Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Radiokarbon tarixləndirmə - (həmçinin karbonla tarixləndirmə və ya C14 təyini də deyilir) karbonun radioaktiv izotopu olan radiokarbonun xüsusiyyətlərindən istifadə etməklə tərkibində üzvi material olan obyektin yaşını təyin etmək üçün bir üsuldur.
Tarixçə
1939-cu ildə Berklidəki Radiasiya Laboratoriyasında Martin Kamen və Samuel Ruben, üzvi maddələr üçün ortaq olan elementlərdən hər hansısa birinin biotibbi tədqiqatlarda əhəmiyyətli olacaq qədər uzun ömrü olan izotoplara malik olub-olmadığını müəyyən etmək üçün təcrübələr həyata keçirmişlər. Onlar bu istiqamətdə C14 sintezində laboratoriyanın siklotron sürətləndiricisini istifadə edərək atomun yarı ömrünün əvvəllər düşünüldüyündən çox daha uzun olduğunu kəşf etmişlər. Bunun ardınca o zaman Filadelfiyadakı Franklin İnstitutunda işləyən Serj A. Korffun termik neytronların N14 ilə qarşılıqlı təsiri nəticəsində C14-ün yaranacağı barəsində ideyası irəli sürüldü. Əvvəllər isə belə hesab olunurdu ki, C13-ün deytronlarla qarşılıqlı əlaqədə olması nəticəsində C14-ün yaranma ehtimalı daha yüksəkdir.İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Korffun tədqiqatı ilə tanış olan Willard Libby tarixləndirmədə radiokarbon üsulundan istifadənin mümkün ola biləcəyi haqqında düşünmüşdür.
1945-ci ildə Libbi Çikaqo Universitetində işləməyə başladığı dövrdən radiokarbon tarixləndirmə üsulu üzərində işləməyə başlamışdır. O, 1946-cı ildə canlı maddədəki karbonun C14 elementi, eləcə də radioaktiv olmayan karbon ehtiva edə biləcəyini yazdığı məqalə nəşr etdirdi. Libby və bir neçə əməkdaş Baltimorda kanalizasiya işləri zamanı toplanmış metan qazı ilə təcrübə aparmağa davam etmiş və nümunələrini izotopik zənginləşdirmədən sonra onların tərkibində C14 olduğunu sübut etmişlər. Bunun əksinə olaraq neftdən yaranan metan yaşına görə heç bir radiokarbon aktivliyi göstərməmişdir. Aparılan tədqiqatların nəticələri 1947-ci ildə “Science” jurnalında dərc olunmuş məqalədə ümumiləşdirilmişdir və burada müəlliflər qeyd etmişlər ki, onların nəticələri göstərir ki, üzvi mənşəli karbon ehtiva edən materialların tarixini müəyyən etmək mümkündür.
Libbi və Ceyms Arnold yaşları məlum olan nümunələri təhlil edərək radiokarbon tarixləndirmə nəzəriyyəsini sınaqdan keçirməyə davam etdilər. Məsələn, iki Misir fironunun məzarlarından götürülmüş və e.ə. 2625-ci ilə (±75 il) tarixləndirilən iki nümunə radiokarbon analizlərinin nəticəsində orta hesabla e.ə. 2800-ci ilə (±250 il) aid edildi. Bu nəticələr 1949-cu ilin dekabrında “Science” jurnalında dərc edilmişdir.Bu nəticələr elan edildikdən sonra 11 il ərzində bütün dünyada 20-dən çox radiokarbon tarixləndirmə laboratoriyası yaradılmışdır. 1960-cı ildə Libbi bu araşdırmaya görə kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür.
Radiokarbon üsulunun arxeologiyada istifadəsi
Radiokarbon tarixləndirmə təfsirində əsas anlayış arxeoloji assosiasiyadır: arxeoloji sahədə iki və ya daha çox obyekt arasında əsl əlaqə nədir? Radiokarbon təyini üçün lazımlı olan nümunə adətən birbaşa maraq obyektindən götürülsə də, bunun mümkün olmadığı bir çox hallarla da rastlaşmaq mümkündür. Məsələn, qəbirdən aşkar olunan metal məmulatları radiokarbon tarixləndirmədə istifadə oluna bilməz. Lakin onlar bir qəbirdə tabut, kömür və ya eyni zamanda basdırıldığı güman edilən digər materiallarla yanaşı tapıla bilər. Bu kimi hallarda, tabut və ya kömür ikisi arasında birbaşa funksional əlaqə olduğundan, qəbir avadanlıqlarının basdırıldığı tarixi göstərir. Funksional əlaqənin olmadığı, lakin assosiasiyanın kifayət qədər güclü olduğu hallar da var: məsələn, tullantı quyusunda aşkar edilmiş kömür təbəqəsi tullantı quyusunun tarixini müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Arxeoloji qazıntılardan əldə edilmiş çox qədim materialın tarixini təyin edərkən aşkar edilən nümunənin xarici təsirlər nəticəsində çirklənməsi xüsusilə narahatlıq doğurduğundan nümunənin seçilməsi və hazırlanmasında böyük diqqət tələb olunur. 2014-cü ildə Thomas Higham və həmkarları Neandertallara aid edilən artefaktlar üçün əldə edilən tarixlərin çoxunun "gənc karbon"la çirklənmə səbəbindən çox yeni olduğunu irəli sürdülər.
Ağac böyüdükcə yalnız ən kənardakı ağac halqası ətraf mühitlə karbon mübadiləsi aparır, ona görə də tarixləndirmədə ağac üçün nümunənin haradan götürüldüyü önəmlidir. Bu o deməkdir ki, ağac nümunələrindəki radiokarbon tarixləri ağacın kəsildiyi tarixdən daha qədim ola bilər. Bundan əlavə, əgər ağac parçası bir neçə məqsəd üçün istifadə olunursa, ağacın kəsilməsi ilə onun tapıldığı kontekstdə son istifadə arasında əhəmiyyətli fərq ola bilər. Buna “köhnə ağac” problemi deyilir.
Digər materiallar da eyni problem yarada bilər: məsələn, bitumun bəzi Neolit icmaları tərəfindən suya davamlı səbətlər üçün istifadə edildiyi məlumdur. Bitumun radiokarbon yaşı, kontekstin faktiki yaşından asılı olmayaraq, laboratoriya tərəfindən ölçülə bilən yaşdan daha çox olacaq, ona görə də diqqətli olmadıqda səbətin tarixləndirilməsi zamanı yanlış tarix əldə ediləcəkdir. Yenidən istifadə ilə bağlı başqa bir məsələ uzun müddət istifadə və ya gecikdirilmiş çökmədir. Məsələn, uzun müddət istifadə edilən taxta əşyanın analiz nəticəsində əldə edilən yaşı, onun qoyulduğu kontekstin faktiki yaşından daha çox olacaqdır.
Digər sahələrdə radiokarbon tarixləndirmənin istifadəsi
Arxeologiya radiokarbon tarixləndirmə üsulundan istifadə edilən yeganə sahə deyil. Bu üsul geologiya, sedimentologiya və göl tədqiqatlarında da istifadə edilə bilər. Paleobotaniklər və paleoklimatoloqlar da təmizlənmiş tozcuq və ya az miqdarda bitki materialı, kömür üzərində radiokarbon təyinindən istifadə edə bilir. Tarixləndirilməsi maraq kəsb edən təbəqələrdən əldə edilmiş üzvi materialdakı tarixlər, geoloji əsaslara görə oxşar görünən və müxtəlif yerlərdə rast gəlinən təbəqələri əlaqələndirmək üçün istifadə edilə bilər. Bir yerdən əldə edilən tarixləndirmədə istifadə edilən material digər yer haqqında tarixi (yaş) məlumatını verir və bu tarixlər də ümumi geoloji qrafikdə təbəqələri yerləşdirmək üçün istifadə olunur.
Radiokarbon analiz üsulu həmçinin ekosistemlərdən ayrılan karbonun tarixini təyin etmək, xüsusən də insan fəaliyyətinin pozulması və ya iqlim dəyişikliyi nəticəsində əvvəllər torpaqlarda saxlanılan köhnə karbonun buraxılmasını izləmək üçün üçün istifadə olunur.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Bowman (1995), pp. 20–23.
- Taylor, R.E.; Bar-Yosef, Ofer. Radiocarbon Dating (ingilis) ((2nd ed.).). Walnut Creek, California: Left Coast Press. 2014. p. 268-269. ISBN .
- "Willard Libby and Radiocarbon Dating". American Chemical Society. 2016-10-09. 2024-04-09 tarixində . İstifadə tarixi: 26/05/2024.
- Bowman, Sheridan. Radiocarbon Dating (ingilis). London: British Museum Press. 1995. p. 9-15, 53–54. ISBN .
- Libby, W.F. "Atmospheric helium three and radiocarbon from cosmic radiation" (ingilis). Physical Review. 1946. doi:10.1103/PhysRev.69.671.2. (#bad_doi).
- Anderson, E.C.; Libby, W.F.; Weinhouse, S.; Reid, A.F.; Kirshenbaum, A.D.; Grosse, A.V. "Radiocarbon from cosmic radiation" (ingilis). Science. 105 (2765): 576–577. 1947. doi:10.1126/science.105.2735.576. (#bad_doi).
- Arnold, J.R.; Libby, W.F. "Age determinations by radiocarbon content: checks with samples of known age" (ingilis). Science. 110 (2869): 678–680. 1949. Bibcode:1949Sci...110..678A. (#bad_bibcode). doi:science.110.2869.678. (#bad_doi). JSTOR 1677049.
- Aitken, M.J. Science-based Dating in Archaeology (ingilis). London: Longman. 1990. 60–61. ISBN .
- "The C14 method". www.c14dating.com. 2016-10-09. 2018-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 26/05/2024.
- Mook, W.G.; Waterbolk, H.T. Handbooks for Archaeologists: No. 3: Radiocarbon Dating (ingilis). Strasbourg: European Science Foundation. 1985. pp. 48–49. ISBN .
- Higham, T.; və b. "The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance". Nature. 512 (7514): 306–309. 2014. Bibcode:2014Natur.512..306H. doi:10.1038/nature13621. (#explicit_et_al)
- Godwin, Harry. "The Croonian Lecture: Radiocarbon dating and Quaternary history in Britain". Proceedings of the Royal Society of London B: Biological Sciences. 153 (952): 287–320. 1961. Bibcode:Bibcode:1961RSPSB.153..287G. (#bad_bibcode). doi:rspb.1961.0001_ (#bad_doi).
- Dean, Joshua F.; Garnett, Mark H.; Spyrakos, Evangelos; Billett, Michael F. "The potential hidden age of dissolved organic carbon exported by peatland streams". Journal of Geophysical Research: Biogeosciences. 124 (2): 328–341. 2019. Bibcode:Bibcode:2019JGRG..124..328D. (#bad_bibcode). doi:2018JG004650_ (#bad_doi).
Xarici keçidlər
- Radiocarbon Dating and Chronological Modelling
- OxCal
- The PEOPLE 3000 Radiocarbon Database (p3k14c)
- Global radiocarbon database
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Radiokarbon tarixlendirme hemcinin karbonla tarixlendirme ve ya C14 teyini de deyilir karbonun radioaktiv izotopu olan radiokarbonun xususiyyetlerinden istifade etmekle terkibinde uzvi material olan obyektin yasini teyin etmek ucun bir usuldur Simali Ronaldseydeki cimerlikde qoyunlar Qisda bu qoyunlar otdan daha yuksek d 13C qiymeti olan deniz yosunu yeyirler bu qoyunlardan olan numunelerin d 13C qiymeti 13 dir ve bu qiymet otla qidalanan qoyunlarinkindan yuksekdir Tarixce1939 cu ilde Berklideki Radiasiya Laboratoriyasinda Martin Kamen ve Samuel Ruben uzvi maddeler ucun ortaq olan elementlerden her hansisa birinin biotibbi tedqiqatlarda ehemiyyetli olacaq qeder uzun omru olan izotoplara malik olub olmadigini mueyyen etmek ucun tecrubeler heyata kecirmisler Onlar bu istiqametde C14 sintezinde laboratoriyanin siklotron suretlendiricisini istifade ederek atomun yari omrunun evveller dusunulduyunden cox daha uzun oldugunu kesf etmisler Bunun ardinca o zaman Filadelfiyadaki Franklin Institutunda isleyen Serj A Korffun termik neytronlarin N14 ile qarsiliqli tesiri neticesinde C14 un yaranacagi baresinde ideyasi ireli suruldu Evveller ise bele hesab olunurdu ki C13 un deytronlarla qarsiliqli elaqede olmasi neticesinde C14 un yaranma ehtimali daha yuksekdir Ikinci Dunya Muharibesi zamani Korffun tedqiqati ile tanis olan Willard Libby tarixlendirmede radiokarbon usulundan istifadenin mumkun ola bileceyi haqqinda dusunmusdur 1945 ci ilde Libbi Cikaqo Universitetinde islemeye basladigi dovrden radiokarbon tarixlendirme usulu uzerinde islemeye baslamisdir O 1946 ci ilde canli maddedeki karbonun C14 elementi elece de radioaktiv olmayan karbon ehtiva ede bileceyini yazdigi meqale nesr etdirdi Libby ve bir nece emekdas Baltimorda kanalizasiya isleri zamani toplanmis metan qazi ile tecrube aparmaga davam etmis ve numunelerini izotopik zenginlesdirmeden sonra onlarin terkibinde C14 oldugunu subut etmisler Bunun eksine olaraq neftden yaranan metan yasina gore hec bir radiokarbon aktivliyi gostermemisdir Aparilan tedqiqatlarin neticeleri 1947 ci ilde Science jurnalinda derc olunmus meqalede umumilesdirilmisdir ve burada muellifler qeyd etmisler ki onlarin neticeleri gosterir ki uzvi menseli karbon ehtiva eden materiallarin tarixini mueyyen etmek mumkundur Libbi ve Ceyms Arnold yaslari melum olan numuneleri tehlil ederek radiokarbon tarixlendirme nezeriyyesini sinaqdan kecirmeye davam etdiler Meselen iki Misir fironunun mezarlarindan goturulmus ve e e 2625 ci ile 75 il tarixlendirilen iki numune radiokarbon analizlerinin neticesinde orta hesabla e e 2800 ci ile 250 il aid edildi Bu neticeler 1949 cu ilin dekabrinda Science jurnalinda derc edilmisdir Bu neticeler elan edildikden sonra 11 il erzinde butun dunyada 20 den cox radiokarbon tarixlendirme laboratoriyasi yaradilmisdir 1960 ci ilde Libbi bu arasdirmaya gore kimya uzre Nobel mukafatina layiq gorulmusdur Radiokarbon usulunun arxeologiyada istifadesiRadiokarbon tarixlendirme Olu deniz vereqeleri nin heqiqiliyini yoxlamaga komek etmisdir Radiokarbon tarixlendirme tefsirinde esas anlayis arxeoloji assosiasiyadir arxeoloji sahede iki ve ya daha cox obyekt arasinda esl elaqe nedir Radiokarbon teyini ucun lazimli olan numune adeten birbasa maraq obyektinden goturulse de bunun mumkun olmadigi bir cox hallarla da rastlasmaq mumkundur Meselen qebirden askar olunan metal memulatlari radiokarbon tarixlendirmede istifade oluna bilmez Lakin onlar bir qebirde tabut komur ve ya eyni zamanda basdirildigi guman edilen diger materiallarla yanasi tapila biler Bu kimi hallarda tabut ve ya komur ikisi arasinda birbasa funksional elaqe oldugundan qebir avadanliqlarinin basdirildigi tarixi gosterir Funksional elaqenin olmadigi lakin assosiasiyanin kifayet qeder guclu oldugu hallar da var meselen tullanti quyusunda askar edilmis komur tebeqesi tullanti quyusunun tarixini mueyyenlesdirmeye imkan verir Arxeoloji qazintilardan elde edilmis cox qedim materialin tarixini teyin ederken askar edilen numunenin xarici tesirler neticesinde cirklenmesi xususile narahatliq dogurdugundan numunenin secilmesi ve hazirlanmasinda boyuk diqqet teleb olunur 2014 cu ilde Thomas Higham ve hemkarlari Neandertallara aid edilen artefaktlar ucun elde edilen tarixlerin coxunun genc karbon la cirklenme sebebinden cox yeni oldugunu ireli surduler Agac boyudukce yalniz en kenardaki agac halqasi etraf muhitle karbon mubadilesi aparir ona gore de tarixlendirmede agac ucun numunenin haradan goturulduyu onemlidir Bu o demekdir ki agac numunelerindeki radiokarbon tarixleri agacin kesildiyi tarixden daha qedim ola biler Bundan elave eger agac parcasi bir nece meqsed ucun istifade olunursa agacin kesilmesi ile onun tapildigi kontekstde son istifade arasinda ehemiyyetli ferq ola biler Buna kohne agac problemi deyilir Diger materiallar da eyni problem yarada biler meselen bitumun bezi Neolit icmalari terefinden suya davamli sebetler ucun istifade edildiyi melumdur Bitumun radiokarbon yasi kontekstin faktiki yasindan asili olmayaraq laboratoriya terefinden olcule bilen yasdan daha cox olacaq ona gore de diqqetli olmadiqda sebetin tarixlendirilmesi zamani yanlis tarix elde edilecekdir Yeniden istifade ile bagli basqa bir mesele uzun muddet istifade ve ya gecikdirilmis cokmedir Meselen uzun muddet istifade edilen taxta esyanin analiz neticesinde elde edilen yasi onun qoyuldugu kontekstin faktiki yasindan daha cox olacaqdir Diger sahelerde radiokarbon tarixlendirmenin istifadesiArxeologiya radiokarbon tarixlendirme usulundan istifade edilen yegane sahe deyil Bu usul geologiya sedimentologiya ve gol tedqiqatlarinda da istifade edile biler Paleobotanikler ve paleoklimatoloqlar da temizlenmis tozcuq ve ya az miqdarda bitki materiali komur uzerinde radiokarbon teyininden istifade ede bilir Tarixlendirilmesi maraq kesb eden tebeqelerden elde edilmis uzvi materialdaki tarixler geoloji esaslara gore oxsar gorunen ve muxtelif yerlerde rast gelinen tebeqeleri elaqelendirmek ucun istifade edile biler Bir yerden elde edilen tarixlendirmede istifade edilen material diger yer haqqinda tarixi yas melumatini verir ve bu tarixler de umumi geoloji qrafikde tebeqeleri yerlesdirmek ucun istifade olunur Radiokarbon analiz usulu hemcinin ekosistemlerden ayrilan karbonun tarixini teyin etmek xususen de insan fealiyyetinin pozulmasi ve ya iqlim deyisikliyi neticesinde evveller torpaqlarda saxlanilan kohne karbonun buraxilmasini izlemek ucun ucun istifade olunur Hemcinin baxArxeologiya Arxeometriya Arxeometallurgiya Dendroxronologiya PaleobotanikaIstinadlarBowman 1995 pp 20 23 Taylor R E Bar Yosef Ofer Radiocarbon Dating ingilis 2nd ed Walnut Creek California Left Coast Press 2014 p 268 269 ISBN ISBN 978 1 59874 590 0 Willard Libby and Radiocarbon Dating American Chemical Society 2016 10 09 2024 04 09 tarixinde Istifade tarixi 26 05 2024 Bowman Sheridan Radiocarbon Dating ingilis London British Museum Press 1995 p 9 15 53 54 ISBN 978 0 7141 2047 8 Libby W F Atmospheric helium three and radiocarbon from cosmic radiation ingilis Physical Review 1946 doi 10 1103 PhysRev 69 671 2 bad doi Anderson E C Libby W F Weinhouse S Reid A F Kirshenbaum A D Grosse A V Radiocarbon from cosmic radiation ingilis Science 105 2765 576 577 1947 doi 10 1126 science 105 2735 576 bad doi Arnold J R Libby W F Age determinations by radiocarbon content checks with samples of known age ingilis Science 110 2869 678 680 1949 Bibcode 1949Sci 110 678A bad bibcode doi science 110 2869 678 bad doi JSTOR 1677049 Aitken M J Science based Dating in Archaeology ingilis London Longman 1990 60 61 ISBN 978 0 582 49309 4 The C14 method www c14dating com 2016 10 09 2018 10 12 tarixinde Istifade tarixi 26 05 2024 Mook W G Waterbolk H T Handbooks for Archaeologists No 3 Radiocarbon Dating ingilis Strasbourg European Science Foundation 1985 pp 48 49 ISBN 978 2 903148 44 7 Higham T ve b The timing and spatiotemporal patterning of Neanderthal disappearance Nature 512 7514 306 309 2014 Bibcode 2014Natur 512 306H doi 10 1038 nature13621 explicit et al Godwin Harry The Croonian Lecture Radiocarbon dating and Quaternary history in Britain Proceedings of the Royal Society of London B Biological Sciences 153 952 287 320 1961 Bibcode Bibcode 1961RSPSB 153 287G bad bibcode doi rspb 1961 0001 bad doi Dean Joshua F Garnett Mark H Spyrakos Evangelos Billett Michael F The potential hidden age of dissolved organic carbon exported by peatland streams Journal of Geophysical Research Biogeosciences 124 2 328 341 2019 Bibcode Bibcode 2019JGRG 124 328D bad bibcode doi 2018JG004650 bad doi Xarici kecidlerRadiocarbon Dating and Chronological Modelling OxCal The PEOPLE 3000 Radiocarbon Database p3k14c Global radiocarbon database