Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Qızıl Orda (rus. Золотая Орда), Altın Orda (monq. Altan Ord), tatar. Altın Urda) ya da Cuçinin Ulusu (monq. Cuçiyn Uls), bəzi mənbələrdə Ulu Ulus — bir türk-monqol dövləti. Çingiz xanın nəvəsi Batı xan tərəfindən yaradılmış, Avropa və Asiya qitələrində yerləşən və təqribən 260 il ömür sürən Qızıl Orda öz zamanında dünyanın ən böyük və ən qüdrətli dövlətlərindən biri olmuşdur.
| Ulus | |||||
| Qızıl Orda | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Зүчийн улс (Cuçinin ulusu) | |||||
| |||||
 1300 ildə Qızıl Orda-nın ərazisi | |||||
| | |||||
| Paytaxt | Saray-Batu, Saray Bərkə, Bolqar | ||||
| Dilləri | Monqol dili, Qədim qıpçaq dili, Qədim Tatar dili[d], Uyğur dili | ||||
| Rəsmi dilləri | Qıpçaq dili | ||||
| Dövlət dini | Şamanizm, Tenqriçilik, Buddizm (1243-1313) İslam, Hənəfi məzhəbi (1313-1502) | ||||
| Ərazisi |
| ||||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Tarixi
Çingiz Xanın nəvəsi Çuçinin oğlu Batı xan 1236-1255 ci illərdə Şimali Qafqaz, Xarəzm, Sibirin bir hissəsini, eləcədə Krım və Qıpçaq düzlərini zəbt edərək Qızıl Orda dövlətini yaratdı. Dövlətin paytaxtı Volqa çayının sahilində salınan Saray-Batı şəhəri idi. Şəhərin burada salınması o çayın və xüsusən onun cənub hissəsinin əhəmiyyətindən irəli gəlirdi. Bulqar dövlətindən və rus knyazlıqlarından Orta Asiyaya və Monqolustana gedən köhnə yol buradan keçirdi. Bundan əlavə, sürüləri otarmaq və köç salmaq üçün əlverişli olan Aşağı Volqa eyni zamanda əkinçilik ərazilərinə yaxın idi. Taxıla həmişə ehtiyac hiss edən monqollar bu yerlərin əhəmiyyətini başa düşürdülər. Onlara taxılı bulqar və qismən də rus knyazlıqları verirdi.
Qızıl Orda ilk vaxtlar böyük monqol xanına tabe idi. XIII əsrin ortalarından etibarən isə müstəqil dövlətə çevrildi. Dövlətin rəsmi dili Çağatay türkcəsi idi. Batı xanın vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Bərkə xan (1257-1266) keçdi. Bərkə xan Monqol dövləti daxilində baş verən çəkişmələrdən istifadə edərək dövlətin müstəqilliyini daha da möhkəmləndirdi. Qafqaz uğrunda digər qüdrətli monqol dövləti olan Hülakülərlə toqquşmalı oldu. Hülakülərlə münasibətlərin kəskinləşməsi Qızıl Orda ilə Misir məmlükləri arasında hərbi-siyası ittifaqın qırılmasına səbəb oldu. Bərkə xan 1265-ci ildə qardaşı oğlu Noqayın komandanlığı altında 20 minlik ordunu Bizans üzərinə göndərdi. Dunayın cənubunda olan bu döyüşdə bizanslılar məğlub olub Bulqar torpaqlarını tərk etməyə məcbur oldular. Bərkə xandan sonra hakimiyyətə növbə ilə Batı xanın nəvələri Məngi Teymur, Tuta Məngü və Teleboğa gəldi. Lakin əslində hakimiyyəti dövlətdə və ordu içərisində böyük nüfuzu olan Noqay xan idarə edirdi. 1291-ci ildə hakimiyyətə gələn Toqta xan uzun mübarizədən sonra 1300-cü ildə Noqay xana qalib gələrək onu öldürtdü. Bu vaxtdan etibarən Aşağı İdil, Yayik (Ural) və Əmbə çayları ətrafında yaşayan və Noqay xana tabe olan tayfalar Noqaylar adlanmağa başladı.
Qızıl Orda xanları 1282-ci ilədək dövlətin uluslara ayrılması meyllərini boğa bilirdilər. XIII əsrin 80-ci illərindən etibarən başlayan daxili çəkişmələr və ziddiyyətlər dövləti zəiflədirdi. Lakin hakimiyyətə gələn Özbək xan (1313-1342) ara müharibələrinə son qoydu. Özbək xan hakimiyyətə gələn kimi İslam dinini qəbul etdi və bu dini dövlətin bütün təbəqələrinə yayılmasına çalışdı. Bundan başqa onun dövründə dövlətin türkləşməsi prosesi başa çatdı. O, Azərbaycanı işğal etdi, rus knyazlarından alınan vergi sistemində dəyişiklik etdi. Onun və oğlu Canı bəyin dövründə (1342-1357) dövlət hərbi cəhətdən də xeyli qüvvətlənmişdi. Canı bəyin öldürülməsindən sonra dövlətdə yenidən daxili çəkişmələr gücləndi. 1357-1380-ci illərdə Qızıl Ordada 25-dən artıq xan dəyişmişdi. XIV əsrin 60-cı illərində Xarəzm müstəqilləşdi, Həştərxan da Qızıl Ordadan ayırldı. Polşa və Litva Qızıl Ordaya məxsus Dneprboyu torpaqları işğal etdi. Qızıl Ordanın zəifləməsindən istifadə edən rus knyazları Dmitri Donskoyun başçılığı altında öz qüvvələrini birləşdirərək 1380-ci ildə Kulikovo döyüşündə Qızıl Orda xanı Mamayı ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bu zaman Qızıl Ordada hakimiyyəti ələ alan Toxtamış xan (1380-1395) mərkəzi hakimiyyəti gücləndirməyi bacardı. 1382-ci ildə Toxtamış Moskvanı tutaraq yandırdı. Sonra isə Əmir Teymura qarşı mübarizəyə başladı. Türk dünyasının bu iki mahir sərkərdəsi arasında baş verən mənasız çarpışmalar 1395-ci ildə Toxtamışın Terek döyüşündə ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi.
Bu məğlubiyyətdən sonra Qızıl Orda dövləti bir daha özünə gələ bilmədi. Güclənmiş Litva dövləti Qızıl Ordanı daim sıxışdırmağa başladı. XV əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Qızıl Orda parçalandı. Qızıl Orda ərazisində Noqay Ordası dövləti, həmçinin Qazan, Həştərxan, Özbək, Sibir və digər xanlıqlar yaradıldı.
Coğrafiyası
Bu dövlət qərbdə Dunaydan Fin körfəzinə, şərqdə İrtış hövzəsindən Ob çayının aşağı axınına, cənubda Qara dəniz, Xəzər dənizi, Aral dənizi və Balxaş gölünə, şimalda Novqorod torpaqlarınadək ərazini əhatə edirdi. Lakin rus knyazlıqları coğrafi olaraq Qızıl Ordaya daxil deyildi, onlar vassal asılılğında idilər. Qızıl Ordanın paytaxtı əvvəl Saray-Batı, XIV əsrin ortalarından etibarən isə şəhəri olub. Rus mənbələrində bu dövlət Qızıl Orda, şərq qaynaqlarında isə "Cuci ulusu", "Dəsti-Qıpçaq" və ya "Göy Orda" adı ilə məlumdur.
Dövlət quruluşu
Dövlətin başında Xan dayanırdı. Dövləti Xan evi idarə edirdi (Yəni Xan, Oğulları və digər ailə üzvləri). Xan evindən başqa Dövləti Qızıl ordanın varlı şəxsləri və Bəyləri (Noyonlar) idarə edirdilər.Hərbi işlərlə Bəylər-bəy məşğul idi, digər işlərlə isə Vəzirlər. Vergi yığan şəxs Baskak adı daşayırdılar. Ordunun başında "oğlanlar" idi
Ticarət
Qızıl Orda ticarət karvanlarının yollarında yerləşirdi, belə ki,buraya Qafqazdan, Misirdən, Hindistandan, Qərbi avropadan alıcılar gəlirdilər. Qızıl orda Feodalları ticarətdən "Baxış" aldığlarına görə ticarətin inkişafını çox dəstəkləyirdi və inkişafında güc əsirgəmirdi, buna görə də XIII əsr və XIV əsrin birinci yarsında Kərvan yolları və kərvənlarla ticarət böyük inkişaf etmişdir.Kərvanların təhlükəsizliyi haqqında Peqolloti belə yazırdı "Tandan Çinə gedən yol alıcıların sözlərinə inansaq səhər və gecə tam təhlükəsizdir, yalnız alıcı yolda ölərsə onun malı və var dövləti öldüyü torpağın məmuruna verilir. Amma əgər həmin yerdə ölünün yaxın dostu və ya qardaşı varsa və ya kimsə ölünün qardaşı olduğunu deyərsə bütün mallar ona təhvil verilir" Amma bu ticarətdə Qızıl Orda malları çox az idi belə ki malların çoxu xarici idi.Dəşti-Qıpcağ köçərilərin ticarətdə iştirakı məhdudlarşdırılırdı. Belə ki Qıpcaq-ların satdığı yalnız mal-qara əsasən isə atlar idi. Ərəb səyahətçisi İbn-Batut atlarla ticarətdən bu sözləri yazıb "bu diyarda (dəşt-i-qıpcağ) atlar həddindən artıq çoxdur. Əla atların qiyməti 50,60 dirxəm-dir bizim 1 dinər "
Həmçinin bax
İstinadlar
- Raičius, Egdūnas. Muslims in Eastern Europe. Ediniburgh University Press. 2018. səh. 25. ISBN .
Mənbə
- http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/ZOLOTAYA_ORDA.html
- http://russia.rin.ru/guides/11217.html
- http://www.kalitva.ru/2007/11/10/torgovlja-v-zolotojj-orde.-socialno.html
- http://www.tataroved.ru/obrazovanie/textbooks/1/r5/
 | Tarix ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Etdiyiniz redaktələri mənbə və istinadlarla əsaslandırmağı unutmayın. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qizil Ordu ile sehv salmayin Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Qizil Orda rus Zolotaya Orda Altin Orda monq Altan Ord tatar Altin Urda ya da Cucinin Ulusu monq Cuciyn Uls bezi menbelerde Ulu Ulus bir turk monqol dovleti Cingiz xanin nevesi Bati xan terefinden yaradilmis Avropa ve Asiya qitelerinde yerlesen ve teqriben 260 il omur suren Qizil Orda oz zamaninda dunyanin en boyuk ve en qudretli dovletlerinden biri olmusdur UlusQizil OrdaZүchijn uls Cucinin ulusu Bayraq Gerb1300 ilde Qizil Orda nin erazisi 1243 1502Paytaxt Saray Batu Saray Berke BolqarDilleri Monqol dili Qedim qipcaq dili Qedim Tatar dili d Uygur diliResmi dilleri Qipcaq diliDovlet dini Samanizm Tenqricilik Buddizm 1243 1313 Islam Henefi mezhebi 1313 1502 Erazisi teq 6 000 000 km Idareetme formasi Monarxiya Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiCingiz Xanin nevesi Cucinin oglu Bati xan 1236 1255 ci illerde Simali Qafqaz Xarezm Sibirin bir hissesini elecede Krim ve Qipcaq duzlerini zebt ederek Qizil Orda dovletini yaratdi Dovletin paytaxti Volqa cayinin sahilinde salinan Saray Bati seheri idi Seherin burada salinmasi o cayin ve xususen onun cenub hissesinin ehemiyyetinden ireli gelirdi Bulqar dovletinden ve rus knyazliqlarindan Orta Asiyaya ve Monqolustana geden kohne yol buradan kecirdi Bundan elave suruleri otarmaq ve koc salmaq ucun elverisli olan Asagi Volqa eyni zamanda ekincilik erazilerine yaxin idi Taxila hemise ehtiyac hiss eden monqollar bu yerlerin ehemiyyetini basa dusurduler Onlara taxili bulqar ve qismen de rus knyazliqlari verirdi Qizil Orda ilk vaxtlar boyuk monqol xanina tabe idi XIII esrin ortalarindan etibaren ise musteqil dovlete cevrildi Dovletin resmi dili Cagatay turkcesi idi Bati xanin vefatindan sonra hakimiyyete qardasi Berke xan 1257 1266 kecdi Berke xan Monqol dovleti daxilinde bas veren cekismelerden istifade ederek dovletin musteqilliyini daha da mohkemlendirdi Qafqaz ugrunda diger qudretli monqol dovleti olan Hulakulerle toqqusmali oldu Hulakulerle munasibetlerin keskinlesmesi Qizil Orda ile Misir memlukleri arasinda herbi siyasi ittifaqin qirilmasina sebeb oldu Berke xan 1265 ci ilde qardasi oglu Noqayin komandanligi altinda 20 minlik ordunu Bizans uzerine gonderdi Dunayin cenubunda olan bu doyusde bizanslilar meglub olub Bulqar torpaqlarini terk etmeye mecbur oldular Berke xandan sonra hakimiyyete novbe ile Bati xanin neveleri Mengi Teymur Tuta Mengu ve Teleboga geldi Lakin eslinde hakimiyyeti dovletde ve ordu icerisinde boyuk nufuzu olan Noqay xan idare edirdi 1291 ci ilde hakimiyyete gelen Toqta xan uzun mubarizeden sonra 1300 cu ilde Noqay xana qalib gelerek onu oldurtdu Bu vaxtdan etibaren Asagi Idil Yayik Ural ve Embe caylari etrafinda yasayan ve Noqay xana tabe olan tayfalar Noqaylar adlanmaga basladi Qizil Orda xanlari 1282 ci iledek dovletin uluslara ayrilmasi meyllerini boga bilirdiler XIII esrin 80 ci illerinden etibaren baslayan daxili cekismeler ve ziddiyyetler dovleti zeifledirdi Lakin hakimiyyete gelen Ozbek xan 1313 1342 ara muharibelerine son qoydu Ozbek xan hakimiyyete gelen kimi Islam dinini qebul etdi ve bu dini dovletin butun tebeqelerine yayilmasina calisdi Bundan basqa onun dovrunde dovletin turklesmesi prosesi basa catdi O Azerbaycani isgal etdi rus knyazlarindan alinan vergi sisteminde deyisiklik etdi Onun ve oglu Cani beyin dovrunde 1342 1357 dovlet herbi cehetden de xeyli quvvetlenmisdi Cani beyin oldurulmesinden sonra dovletde yeniden daxili cekismeler guclendi 1357 1380 ci illerde Qizil Ordada 25 den artiq xan deyismisdi XIV esrin 60 ci illerinde Xarezm musteqillesdi Hesterxan da Qizil Ordadan ayirldi Polsa ve Litva Qizil Ordaya mexsus Dneprboyu torpaqlari isgal etdi Qizil Ordanin zeiflemesinden istifade eden rus knyazlari Dmitri Donskoyun basciligi altinda oz quvvelerini birlesdirerek 1380 ci ilde Kulikovo doyusunde Qizil Orda xani Mamayi agir meglubiyyete ugratdilar Bu zaman Qizil Ordada hakimiyyeti ele alan Toxtamis xan 1380 1395 merkezi hakimiyyeti guclendirmeyi bacardi 1382 ci ilde Toxtamis Moskvani tutaraq yandirdi Sonra ise Emir Teymura qarsi mubarizeye basladi Turk dunyasinin bu iki mahir serkerdesi arasinda bas veren menasiz carpismalar 1395 ci ilde Toxtamisin Terek doyusunde agir meglubiyyeti ile neticelendi Bu meglubiyyetden sonra Qizil Orda dovleti bir daha ozune gele bilmedi Guclenmis Litva dovleti Qizil Ordani daim sixisdirmaga basladi XV esrin 20 ci illerinden baslayaraq Qizil Orda parcalandi Qizil Orda erazisinde Noqay Ordasi dovleti hemcinin Qazan Hesterxan Ozbek Sibir ve diger xanliqlar yaradildi CografiyasiBu dovlet qerbde Dunaydan Fin korfezine serqde Irtis hovzesinden Ob cayinin asagi axinina cenubda Qara deniz Xezer denizi Aral denizi ve Balxas golune simalda Novqorod torpaqlarinadek erazini ehate edirdi Lakin rus knyazliqlari cografi olaraq Qizil Ordaya daxil deyildi onlar vassal asililginda idiler Qizil Ordanin paytaxti evvel Saray Bati XIV esrin ortalarindan etibaren ise seheri olub Rus menbelerinde bu dovlet Qizil Orda serq qaynaqlarinda ise Cuci ulusu Desti Qipcaq ve ya Goy Orda adi ile melumdur Dovlet qurulusuDovletin basinda Xan dayanirdi Dovleti Xan evi idare edirdi Yeni Xan Ogullari ve diger aile uzvleri Xan evinden basqa Dovleti Qizil ordanin varli sexsleri ve Beyleri Noyonlar idare edirdiler Herbi islerle Beyler bey mesgul idi diger islerle ise Vezirler Vergi yigan sexs Baskak adi dasayirdilar Ordunun basinda oglanlar idiTicaretQizil Orda sikkeleri Qizil Orda ticaret karvanlarinin yollarinda yerlesirdi bele ki buraya Qafqazdan Misirden Hindistandan Qerbi avropadan alicilar gelirdiler Qizil orda Feodallari ticaretden Baxis aldiglarina gore ticaretin inkisafini cox destekleyirdi ve inkisafinda guc esirgemirdi buna gore de XIII esr ve XIV esrin birinci yarsinda Kervan yollari ve kervenlarla ticaret boyuk inkisaf etmisdir Kervanlarin tehlukesizliyi haqqinda Peqolloti bele yazirdi Tandan Cine geden yol alicilarin sozlerine inansaq seher ve gece tam tehlukesizdir yalniz alici yolda olerse onun mali ve var dovleti olduyu torpagin memuruna verilir Amma eger hemin yerde olunun yaxin dostu ve ya qardasi varsa ve ya kimse olunun qardasi oldugunu deyerse butun mallar ona tehvil verilir Amma bu ticaretde Qizil Orda mallari cox az idi bele ki mallarin coxu xarici idi Desti Qipcag kocerilerin ticaretde istiraki mehdudlarsdirilirdi Bele ki Qipcaq larin satdigi yalniz mal qara esasen ise atlar idi Ereb seyahetcisi Ibn Batut atlarla ticaretden bu sozleri yazib bu diyarda dest i qipcag atlar heddinden artiq coxdur Ela atlarin qiymeti 50 60 dirxem dir bizim 1 diner Hemcinin baxQizil Ordanin Azerbaycana yurusleriIstinadlarRaicius Egdunas Muslims in Eastern Europe Ediniburgh University Press 2018 seh 25 ISBN 1 4744 1579 8 Menbehttp www krugosvet ru enc istoriya ZOLOTAYA ORDA html http russia rin ru guides 11217 html http www kalitva ru 2007 11 10 torgovlja v zolotojj orde socialno html http www tataroved ru obrazovanie textbooks 1 r5 Tarix ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Etdiyiniz redakteleri menbe ve istinadlarla esaslandirmagi unutmayin