Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Radiasiya – radioaktiv kimyəvi elementlərin nüvələrinin parçalanması zamanı yaranan enerjinin alfa, beta, qama şüaları və Kosmosda yayılan hər hansı bir elektromaqnetik şüanın ətraf mühitdə müxtəlif dalğa və hissəciklər formasında yayılmasıdır. Ətraf mühitin təbii radiasiya fonu– kosmik şüalanmanın torpaq, hava, su və ətraf mühitin digər obyektlərindəki radioaktiv izotopların atmosferə səpələnən şüalarının miqdarının insan və digər canlı orqanizmlərə zərər verməyən ionlaşmış radiasiyasının təbii dərəcəsidir. Radiasiya fonunun təbii mühitdə formalaşmasında ilkin yeri kosmik şüalar, yəni atmosferə düşən böyük enerjili zərrəciklər tutur. Temperaturun dəyişməsi ilə əlaqədar radiasiya fonu lokal olaraq dəyişir.
Radiasiya növləri
Cəm və əksolunan radiasiya
Cəm və əksolunan radiasiya (Q) cəm radiasiyası horizontal səthə düşən (D) səpələnən və (S) düz radiasiyaların cəminə bərabərdir:
Q = S+ D
Cəm radiasiya universal pironometr(M- 80M), əksolunan radiasiya isə albedometr cihazı vasitəsilə ölçülür.
Düz radiasiya
Düz radiasiya paralel şüa toplusu şəklində günəş diskindən birbaşa yer səthinə daxil olan radiasiyaya deyilir.
Səpələnən radiasiya
Səpələnən radiasiya atmosferdən keçərkən atmosfer qazlarının molekulları və aerozollar tərəfindən səpələnən günəş radiasiyasının bir hissəsinə deyilir.
Albedo
Cəm radiasiyanın tərkibində düz və səpələnən günəş radiasiyalarının nisbəti Günəşin horizontda yüksəkliyindən, buludluluğun miqdarından və atmosferin çirklənmə dərəcəsindən asılıdır. Cəm radiasiyanın bir hissəsi Yer səthinə çataraq yenidən atmosferə şüalanır. Cəm radiasiyanın Rk əksolunan hissəsinin ümumi Q cəm radiasiyaya nisbəti çox vacib xarakteristikalardan biri olub, səthin əksetmə qabiliyyəti və ya A albedosu adlanır:
A = Rk/ Q
Albedo adətən faizlə ifadə olunur. Səthin albedosu onun rəngindən, kələ-kötürlüyündən, rütubətindən və digər xüsusiyyətlərindən asılıdır. Su səthinin albedosu adətən quru səthindən kiçik olur. Qar və buz səthinin albedosu isə daha böyük olur. Yerin süni peyklərindən qurunun, dənizin və bulud örtüyünün albedosunun müşahidələri aparılır. Albedonun qiymətinə görə bəzi təbiət hadisələri haqda fikir yürütmək olur(məsələn, dənizdə dalğanın hündürlüyü, bulud örtüyünün qalınlığı və s.)
Radiasiya balansı və onun tərkib hissələri
Yer səthinə gəlib çatan günəş radiasiyasının bir hissəsi udulur, digər hissəsi isə əks olunur. Bundan başqa Yer kürəsi özü ətraf atmosferə radiasiya şüalandırır. Atmosfer öz növbəsində Yerdən şüalanan radiasiyanı udaraq özü infraqırmızı radiasiya şüalandırır. Bu şüalanmanın əsas hissəsi Yerə yönəlmişdir. Yer səthinə gələn və şüalanan radiasiya fərqləri radiasiya balansı adlanır. Radiasiya balansı qısa və uzundalğalı radiasiyadan ibarətdir. Radiasiya balansının tərkib hissələri bunlardır:
- S- düz radiasiya
- D- səpələnən radiasiya
- Rk- əksolunan radiasiya
- Ez- yerin uzundalğalı şüalanması
- Ea- atmosferin uzundalğalı qarşılıqlı şüalanması
Azərbaycanda radiasiya balansının və onun komponentlərinin tədqiqi ilə Ə. M. Şıxlinski məşğul olmuşdur. İlin isti və soyuq dövründə radiasiya balansının paylanma və yüksəklikdən asılılıq qanunauyğunluqlarıtədqiq edilmişdir. Yer kürəsində radiasiya balansının və onun tərkib hissələrinin coğrafi paylanma xəritələri sovet alimləri M. İ. Budıko, T. Q. Berlyand və b. tərəfindən 1963-cü ildə " İstilik balansı" atlasında verilmişdir.
Ətraf mühitin radiasiya şəraiti
Ətraf mühit və insan sağlamlığı üçün ən böyük təhlükəni təbii mühitin radioaktiv çirklənməsi yaradır. Atmosferə radioaktiv maddələr təbii radioaktiv proseslər vasitəsilə, uran filizləri çıxarıldıqda, reaktorların istismarı zamanı və atom partlayışları nəticəsində daxil olur. Qeyd etmək lazımdır ki, 1950–60-cı illərdə keçmiş SSRİ, ABŞ, İngiltərə, Fransa və Çin tərəfindən genişmiqyaslı yer üzərində və açıq okeanlarda nüvə silahı sınaqlarının aparılması nəticəsində atmosfer havası, su obyektləri və yerüstü torpaq qatları süni radioaktiv çirklənməyə məruz qalmışdır. Bununla yanaşı, ətraf mühitin radiasiya fonuna dünyanın müxtəlif ölkələrində Atom Elektrik Stansiyaları və digər obyektlərdə baş verən texnogen qəzalar da böyük təsir göstərir.
İstinadlar
- Шихлинский Э. М. Радиационный баланс Азербайджана. Баку,1960
Xarici keçidlər
- Günəş radiasiyası və onların növləri 2017-06-09 at the Wayback Machine
- Günəş radiasiyası
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Radiasiya radioaktiv kimyevi elementlerin nuvelerinin parcalanmasi zamani yaranan enerjinin alfa beta qama sualari ve Kosmosda yayilan her hansi bir elektromaqnetik suanin etraf muhitde muxtelif dalga ve hissecikler formasinda yayilmasidir Etraf muhitin tebii radiasiya fonu kosmik sualanmanin torpaq hava su ve etraf muhitin diger obyektlerindeki radioaktiv izotoplarin atmosfere sepelenen sualarinin miqdarinin insan ve diger canli orqanizmlere zerer vermeyen ionlasmis radiasiyasinin tebii derecesidir Radiasiya fonunun tebii muhitde formalasmasinda ilkin yeri kosmik sualar yeni atmosfere dusen boyuk enerjili zerrecikler tutur Temperaturun deyismesi ile elaqedar radiasiya fonu lokal olaraq deyisir Radiasiya novleriCem ve eksolunan radiasiya Cem ve eksolunan radiasiya Q cem radiasiyasi horizontal sethe dusen D sepelenen ve S duz radiasiyalarin cemine beraberdir Q S D Cem radiasiya universal pironometr M 80M eksolunan radiasiya ise albedometr cihazi vasitesile olculur Duz radiasiya Duz radiasiya paralel sua toplusu seklinde gunes diskinden birbasa yer sethine daxil olan radiasiyaya deyilir Sepelenen radiasiya Sepelenen radiasiya atmosferden kecerken atmosfer qazlarinin molekullari ve aerozollar terefinden sepelenen gunes radiasiyasinin bir hissesine deyilir AlbedoCem radiasiyanin terkibinde duz ve sepelenen gunes radiasiyalarinin nisbeti Gunesin horizontda yuksekliyinden buludlulugun miqdarindan ve atmosferin cirklenme derecesinden asilidir Cem radiasiyanin bir hissesi Yer sethine cataraq yeniden atmosfere sualanir Cem radiasiyanin Rk eksolunan hissesinin umumi Q cem radiasiyaya nisbeti cox vacib xarakteristikalardan biri olub sethin eksetme qabiliyyeti ve ya A albedosu adlanir A Rk Q Albedo adeten faizle ifade olunur Sethin albedosu onun renginden kele koturluyunden rutubetinden ve diger xususiyyetlerinden asilidir Su sethinin albedosu adeten quru sethinden kicik olur Qar ve buz sethinin albedosu ise daha boyuk olur Yerin suni peyklerinden qurunun denizin ve bulud ortuyunun albedosunun musahideleri aparilir Albedonun qiymetine gore bezi tebiet hadiseleri haqda fikir yurutmek olur meselen denizde dalganin hundurluyu bulud ortuyunun qalinligi ve s Radiasiya balansi ve onun terkib hisseleriYer sethine gelib catan gunes radiasiyasinin bir hissesi udulur diger hissesi ise eks olunur Bundan basqa Yer kuresi ozu etraf atmosfere radiasiya sualandirir Atmosfer oz novbesinde Yerden sualanan radiasiyani udaraq ozu infraqirmizi radiasiya sualandirir Bu sualanmanin esas hissesi Yere yonelmisdir Yer sethine gelen ve sualanan radiasiya ferqleri radiasiya balansi adlanir Radiasiya balansi qisa ve uzundalgali radiasiyadan ibaretdir Radiasiya balansinin terkib hisseleri bunlardir S duz radiasiya D sepelenen radiasiya Rk eksolunan radiasiya Ez yerin uzundalgali sualanmasi Ea atmosferin uzundalgali qarsiliqli sualanmasi Azerbaycanda radiasiya balansinin ve onun komponentlerinin tedqiqi ile E M Sixlinski mesgul olmusdur Ilin isti ve soyuq dovrunde radiasiya balansinin paylanma ve yukseklikden asililiq qanunauygunluqlaritedqiq edilmisdir Yer kuresinde radiasiya balansinin ve onun terkib hisselerinin cografi paylanma xeriteleri sovet alimleri M I Budiko T Q Berlyand ve b terefinden 1963 cu ilde Istilik balansi atlasinda verilmisdir Etraf muhitin radiasiya seraitiEtraf muhit ve insan saglamligi ucun en boyuk tehlukeni tebii muhitin radioaktiv cirklenmesi yaradir Atmosfere radioaktiv maddeler tebii radioaktiv prosesler vasitesile uran filizleri cixarildiqda reaktorlarin istismari zamani ve atom partlayislari neticesinde daxil olur Qeyd etmek lazimdir ki 1950 60 ci illerde kecmis SSRI ABS Ingiltere Fransa ve Cin terefinden genismiqyasli yer uzerinde ve aciq okeanlarda nuve silahi sinaqlarinin aparilmasi neticesinde atmosfer havasi su obyektleri ve yerustu torpaq qatlari suni radioaktiv cirklenmeye meruz qalmisdir Bununla yanasi etraf muhitin radiasiya fonuna dunyanin muxtelif olkelerinde Atom Elektrik Stansiyalari ve diger obyektlerde bas veren texnogen qezalar da boyuk tesir gosterir IstinadlarShihlinskij E M Radiacionnyj balans Azerbajdzhana Baku 1960Xarici kecidlerGunes radiasiyasi ve onlarin novleri 2017 06 09 at the Wayback Machine Gunes radiasiyasiHemcinin baxGunes radiasiyasi Adaptiv radiasiya