun yollara el atirdilar Rzaqulunun sexsi ordusu bu problemin daha da boyumesine sebeb oldu Emisioglu Eliqulu xan terefinden ona yazilmis mektubda bildirilirdi ki bu ordu Meshedin tamamile iflas etmesine sebeb olacaqdir Bu problemi hell etmek ucun Rzaqulu Moskva Sirketinin numayendeleri kapitan Con Eltona ve Mungo Graemeye ticaret haqlari verdi Bundan basqa o imperiyanin ferqli yerlerine oz adamlarini gondererek vergi toplanmasini daha da yaxsilasdirmaga calisdi Imperiyadaki en yuksek rutbeli sexsler bele Rzaqulunun numayendelerinin teleblerini redd ede bilmezdiler cunki onlar buna qeddarliqla cavab verirdiler Hollandiyalilar terefinden hazirlanmis hesabat gore Rzaqulu cox qeddar idi ve cuzu cinayetlere gore insanlari edam etdire bilerdi O hem de edaletli hokmdar kimi tesvir olunur meselen Siraz valisi Mehemmed Teqi xanin seher ehalisine zulmunu davam etdirmesinin qarsisini almisdi Rzaqulu eyni zamanda ipek ticareti uzerinde de inhisara malik idi O ipeyi bazara daxil edir alir ve barter edirdi Butun bu emeliyatlar yalniz onun qurumu vasitesiyle heyata kecirile bilerdi Muvafiq olaraq Rzaqulunun imperiyanin en zengin adamlarindan birine cevrildiyi de melum olur Atasina yazmis oldugu mektubda o 150 milyon tumene sahib oldugunu deyirdi Cavabinda Nadir ondan bu qeder pulu nece topladigini sorusduqda ozunun artiq tacire cevrildiyini ve indi ticaretle mesgul oldugunu bildirmisdi 1939 cu ilden etibaren Nadirin Hindistandaki fealiyyeti barede hec bir melumat Rzaqulunun sarayina catmadi ve onun olduyu barede sayieler dolasmaga basladi Rza Qoli atasinin yeri haqqinda umumi ehaliden daha yaxsi melumatli olsa da 1739 cu ilin yazinda unsiyyetin kesilmesi Nadirin movqeyini qeyri mueyyenlikde qoydu Belelikle Rzaqulu ozunu taxta cixmis hokmdar kimi aparmaga basladi yeni mohur yeni sikke zerbi ve gerb hazirlatdi Rzaqulunun tacqoyma merasimi ucun seltenetin boyuk adamlari yeniden Mugan duzunde toplanmali idi Bu erefelerde Rzaqulunu ziyaret Mehemmed Hesen xan Qacar o 1726 1759 cu illerde Qacar tayfasinin bascisi olmusdu Nadirin olum xeberinin yayilmasina gore sefeviperest usyanin meydana cixa bilme ehtimalinin oldugunu bildirdi Mehemmed Huseyn xan Sebzivardaki II Tehmasib ile III Abbasin nezaretcisi idi Mehemmed Huseyn onlari oldurmeyi teklif etdi ve bu teklif saray memurlari terefinden de testiqlendi Onlar bu Sefevi sulalesi mensblari kecmis sahlarin oldurulmesinin Nadirin vecine olmayacagini bildirdiler Belelikle Rzaqulu onlari oldurmek emrini verdi Mehemmed Huseyn emrleri yerine yetirmeyi oz uzerine goturdu evvelce Tehmasibi bogdu sonra ise doqquz yasli Abbasi qilinc zerbesi ile oldurdu II Tehmasib ile III Abbasin olumu xeberini alan Sebzivar ehalisi Mehemmed Huseyn ve Rzaquluya qarsi usyana basladi Onlar bas verenlerde ata ogulu Kerbela sehidlerine Mehemmed Huseyn ile Rzaqulunu ise ile I Yezide benzerdirdiler Bu erefelerde Nadir sah Karnal doyusunde mogol ordusunu darmadagin etmisdi Bu qelebenin xeberleri bir nece muddetden sonra Rzaqulunun sarayina gelib catdi Hemcinin Rzaquluya bildirildi ki Nadir II Tehmasib ile III Abbasin oldurulmesine gore qezeblenmisdi Rzaqulu atasinin qelebesi munasibetile ziyafet verdi Ziyafet zamani Rzaqulunun arvadi Fatime beyim qardasi II Tehmasibin ve oglu III Abbasin oldurulmesini yasli bir tibb bacisindan oyrendi Xeberi esiden Fatime Beyim husunu itirdi ve ayildiqdan sonra da uzun muddet agladi Fatime Beyim Rzaqulunun yaninda varligini istemirdi ve israrla getmesini teleb edirdi O hemin gece ozunu ipek iple asaraq intihar etdi Onun olum xeberi Fatime Beyime guclu sevgi hissi olan Rzaquluya guclu tesir etdi Vezifeden alinmasi ve kor edilmesi terefinden 1774 cu ilde cekilmis resm eseri Eser Veliehd Sahzade Rzaqulu Mirzenin atasi Nadir sah Efsar terefinden teyinat almasi adlanir Eser Tehranda yerlesen Saadabad sarayinda saxlanilir Eserde Nadirin iki oglu ve sahlara tac geyindiren molla tesvir edilmisdir Rzaqulu atasi ve ordusunun Hindistandan geri donmeye basladigi xeberini aldiqdan sonra xususi ordu korpusu ile onlari yolun ortasinda qarsilamaga basladi 25 iyun 1740 ci ilde o Heratin simalinda duserge salmis atasinin ordusuna catdi O Nadirin yanina getdiyi zaman atasi filin uzerinde idi Ata bala gorusdukden sonra Nadir onu salamladi ve dusergesine devet etdi Qaynaqlar bildirir ki oglunun ordusunu fil uzerinden izleyen Nadir onu bele bir ordu duzeltmeye ovse de eslinde oglunun ordusunun gorunusunun debdebeli gorunmesinden narahat olmusdu cunki o debdebeni sevmirdi Belelikle o oglunun ordusunu dagitdi doyusculeri ise ozunun komandanlari arasinda paylasdirdi Bundan sonra o Rzaqulunu onun yoxlugundaki davranislarina gore tenqid etdi III Abbasin ve II Tehmasibin olumlerine gore ittiham etdi Butun bunlara gore o Rzaqulu Mirzeni imperiya naibliyinden endirib yerine daha kicik oglu Murteza Mirzeni naib elan etdi Bu o demek idi ki artiq atasinin varisi Murteza Mirze oldu O Meshede yerleserek adini Nesrullah Mirzeye deyisdirdi Nadir sahin Orta Asiyaya heyata kecirdiyi yurusu zamani Rzaqulu Mirze orduda teminat zabiti kimi xidmet edirdi Bu qisa yurus zamani Nadir nehayetki tam olaraq Buxari xani Ebulfeyz xani tabe ede bildi Bu vassalligi esaslandirmaq ucun Ebulfeyz xan oz qizlarindan ikisini Nadirin ailesinden olanlarla evlendirmeyi teklif etdi Boyuk baci olan Manice Rzaqulu ile onun kicik bacisi ise Nadirin qardasinin oglu Eliqulu ile evlendirilmeli idi Qaynaqlarda bunun esl sebebi deqiq gosterilmemekdedir Bezileri onun kicik qizina cox bagli oldugu Eliqulu xana hesed apardigi ve ya arvadi Fatime Beyimin olumunden sonra yeni evliliye hazir olmadigi ile elaqelendirirler Sonda Rzaqulu qizlarin hec biri ile evlenmedi Manice ile Nadirin ozu evlendi Eliqulu da evvelceden planlasdirildigi kimi kicik baci ile aile heyati qurdu 1741 ci ilin martinda Nadir Simali Qafqaza yurus teskil etdi Yurusun meqsedi yerlilerin usyani zamani oldurulen qardasinin intiqamini almaq idi Rzaqulu da bu yurusde istirak edirdi ve ordu komandanlarindan biri teyin edilmisdi Bu yurus zamani atasi terefinden defelerle alcaldilan Rzaqulu aciq bir sekilde onu muharibe ve feth hevesine gore tenqid etdi Onun bu sozleri Nadir saha catdirildi 15 mayda Nadir Mazandaran meselerinde olarken sui qesde meruz qaldi ve yaralandi O dusergesindeki insanlari kutlevi sekilde dindirmeye basladi lakin bu sui qesdde Rzaqulunun eli oldugunu evvelceden dusunurdu 1742 ci ilin yayinda Nadire sui qesdci olaraq teqdim edilen Nik Qadam adli sexs gunahini etiraf etdi ve ona bu isi etmeyin Rzaqulu terefinden tapsirildigini bildirdi Nadir ogluna bu barede melumat verdiyi zaman Rzaqulu qezeblenerek qilinc cekdi ve atasi terefinden hebs edildi Bir cox yuksek vezifeli sexsler Rzaquludan gunahini etiraf etmeyi ve atasindan bagislanmasini istemesini xahis etseler de o bunu redd etdi Nehayet Nadir oglunun kor olmasini emr etdi lakin oyulmus gozleri ona teqdim edildikden sonra cox kecmeden pesman oldu Mervi Nadirin oglunu kor etdirdikden sonra fiziki pislesme ve eqli qeyri sabitlik elametlerini gostermeye basladigini bildirmisdir Nehayet kifayet qeder vesait olmadigindan sah vergileri berpa etmek mecburiyyetinde qaldi ve agir yigimlar coxsayli usyanlara sebeb oldu Bildirilir ki uc gun sonra oglunu ziyaret etmeye gelen Nadire Rzaqulu Mirze bu sozleri demisdir Sen bilmelisen ki menim gozleri cixartdirmaqla sen ozunu kor etdin ve butun heyatini mehv etdin Sonraki heyati ve olumu Nadir sah Efsarin olumunden sonra taxta cixmis ve ozunu Adil sah olarak yeni hokmdar elan etmis Eliqulu Mirze Efsar Rzaqulu Mirzenin emisinin oglu ve oldurulmesini sifaris veren sexsdir Rzaqulunun gozlerinin yarasi sagaldiqdan sonra atasi onu Kelat qalasina gonderdi O heyatinin geride qalan hissesini burada izolyasiyada ve tenhaliqda yasadi Onunla burada bezi xidmetcileri ve bir nece genc qardasi oglanlari qalmaqda idi 1747 ci ilde Nadir sah olen zaman onun qardasinin oglu Eliqulu Mirze taxta iddia ireli surdu ve ozunu Adil adi ile sah elan etdi O oz taxta iddiasini tehlukesiz veziyyete almaq ucun Nadirin oglanlarinin ve nevelerinin qetl edilmesine basladi Bu siyahiya Rzaqulu onun qardaslari ve ovladlari da daxil idi Adil sahin emri ile Sohrab xan Qulam Kelat qalasini muhasireye aldi 1747 ci ilde muhasirenin baslamasindan 16 gunden sonra qala ele kecirildi ve kor edilmis zamanla elden dusmus Rzaqulu edam edildi Olduruldukden sonra onnu cesedi Meshede getirildi ve atasinin yaninda defn edildi Sah olan Adil sah da hakimiyyetde cox qala bilmedi Oz qohumlari ile mubarizede meglub edilib gozleri cixarildi Daha sonra ise Rzaqulu Mirzenin oglu Sahruxun ve qardasi Murteza Mirzenin anasinin isteyi esasinda Xorasana aparilib edam edildi MirasiRzaqulunun en boyuk oglu Sahrux xan Efsar sag qurtulmagi bacarmisdi O i1748 ci ilde Adil ve Ibrahim sahlarin yerine sah elan edilib Xorasan hakimi oldu Rzaqulu Fatime Beyimden sonra hec bir zaman evlenmemisdi Onlarin Sahruxdan basqa daha 3 ovladinin olmasi barede melumatlar olsa da bu deqiq bilinmeyir Hem o dovrun hem de musir dovrun tarixcileri razilasirlar ki Rzaqulunun kor edilmesi hem Nadirin hakimiyyeti hem de xarakteri ucun felaket rolunu oynamisdir Bu onu aci nihilizm ve qezebe aparan neticede onu bir deliye benzeten felaketli psixi pozgunluq verdi Insanlar artiq Nadir saha deli kimi yanasirdilar Hemcinin bu butun imperiya boyunca ona ve onun tiranligina qarsi usyanlarin baslamasina yol acdi Muasir tarixciler Rzaqulunun xarakterini ve qabiliyyetlerini musbet qiymetlendirirler buna gore de ferziyyelere gore o daha konstruktiv bir idare qurmaq ucun atasinin ordusunu ticaret ve maliyye bilikleri ile birlesdirerek xalqi ucun layiqli hokmdar ola bilerdi Ailesi19 yanvar 1731 ci ilde Meshed seherinde Rzaqulu Mirze Efsar Sefevi sulalesinden Fatime Sultan Beyim 5 fevral 1740 ile evlenmisdir Fatime Sultan Sefevi sahi Sah Sultan Huseynin 1688 1726 qizi idi Onun bu evlilikden 6 ovladi olmusdur Sahzade Sahrux Mirze 21 marta 1734 1796 Sahzade Feteli Mirze 1735 21 sentyabr 1748 Sahzade Ehmedqulu Mirze 1736 21 sentyabr 1748 Sahzade Humayun Mirze 1741 21 sentyabr 1748 Sahzade Bisutun Mirze 1744 21 sentyabr 1748 Sahzade Mahmud Mirze 1744 21 sentyabr 1748 Sahrux Mirze istisna olmaqla butun ovladlari 21 sentyabr 1748 ci ilde yeni sah Adilin emri ile oldurulmusdurler Sahrux Mirze Efsar 1 oktyabr 1748 ci ilde sah elan edilmis ve ilk hakimiyyet dovru 1750 ci ilin yanvarina qeder davam etmisdir Ikinci dovr sahligi ise 20 mart 1750 ci ilde baslamis ve 1796 ci ile qeder davam etmisdir QeydlerBaxmayaraq ki Michael Axworthynin qeyd etdiyi kimi bu enenevi kral imtiyazi olsa da Rzaqulunun rutbesinde ola biri ucun bunu etmek o qeder de cetin deyildi Murtezaqulu adini Nesrullah Mirzeye deyisdirmisdir fars نصرالله میرزا افشار cunki Hindistana yurus zamani o bacariq gostererek orduya komandanliq ederek Qendehari ele kecirmisdi Muasir bir salnamede deyilir ki kederden bogulan Nadir oglunun gozleri uzerinde feryad edib aglayir Hemcinin baxNadir sah Qirxli Avsar Efsarlar Efsarlar dovleti Efsarlar sulalesi Avsar eli Qirxli oymagiIstinadlarZamani 2017 Axworthy 2006 seh 21 34 Axworthy 2006 seh 34 Axworthy 2006 seh 167 Roemer 2008 seh 324 Axworthy 2006 seh 61 Tucker 2006 Axworthy 2006 seh 101 Boroumand 2009 Avery 2008 seh 29 Axworthy 2006 seh 111 Axworthy 2006 seh 113 Avery 2008 seh 30 Axworthy 2006 seh 123 Avery 2008 seh 34 Axworthy 2006 seh 165 167 Axworthy 2006 seh 191 Lee 1996 seh 64 Lee 1996 seh 68 Bregel 2004 Axworthy 2006 seh 192 Nurulla 1383 seh 11 Astrabadi 1368 seh 264 265 Axworthy 2006 seh 193 Lockhart 1938 seh 174 Axworthy 2007 seh 645 Arunova ve Ashrafian 1958 seh 87 Floor 2023 seh 5 Floor 2009 seh 87 Axworthy 2006 seh 219 Arunova ve Ashrafian 1958 seh 281 Arunova Ashrafian 1958 seh 282 Axworthy 2006 seh 220 Inqiṭaʻ 2005 seh 282 Inqiṭaʻ 2005 seh 284 Axworthy 2018 seh 225 Axworthy 2006 seh 221 Inqiṭaʻ 2005 seh 287 Axworthy 2006 seh 222 Avery 2008 seh 9 Axworthy 2006 seh 223 Axworthy 2006 seh 224 Axworthy 2006 seh 230 Avery 2008 seh 43 Avery 2008 seh 45 Axworthy 2006 seh 239 Shabani 1977 seh 41 Axworthy 2006 seh 243 Axworthy 2006 seh 247 Shabani 1977 seh 43 Perry 1983 Edibussuara 1346 seh 111 Nejatie 2017 seh 496 Perry 1984 seh 587 589 Barati 2019 seh 49 50 Axworthy 2006 seh 321 Axworthy 2006 seh 246 Avery 2008 seh 50 Axworthy 2006 seh 246 286 cite web url https www royalark net Persia afshar3 htm 2023 08 26 at the Wayback Machine archiveurl archivedate title The Afshar Dynasty author date 2011 work publisher www royalark net accessdate 13 yanvar 2024 language The Afshar Dynasty Barati 2019 seh 44 58EdebiyyatMirze Mehdi xan Astrabadi Tarix e Cahanqosa ye Nadiri Tehran 1368 Mirze Resid Edibussuara Tarixi Efsar Tebriz Sefeq 1346 Larudi Nurulla Nader sah peser e semsir Tehran 1383 Andras Barati The Succession Struggle Following the Death of Nadir Shah 1747 1750 Orpheus Noster 11 4 2019 44 58 Arunova Marianna Rubenovna Ashrafian K Z Gosudarstvo Nadir Shaha Afshara ocherki obshestvennyh otnoshenij v Irane 30 40 h godov XVIII veka State of Nadir Shah Afshar essays on social relations in Iran in the 30s and 40s of the 18th century Moscow Publishing House of Oriental Literature 1958 Avery Peter Nadir Shah And The Afsharid Legacy in The Cambridge History of Iran Cambridge Cambridge University Press In Avery P Hambly G R G Melville C eds 2008 ISBN 978 052120095 0 Axworthy Michael The Sword of Persia Nader Shah from Tribal Warrior to Conquering Tyrant I B Tauris 2006 ISBN 978 1850437062 Axworthy Michael Crisis Collapse Militarism and Civil War The History and Historiography of 18th Century Iran Oxford University Press 2018 ISBN 9780190250324 Axworthy Michael The Army of Nader Shah Cambridge Iranian Studies Cambridge University Press 40 5 2007 635 646 Bregel Yuri 2004 Ilbars Khan Ilbars Khan Encyclopaedia Iranica Online Edition Encyclopaedia Iranica Foundation In Yarshater Ehsan ed 2004 Boroumand Adib On the folios from Jahangush ye Naderi by Mehdi Astarabadi Ettela at 2009 Floor Willem The Postal System in Safavid Afsharid and Zand Iran Cambridge Iranian Studies Cambridge University Press 56 4 2023 721 747 Floor Willem The Rise and Fall of Nader Shah Dutch East India Company Reports 1730 1747 Mage Publishers 2009 ISBN 9781933823324 Inqiṭaʻ Naṣir نادر قهرمان بى آرام پادشاه ناکام Nadir Amansiz Qehreman Nakam Padisah Los Angeles Shirkat i Kitab 2005 ISBN 9781883819033 Perry John R ʿAdel Shah Afsar London and New York Routledge amp Kegan Paul Encyclopaedia Iranica Volume I 5 In Yarshater Ehsan ed 1983 ISBN 978 0 71009 094 Roemer H R The Safavid Period in The Cambridge History of Iran Volume 6 The Timurid and Safavid Periods 2008 189 350 ISBN 9781139054980 Shabani Reza فاجعه کور کردن رضاقلی میرزا بدست نادرشاه Rzaqulu Mirzenin Nadir Sah terefinden kor edilmesi facie Vahid 175 217 1977 34 43 Savory R M ʿAbbas III Encyclopaedia Iranica Online Edition Encyclopaedia Iranica Foundation In Yarshater Ehsan ed 1982 Lee Jonathan The ancient Supremacy Bukhara Afghanistan and the Battle for Balkh 1731 1901 Islamic History and Civilization Brill Publishers 1996 ISBN 9789004103993 Lockhart Laurence Nadir Shah A Critical Study Based Mainly Upon Contemporary Sources London Luzac 1938 Tucker Ernest Nader Shah Encyclopaedia Iranica Online Edition Encyclopaedia Iranica Foundation In Yarshater Ehsan ed 2006 Zamani Mohammad Reza Qoli Mirza Tehran Encyclopaedia of the World of Islam in Persian 2017 Enver Cingizoglu Aydin Avsar Meshur avsarlar Baki Mutercim Perry John R Afsharids New York Encyclopaedia Iranica Vol I online edition Fasc 6 1984 Nejatie Sajjad Iranian Migrations in the Durrani Empire Comparative Studies of South Asia Africa and the Middle East Project Muse 2017 494 509