Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Qazan xanlığı və ya Kazan xanlığı — Qızıl Orda dövlətinin varislərindən biri olan türk dövləti.
| dağılıb | |||
| Qazan xanlığı | |||
|---|---|---|---|
| قازان خانليغى | |||
| |||
 | |||
| | |||
| Paytaxt | Kazan | ||
| Dilləri | Türki dili, Qədim Tatar dili[d] | ||
| Rəsmi dilləri | Tatar dili | ||
| Dövlət dini | İslam | ||
| Ərazisi |
| ||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||
| Sülalə | Borucigin | ||
| Dövlət başçıları | |||
| İlk xan | |||
| • 1438-1445 | Uluq Məhəmməd | ||
| Son xan | |||
| • 1552 | |||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||
Tarixi
Qızıl Ordada baş verən bir sıra proseslər sonda onu çökdürdü və yerində kiçik xanlıqlar yarandı. XIV əsrin ikinci yarısı və XV əsrin əvvəllərində qədim tənəzzülə uğradılar. Əhalinin böyük bir hissəsi şimala orta axarına köçdülər. Bu yerdə Bulqar tipli yeni knyazlıqlar yaradıldı. Bu knyazlıqlar arasında ən çox fərqlənən İsgi-Kazan knyazlığı idi. İsgi-Kazan knyazlığı XIII əsrin ikinci yarısında yaranmışdır. XIV əsrin sonunda İsgi-Kazan knyazları Kazan şəhərinə doğru irəliləyərək burada yeni inzibati mərkəz yaratmağa çalışdılar. Lakin knyazın bu cəhdi uğursuz oldu. 1399-cu ildə ölkənin yeni mərkəzi olan Kazan knyazın qüvvələri Yuri Dmitreviçin silahlı dəstələri tərəfindən darmadağın edildi. Səlnamələrdə yazıldığına görə Kazan şəhəri təxminən 40 ilə yaxın dağılmış bir vəziyyətdə qaldı. Beləliklə, yeni bir inzibati mərkəz yaradıldı. Həmin mərkəz Kazan adlandırıldı. Şəhərin ərazisindən axan çay da adlanırdı.
Qazan ulusunun yerində qurulan xanlığın yaradıcısı Toxtamışın nəvəsi Qızıl Ordu hökmdarlarından olan Uluq Məhəmməd xandır. Uluq Məhəmməd xan Suzdal knyazlığını məğlub edərək, Moskva knyazlığını da özünə tabe etdi. Uluq Məhəmməddən sonra oğlu Mahmud, ondan sonra Mahmudun oğlu Xəlil, Xəlildən sonra qardaşı İbrahim taxta çıxmışlarsa da, elə bir önəmli uğur qazana bilməmişlər. Ümumiyyətlə, 115 illik Qazan xanlığı tarixində on doqquz dəfə xan dəyişikliyi olmuş, nəticədə dövlət daxili mücadilələrin və taxt qovğalarının təsiri ilə zəifləməyə başlamış, bundan istifadə edən Moskva çarı 1552-ci ildə Qazan xanlığına son qoymuşdur.
Daxili və xarici siyasəti
Kazan xanlığında ayrı-ayrı ulusların hakim feodal qruplaşmaları arasında həmişə mübarizə gedirdi ona görə sabit mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət yox idi. Kazan xanlığı mənbələrdə ilk dəfə 1445-ci ildən xatırlanır. Xanlığın ilk xanı Ulu Məhəmməd olmuşdur və o, xanlığın əsasını qoymuşdur. Mənşəcə Ulu Məhəmməd Qızıl Orda xanı Toxtamış xanın nəslindən idi. Lakin bəzi mənbələrə görə xanlığın əsası Ulu Məhəmmədin oğlu Mahmutək tərəfindən qoyulmuşdur. Deyilənə görə Qızıl Orda xanı Ulu Məhəmmədin rəqibi Qiyasəddin tərəfindən hakimiyyətdən salınmış, lakin o, Qiyasəddinin oğlu Kiçik Məhəmmədlə hakimiyyət uğrunda mübarizəni davam etdirmiş və onunla sövdələşmə əsasında Krımda hakimiyyəti ələ almışdır. Krım xanlığının hakimləri onu oradan qovmuşdular. Ulu Məhəmməd üç minlik ordu ilə 1439-cu ildə Moskvaya hərbi səfər təşkil edərək rus ordusunu məğlub etmiş, 1444-cü ildə Nijni-Novqorodu tutmuşdu. 1445-ci ildəki döyüşdə isə Moskva knyazı II Vasili yaralandı və əsir alındı. Lakin döyüşdən iki ay sonra xan böyük məbləğdə pul alıb II Vasilini azad etdi. Ulu Məhəmməd ömrünün sonuna kimi Rus knyazlıqları ilə müharibə aparmışdır. 1445-ci ildə Ulu Məhəmməd öldü və yerinə oğlu Mahmutək (1445–1466) hakimiyyətə gəldi. Rusiyanın Volqaboyunda işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxan Mahmutək 1446–1448-ci illərdə Murom, Vladimir, Ustyuq və başqa əyalətlərə hərbi səfərlər təşkil etmişdir. Rusiya ilə Kazan xanlığı arasında müharibələr 1467-ci ilə qədər davam etmişdir. Bundan sonra bir müddət Rusiya ilə Kazan xanlığı arasında sülh danışıqları başlanmışdı. Lakin xanlığın içərisində knyaz Abdul Mömin başda olmaqla feodal qruplaşması hakimiyyət uğrunda mübarizəyə başlayaraq Rusiyaya meyil edir və onun köməyilə hakimiyyətə gəlməyə çalışırdı.
Mahmutək öldükdən sonra hakimiyyətə oğlu Xəlil gəldi və onda Abdul Möminin qruplaşmasının fəaliyyəti daha da genişləndi. İş elə gətirdi ki, Mahmutəkin ikinci oğlu İbrahim də rus orientasiyasını götürmüş oldu. Bu, Rusiyanın Kazan xanlığını işğal etməsinə əlverişli şərait yaratdı. Xüsusilə, xanlığın yeni xanı Əli xanın (1479–1487) dövründə rus ordusu hücuma keçdi və Əli xanı hakimiyyətdən salıb Kazan şəhərini tutdu. Əli xan əsir alındı və Voloqdayada öldürüldü. Çar xanlığı hələ Rusiyaya birləşdirmək haqqında fərman vermədi yalnız öz protektoratı altına aldı və xanlığın başına ruspərəst Məhəmməd Emin adlı feodalı qoydu. O, rus çarından asılı vəziyyətdə işləyirdi. Buna baxmayaraq rus çarı IV İvan özünü Kazanın hakimi elan etmiş və özünə "Böyük Bulqar knyazı" titulunu götürmüşdü. Rus çarının razılığı olmadan xanlığın başına hakim seçilə bilməzdi. Lakin geniş xalq kütləsi knyaz Kəl Əhmədin başçılığı ilə ruslara qarşı mübarizə aparırdı. Onun ən yaxın köməkçiləri Urak, Sadır və Akiş rus vergi yığınlarına divan tuturdular. Amma Kəl Əhməd sonra ruslara satıldı və onun vasitəsilə xanlıq üzərində əsarət daha da güclənildi. 1521-ci ildə saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə Krım xanlığının nümayəndəsi Sahib Girey keçdi. Sahib Girey Kazan xanlığında olan rusları sıxışdırmağa başladı. Bu vaxt Krım xanı Məhəmməd Girey (Sahib Gireyin qardaşı) Krım və Noqay qoşunları ilə rus dövlətinə hərbi səfər təşkil etdi. O, Nijni-Novqorodu alıb Moskvaya yaxınlaşdı, amma onu ala bilmədi. Kazan xanlığı 28 il Krım xanlığının tabeliyində qaldı.
1552-ci ildə Litva ilə müharibəni qurtarmış rus çarı III Vasili qüvvəsini Kazan xanına qarşı yönəltdi. Sahib Girey ruslarla toqquşmadan çəkindi və Türkiyənin vassallığını qəbul etdi. Lakin Rusiya Türkiyə ilə Kazan xanlığının bu razılığına qarşı çıxdı və Sahib Gireyə qarşı müharibəyə başladı. Sahib Girey vəziyyətin çətinliyini görüb Kazanı tərk edərək Krıma getdi, yerinə isə qardaşı oğlu Səfa Gireyi qoydu (1524–1549). Səfa Girey də Türkiyə tərəfdarı idi. Ondan sonra Kazan xanlığını Krımdan gəlmiş qoşunun başçısı Kuçak ələ keçirdi, xanlığa Səfa Gireyin kiçik yaşlı oğlu Uyatmışı təyin etdi. O, uşaq olduğuna görə əslində hakimiyyət Səfa Gireyin arvadı Soyom-Bikə xatun tərəfindən idarə olunurdu. Bu vaxt hakimiyyətə gəlmiş IV İvan Volqaboyunu işğal etmək istəyirdi. O, özü başda olmaqla 1548 və 1550-ci illərdə iki dəfə Kazan xanlığına qarşı hərbi səfər təşkil etdi, lakin hər iki yürüş uğursuz oldu. Kuçakın ordusu rus qoşunlarını qovub cıxartdı. IV İvan 1551-ci ildə Kazan yaxınlığında Sviyajsk qalasını tikdi. Bu qala Kazan xanlığına həlledici hücum üçün hərbi baza oldu. IV İvan 1552-ci ilin avqustunda yeni hərbi səfər təşkil etdi. Rus ordusu 150 min döyüşçü və 150 topdan ibarət idi. Səfər 40 gün çəkdi. Rus ordusu Kazan şəhərini mühasirəyə aldı və 1552-ci il oktyabrn 2-də şəhəri tutdu. Sonuncu Kazan xanı Yadigar xan əsir alındı. Lakin rus qoşunlarına qarşı mübarizə uzun müddət davam etdi. 1552-ci ilin dekabrında iri feodallardan biri olan Hüseyn Seidin başçılığı ilə milli azadlıq hərəkatı baş qaldırdı. Rus mütləqiyyətinin silahlı qüvvələrinin gücü ilə azadlıq hərəkatı amansızcasına yatırıldı və Kazan xanlığının ərazisində "sakitlik" yaradıldı. Kazan xanlığı ləğv edildi. Beləliklə, bu zəngin ölkə Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi.
Etnik tərkibi
Kazan xanlığının ərazisi indiki Tatarıstan Respublikasının bir hissəsini təşkil edir. Xanlığın ərazisi Volqa çayının sağ sahillərindən Kama çayına qədər olan geniş bir sahəni əhatə edirdi. Bu yerlər ən qədim yaşayış məskənləri olmuşdur. Buranın ilk sakinləri marilərin, mordvaların, udlaudların əcdadları olmuşdur. Eramızın III–IV əsrlərindən başlayaraq bu yerlərə türkdilli tayfalar da axışıb gəlmiş burada məskunlaşmışlar. sahilində Udmurtlar, geniş meşə ətəklərində çuvaşlar, mordvalar, marilər, başqırdlar yaşayırdılar. Kazan xanlığının şimal və cənub sərhədləri dəqiq müəyyən deyildir. Qərbdə Kazan xanlığının ərazisini Moskva knyazlığından Sura çayı ayırırdı. Şərqdə Kazan xanlığı Viyatka çayına qədər uzanırdı. Cənub bölgələrində Noqaylar yaşayırdılar. VIII–X əsrlərdə Volqa ilə Kama çayı sahillərində məskunlaşan bulqar tayfaları uzun müddət yerli xalqlarla bir yerdə yaşayaraq qaynayıb qarışaraq Volqa-Kama bulqarları yaranmışdır. Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə Kazan tayfaları vahid bir xalq kimi XIII əsrdə monqolların hücumlarından sonra formalaşmışdır.
Sosial-iqtisadi və siyasi quruluşu
Dövlətin başçısı xan olsa da, əslində onun fəaliyyətinə iri feodallar şurası (divan) istiqamət verirdi. Əsas torpaq sahibliyi forması soyurqal idi. Kazan xanlığının ictimai tərkibi xan, karaçi (4 məşhur nəsildən-Şirin, Barqın, Arqın, Qıpçaq-olan iri feodallar), sultan, əmir, mirzə, ulan, kazak, tacir və sənətkarlardan, azad kəndlilər, asılı kəndlilər, təhkimli hərbi əsirlər və kölələrdən ibarət idi. Xanlıq daruq (dairə) və uluslar (vilayət) bölünürdü. Xanlığın mülkiyyəti ona görə möhkəm idi ki, natural təsərrüfatla məşğul olurdu, yəni tələb olunan hər şey "yalnız evdə hazırlanırdı". Xanlıqda feodal istehsal üsulu mövcud idi: torpaqlar tək-tək feodalların əlində cəm olunmuşdu. Kəndlilər feodallara məxsus icmalarda yaşayırdılar və icarəyə götürdükləri torpaq paylarının əvəzində illik yasaq (vergi) verirdilər. Xan hərbi qulluğa görə tarxanlara torpaq verirdi. Şərq ölkələrində, məsələn, Mərkəzi Asiyada bu, "iqta" adlandırılırdı. Müəyyən vaxtdan sonra çox hallarda tarxanlar həmin torpaq sahələrini öz mülklərinə çevirirdilər. Bundan başqa məscidlərə də torpaq sahələri verilmişdi ki, bu, adlanırdı. Kazan xanlığında əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik idi. Əhali qabaqkı əsrlərdən fərqli olaraq köçəri maldarlıqla məşğul olmurdu. İkinci təsərrüfat məşğuliyyəti maldarlıq idi. Tatarlarda əsas qoşqu heyvanı at idi. Ona görə tatarların böyük at ilxıları var idi. Qədim bulqarların ənənəsini davam etdirən sənətkarlar dəri, gön və xəz məlumatı üzrə ixtisaslaşmışdılar, müxtəlif metal növlərindən əşyalar, hazırlayırdılar və onların məhsulları həm daxildə satılır, həm də xaricə aparılırdı. Kazan şəhərində XV əsrin sonlarından etibarən iki böyük daimi bazar vardı. Bu bazarlarda həm xanlığın kəndlərindən gələnlər həm də Volqaboyundan, Sibirdən və Şərqi Avropadan, o sıradan Krımdan və Rus dövlətindən gələn tacirlər alver edirdilər. 1552-ci ilin məlumatına görə Kazanda 5 min nəfər xarici tacir yaşayırdı. Bundan başqa hər ilin 24 iyulunda şəhərdə ticarət yarmarkası təşkil edilirdi. Yarmarkada İrandan, Həştərxandan, Krımdan, Mərkəzi Asiyadan və Qafqazdan gəlmiş tacirlər iştirak edirdilər. Şəhərdə iri karvansaraylar, qonaq evləri, məscidlər tikilir, planlı küçələr salınırdı. Şəhərdə çoxlu hamam tikilmişdi. O vaxtdan Volqaboyunda və sonra bütün Rusiyada Kazan yeganə şəhər idi ki, şərq üslubunda daimi fəaliyyətdə olan hamamlar vardı.
Xanlığın ərazisində çoxlu kiçik şəhərlər də vardı: Ələt, Tətəş, Qullar, Şəki, Alabuqu və s. Yuxarıda deyildiyi kimi, xanlıqda əhalinin əsas hissəsini tatar dilində "qara xalıq" (yəni, qara xalq, qara camaat) adlanan kəndlilər – rəiyyət təşkil edirdi. Onlar torpaqdan istifadə etdiklərinə görə öz gəlirlərindən vergi (yasaq) verirdilər. Yasaq məhsulun onda bir hissəsini əhatə edirdi. Kənd yerlərində əhali "qara xalq" "aksakkal" adlanan qocalar tərəfindən idarə edilirdi. Lakin "aksakkal"lar icmalarda yalnız ənənəvi başçı idilər. Vergi işlərinə darğalar baxırdılar. Vergilərin ağırlığı kəndli kütlərini müflisləşdirir və feodallarla kəndlilər arasında sinfi mübarizə kəskinləşirdi. 1496-cı ildə Kazan xanlığında kəndlilərin üsyanı baş vermişdi. Kəndli üsyanları 1524, 1531 və 1546-cı illərdə də olmuşdu. Kazan xanlığı 115 il yaşamışdır və bu müddət ərzində 14 xan sui-qəsd nəticəsində devrilmişdir.
Xanlığın hökmdarları
- Uluq Məhəmməd xan (Kazan Tatarca Oluğ Möxämmät, Ulu Mukhamed) (1438–1446)
- Mahmud xan (Kazan Tatarca Mäxmüd, Mahmudek, Mahmud, Makhmud) (1446–1464)
- Xəlil xan (Kazan Tatarca Xälil, Khalil ibn Mahmud) (1466–1467)
- İbrahim xan (1467–1479)
- (Kazan Tatarca İlham, Ğäli, Ghali, Ali) (1479–1485) (1486–1487)
- (Kazan Tatarca Möxämmät Ämin, Möxämmädämin, Muhammad Amin) (1485–1486) (1487–1496) (1502–1518). Uluğ Muhammed Hanedanı'nın sona erişi.
- (Kazan Tatarca Mamıq, Mameq, Mamuk) (1496–1497)
- (Kazan Tatarca Ğäbdellatíf, Abd Al-Latyf, Abdul Latyf) (1497–1502)
- (Kazan Tatarca Şahğäli, Shah Ali) (1518–1521) (1546) (1551–1552)
- Sahip Giray xan (Kazan Tatarca Säxibgäräy, Sakhib-Girey) (1521–1525)
- Safa Giray xan (Kazan Tatarca Safagäräy, Safa-Girey) (1525–1532) (1535–1546) (1546–1549)
- (Kazan Tatarca Canğäli, Jan Ali, Can Ali) (1532–1535)
- (Kazan Tatarca Utamesh Giray, Ütämeşgäräy, Ötemiş, Otemish, Utyamysh) (1549–1551) İki yaşında tahta geçen Ödemiş Giray Hanın annesi anasi Süyüm bikə Xatun (Kazan Tatarca Söyembikä) (1519–1557) fiili olarak Kazan Hanlığını yönetmiştir.
- (Kazan Tatarca Yadegär Möxämmät, Yadigar Muhammad, Yadygar) (1552)
Həmçinin bax
- .
- Ханлыг // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 51.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Qazan xanligi ve ya Kazan xanligi Qizil Orda dovletinin varislerinden biri olan turk dovleti dagilibQazan xanligiقازان خانليغىBayraq 1438 1552Paytaxt KazanDilleri Turki dili Qedim Tatar dili d Resmi dilleri Tatar diliDovlet dini IslamErazisi 75 000 km Idareetme formasi MonarxiyaSulale BoruciginDovlet bascilariIlk xan 1438 1445 Uluq MehemmedSon xan 1552 Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiQizil Ordada bas veren bir sira prosesler sonda onu cokdurdu ve yerinde kicik xanliqlar yarandi XIV esrin ikinci yarisi ve XV esrin evvellerinde qedim tenezzule ugradilar Ehalinin boyuk bir hissesi simala orta axarina kocduler Bu yerde Bulqar tipli yeni knyazliqlar yaradildi Bu knyazliqlar arasinda en cox ferqlenen Isgi Kazan knyazligi idi Isgi Kazan knyazligi XIII esrin ikinci yarisinda yaranmisdir XIV esrin sonunda Isgi Kazan knyazlari Kazan seherine dogru irelileyerek burada yeni inzibati merkez yaratmaga calisdilar Lakin knyazin bu cehdi ugursuz oldu 1399 cu ilde olkenin yeni merkezi olan Kazan knyazin quvveleri Yuri Dmitrevicin silahli desteleri terefinden darmadagin edildi Selnamelerde yazildigina gore Kazan seheri texminen 40 ile yaxin dagilmis bir veziyyetde qaldi Belelikle yeni bir inzibati merkez yaradildi Hemin merkez Kazan adlandirildi Seherin erazisinden axan cay da adlanirdi Qazan ulusunun yerinde qurulan xanligin yaradicisi Toxtamisin nevesi Qizil Ordu hokmdarlarindan olan Uluq Mehemmed xandir Uluq Mehemmed xan Suzdal knyazligini meglub ederek Moskva knyazligini da ozune tabe etdi Uluq Mehemmedden sonra oglu Mahmud ondan sonra Mahmudun oglu Xelil Xelilden sonra qardasi Ibrahim taxta cixmislarsa da ele bir onemli ugur qazana bilmemisler Umumiyyetle 115 illik Qazan xanligi tarixinde on doqquz defe xan deyisikliyi olmus neticede dovlet daxili mucadilelerin ve taxt qovgalarinin tesiri ile zeiflemeye baslamis bundan istifade eden Moskva cari 1552 ci ilde Qazan xanligina son qoymusdur Daxili ve xarici siyasetiKazan xanliginda ayri ayri uluslarin hakim feodal qruplasmalari arasinda hemise mubarize gedirdi ona gore sabit merkezlesdirilmis hakimiyyet yox idi Kazan xanligi menbelerde ilk defe 1445 ci ilden xatirlanir Xanligin ilk xani Ulu Mehemmed olmusdur ve o xanligin esasini qoymusdur Mensece Ulu Mehemmed Qizil Orda xani Toxtamis xanin neslinden idi Lakin bezi menbelere gore xanligin esasi Ulu Mehemmedin oglu Mahmutek terefinden qoyulmusdur Deyilene gore Qizil Orda xani Ulu Mehemmedin reqibi Qiyaseddin terefinden hakimiyyetden salinmis lakin o Qiyaseddinin oglu Kicik Mehemmedle hakimiyyet ugrunda mubarizeni davam etdirmis ve onunla sovdelesme esasinda Krimda hakimiyyeti ele almisdir Krim xanliginin hakimleri onu oradan qovmusdular Ulu Mehemmed uc minlik ordu ile 1439 cu ilde Moskvaya herbi sefer teskil ederek rus ordusunu meglub etmis 1444 cu ilde Nijni Novqorodu tutmusdu 1445 ci ildeki doyusde ise Moskva knyazi II Vasili yaralandi ve esir alindi Lakin doyusden iki ay sonra xan boyuk meblegde pul alib II Vasilini azad etdi Ulu Mehemmed omrunun sonuna kimi Rus knyazliqlari ile muharibe aparmisdir 1445 ci ilde Ulu Mehemmed oldu ve yerine oglu Mahmutek 1445 1466 hakimiyyete geldi Rusiyanin Volqaboyunda isgalciliq siyasetine qarsi cixan Mahmutek 1446 1448 ci illerde Murom Vladimir Ustyuq ve basqa eyaletlere herbi seferler teskil etmisdir Rusiya ile Kazan xanligi arasinda muharibeler 1467 ci ile qeder davam etmisdir Bundan sonra bir muddet Rusiya ile Kazan xanligi arasinda sulh danisiqlari baslanmisdi Lakin xanligin icerisinde knyaz Abdul Momin basda olmaqla feodal qruplasmasi hakimiyyet ugrunda mubarizeye baslayaraq Rusiyaya meyil edir ve onun komeyile hakimiyyete gelmeye calisirdi Mahmutek oldukden sonra hakimiyyete oglu Xelil geldi ve onda Abdul Mominin qruplasmasinin fealiyyeti daha da genislendi Is ele getirdi ki Mahmutekin ikinci oglu Ibrahim de rus orientasiyasini goturmus oldu Bu Rusiyanin Kazan xanligini isgal etmesine elverisli serait yaratdi Xususile xanligin yeni xani Eli xanin 1479 1487 dovrunde rus ordusu hucuma kecdi ve Eli xani hakimiyyetden salib Kazan seherini tutdu Eli xan esir alindi ve Voloqdayada olduruldu Car xanligi hele Rusiyaya birlesdirmek haqqinda ferman vermedi yalniz oz protektorati altina aldi ve xanligin basina rusperest Mehemmed Emin adli feodali qoydu O rus carindan asili veziyyetde isleyirdi Buna baxmayaraq rus cari IV Ivan ozunu Kazanin hakimi elan etmis ve ozune Boyuk Bulqar knyazi titulunu goturmusdu Rus carinin raziligi olmadan xanligin basina hakim secile bilmezdi Lakin genis xalq kutlesi knyaz Kel Ehmedin basciligi ile ruslara qarsi mubarize aparirdi Onun en yaxin komekcileri Urak Sadir ve Akis rus vergi yiginlarina divan tuturdular Amma Kel Ehmed sonra ruslara satildi ve onun vasitesile xanliq uzerinde esaret daha da guclenildi 1521 ci ilde saray cevrilisi neticesinde hakimiyyete Krim xanliginin numayendesi Sahib Girey kecdi Sahib Girey Kazan xanliginda olan ruslari sixisdirmaga basladi Bu vaxt Krim xani Mehemmed Girey Sahib Gireyin qardasi Krim ve Noqay qosunlari ile rus dovletine herbi sefer teskil etdi O Nijni Novqorodu alib Moskvaya yaxinlasdi amma onu ala bilmedi Kazan xanligi 28 il Krim xanliginin tabeliyinde qaldi 1552 ci ilde Litva ile muharibeni qurtarmis rus cari III Vasili quvvesini Kazan xanina qarsi yoneltdi Sahib Girey ruslarla toqqusmadan cekindi ve Turkiyenin vassalligini qebul etdi Lakin Rusiya Turkiye ile Kazan xanliginin bu raziligina qarsi cixdi ve Sahib Gireye qarsi muharibeye basladi Sahib Girey veziyyetin cetinliyini gorub Kazani terk ederek Krima getdi yerine ise qardasi oglu Sefa Gireyi qoydu 1524 1549 Sefa Girey de Turkiye terefdari idi Ondan sonra Kazan xanligini Krimdan gelmis qosunun bascisi Kucak ele kecirdi xanliga Sefa Gireyin kicik yasli oglu Uyatmisi teyin etdi O usaq olduguna gore eslinde hakimiyyet Sefa Gireyin arvadi Soyom Bike xatun terefinden idare olunurdu Bu vaxt hakimiyyete gelmis IV Ivan Volqaboyunu isgal etmek isteyirdi O ozu basda olmaqla 1548 ve 1550 ci illerde iki defe Kazan xanligina qarsi herbi sefer teskil etdi lakin her iki yurus ugursuz oldu Kucakin ordusu rus qosunlarini qovub cixartdi IV Ivan 1551 ci ilde Kazan yaxinliginda Sviyajsk qalasini tikdi Bu qala Kazan xanligina helledici hucum ucun herbi baza oldu IV Ivan 1552 ci ilin avqustunda yeni herbi sefer teskil etdi Rus ordusu 150 min doyuscu ve 150 topdan ibaret idi Sefer 40 gun cekdi Rus ordusu Kazan seherini muhasireye aldi ve 1552 ci il oktyabrn 2 de seheri tutdu Sonuncu Kazan xani Yadigar xan esir alindi Lakin rus qosunlarina qarsi mubarize uzun muddet davam etdi 1552 ci ilin dekabrinda iri feodallardan biri olan Huseyn Seidin basciligi ile milli azadliq herekati bas qaldirdi Rus mutleqiyyetinin silahli quvvelerinin gucu ile azadliq herekati amansizcasina yatirildi ve Kazan xanliginin erazisinde sakitlik yaradildi Kazan xanligi legv edildi Belelikle bu zengin olke Rusiyanin mustemlekesine cevrildi Etnik terkibiKazan xanliginin erazisi indiki Tataristan Respublikasinin bir hissesini teskil edir Xanligin erazisi Volqa cayinin sag sahillerinden Kama cayina qeder olan genis bir saheni ehate edirdi Bu yerler en qedim yasayis meskenleri olmusdur Buranin ilk sakinleri marilerin mordvalarin udlaudlarin ecdadlari olmusdur Eramizin III IV esrlerinden baslayaraq bu yerlere turkdilli tayfalar da axisib gelmis burada meskunlasmislar sahilinde Udmurtlar genis mese eteklerinde cuvaslar mordvalar mariler basqirdlar yasayirdilar Kazan xanliginin simal ve cenub serhedleri deqiq mueyyen deyildir Qerbde Kazan xanliginin erazisini Moskva knyazligindan Sura cayi ayirirdi Serqde Kazan xanligi Viyatka cayina qeder uzanirdi Cenub bolgelerinde Noqaylar yasayirdilar VIII X esrlerde Volqa ile Kama cayi sahillerinde meskunlasan bulqar tayfalari uzun muddet yerli xalqlarla bir yerde yasayaraq qaynayib qarisaraq Volqa Kama bulqarlari yaranmisdir Menbelerin verdiyi melumatlara gore Kazan tayfalari vahid bir xalq kimi XIII esrde monqollarin hucumlarindan sonra formalasmisdir Sosial iqtisadi ve siyasi qurulusuQazan xanliginin xeritesi Dovletin bascisi xan olsa da eslinde onun fealiyyetine iri feodallar surasi divan istiqamet verirdi Esas torpaq sahibliyi formasi soyurqal idi Kazan xanliginin ictimai terkibi xan karaci 4 meshur nesilden Sirin Barqin Arqin Qipcaq olan iri feodallar sultan emir mirze ulan kazak tacir ve senetkarlardan azad kendliler asili kendliler tehkimli herbi esirler ve kolelerden ibaret idi Xanliq daruq daire ve uluslar vilayet bolunurdu Xanligin mulkiyyeti ona gore mohkem idi ki natural teserrufatla mesgul olurdu yeni teleb olunan her sey yalniz evde hazirlanirdi Xanliqda feodal istehsal usulu movcud idi torpaqlar tek tek feodallarin elinde cem olunmusdu Kendliler feodallara mexsus icmalarda yasayirdilar ve icareye goturdukleri torpaq paylarinin evezinde illik yasaq vergi verirdiler Xan herbi qulluga gore tarxanlara torpaq verirdi Serq olkelerinde meselen Merkezi Asiyada bu iqta adlandirilirdi Mueyyen vaxtdan sonra cox hallarda tarxanlar hemin torpaq sahelerini oz mulklerine cevirirdiler Bundan basqa mescidlere de torpaq saheleri verilmisdi ki bu adlanirdi Kazan xanliginda ehalinin esas mesguliyyeti ekincilik idi Ehali qabaqki esrlerden ferqli olaraq koceri maldarliqla mesgul olmurdu Ikinci teserrufat mesguliyyeti maldarliq idi Tatarlarda esas qosqu heyvani at idi Ona gore tatarlarin boyuk at ilxilari var idi Qedim bulqarlarin enenesini davam etdiren senetkarlar deri gon ve xez melumati uzre ixtisaslasmisdilar muxtelif metal novlerinden esyalar hazirlayirdilar ve onlarin mehsullari hem daxilde satilir hem de xarice aparilirdi Kazan seherinde XV esrin sonlarindan etibaren iki boyuk daimi bazar vardi Bu bazarlarda hem xanligin kendlerinden gelenler hem de Volqaboyundan Sibirden ve Serqi Avropadan o siradan Krimdan ve Rus dovletinden gelen tacirler alver edirdiler 1552 ci ilin melumatina gore Kazanda 5 min nefer xarici tacir yasayirdi Bundan basqa her ilin 24 iyulunda seherde ticaret yarmarkasi teskil edilirdi Yarmarkada Irandan Hesterxandan Krimdan Merkezi Asiyadan ve Qafqazdan gelmis tacirler istirak edirdiler Seherde iri karvansaraylar qonaq evleri mescidler tikilir planli kuceler salinirdi Seherde coxlu hamam tikilmisdi O vaxtdan Volqaboyunda ve sonra butun Rusiyada Kazan yegane seher idi ki serq uslubunda daimi fealiyyetde olan hamamlar vardi Xanligin erazisinde coxlu kicik seherler de vardi Elet Tetes Qullar Seki Alabuqu ve s Yuxarida deyildiyi kimi xanliqda ehalinin esas hissesini tatar dilinde qara xaliq yeni qara xalq qara camaat adlanan kendliler reiyyet teskil edirdi Onlar torpaqdan istifade etdiklerine gore oz gelirlerinden vergi yasaq verirdiler Yasaq mehsulun onda bir hissesini ehate edirdi Kend yerlerinde ehali qara xalq aksakkal adlanan qocalar terefinden idare edilirdi Lakin aksakkal lar icmalarda yalniz enenevi basci idiler Vergi islerine dargalar baxirdilar Vergilerin agirligi kendli kutlerini muflislesdirir ve feodallarla kendliler arasinda sinfi mubarize keskinlesirdi 1496 ci ilde Kazan xanliginda kendlilerin usyani bas vermisdi Kendli usyanlari 1524 1531 ve 1546 ci illerde de olmusdu Kazan xanligi 115 il yasamisdir ve bu muddet erzinde 14 xan sui qesd neticesinde devrilmisdir Xanligin hokmdarlariUluq Mehemmed xan Kazan Tatarca Olug Moxammat Ulu Mukhamed 1438 1446 Mahmud xan Kazan Tatarca Maxmud Mahmudek Mahmud Makhmud 1446 1464 Xelil xan Kazan Tatarca Xalil Khalil ibn Mahmud 1466 1467 Ibrahim xan 1467 1479 Kazan Tatarca Ilham Gali Ghali Ali 1479 1485 1486 1487 Kazan Tatarca Moxammat Amin Moxammadamin Muhammad Amin 1485 1486 1487 1496 1502 1518 Ulug Muhammed Hanedani nin sona erisi Kazan Tatarca Mamiq Mameq Mamuk 1496 1497 Kazan Tatarca Gabdellatif Abd Al Latyf Abdul Latyf 1497 1502 Kazan Tatarca Sahgali Shah Ali 1518 1521 1546 1551 1552 Sahip Giray xan Kazan Tatarca Saxibgaray Sakhib Girey 1521 1525 Safa Giray xan Kazan Tatarca Safagaray Safa Girey 1525 1532 1535 1546 1546 1549 Kazan Tatarca Cangali Jan Ali Can Ali 1532 1535 Kazan Tatarca Utamesh Giray Utamesgaray Otemis Otemish Utyamysh 1549 1551 Iki yasinda tahta gecen Odemis Giray Hanin annesi anasi Suyum bike Xatun Kazan Tatarca Soyembika 1519 1557 fiili olarak Kazan Hanligini yonetmistir Kazan Tatarca Yadegar Moxammat Yadigar Muhammad Yadygar 1552 Hemcinin baxQizil Orda Hanlyg Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә X ҹild Frost Shүshtәr Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 S 51