Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Başqırdlar və ya Başqurdlar — Türk xalqları qrupunun bulqar yarımqrupuna aiddir.
| Ümumi sayı | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 800 000 | |||||||||||||||||||||
| Yaşadığı ərazilər | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Dili | |||||||||||||||||||||
| Dini | |||||||||||||||||||||
| Qohum xalqlar | |||||||||||||||||||||
Başqırdlar haqqında ilk tarixi məlumatlar IX-X əsrlərə aid ərəb mənbələrində verilir. Mənbələrdə onlar «başkorf» və ya «başqırd» kimi qeyd olunmuşdular. Başqırdlar Volqa Bulqar dövləti yaranandan sonra onlara tabe oldular. XIII əsrdən Başqırdlarda feodal münasibətləri yarandı. 1236-cı ildə Batu xanın monqol qoşunları Volqa-Bulqar dövlətini süquta uğratdı, həmçinin Başqırdıstan torpaqları da onların işğalı altına düşdü. Başqırdlar Qızıl Ordaya xəz ilə yasaq (vergi) ödəyirdilər. Bundan başqa mal-qaranın sayının onda bir hissəsi də onlara verilirdi. XIV əsrdə Başqırdıstan ərazisi Qızıl Orda xanı Toxtamışla Əmir Teymur arasında döyüş (1391-ci il-Gündüzcə döyüşü) meydanına çevrilmişdi. XV əsrdə Başqırdıstanın xeyli hissəsi Noqay Ordasının tərkibinə qatılmışdı. Uraldan şərqdə yaşayan başqırdlar isə əvvəlcə Sibir, sonra Qazan xanlığına tabe edilmişdi.Bununla da, Başqırd torpaqları dövlətlər arasında parçalanmışdı.
Əvvəllər başqırdların ictimai həyatında mühüm rol oynamış «yıyın» adlanan xalq yığıncağı daha çağrılmırdı. Indi Başqırd tayfalarını Noqay və Sibir (tatar) dövlətlərinin murzaları və tarxanları idarə edirdilər. XIV-XV əsrlərdə sinfi təbəqələşmə nəticəsində başqırdlarda iri «biy»lər (bəylər) meydana çıxmışdı ki, onlar da Sibir və Noqay xanlarının hakimlərinə qarşı mübarizəyə başlamışdı.
Başqırdların Rusiyanın əsarəti altına düşməsi
1552-ci ildə Qazan xanlığını ruslar işğal etdilər və başqırd tayfaları da onların təcavüzünə məruz qaldılar. Əvvəlcə başqırdların minq tayfası, 1556-cı ildə isə userqan, qıpçaq, burzan və başqaları da Rusiyanın tabeliyini qəbul etdilər. 1598-ci ildə ruslar Sibir xanlığının işğalını başa çatdırdılar və bununla da başqırd torpaqları da tamamilə rus dövlətinin tərkibinə qatıldı. Başqırdlar Rusiyaya yasaq formasında xəz və bal verirdilər. Rusiya Başqırd torpaqlarında daha da möhkəmlənmək üçün başqırd hakimlərini, tarxanlarını öz tərəfinə çəkir, eyni zamanda mərkəzdən bura rus ailələri köçürür və hərbi-strateji əhəmiyyətli şəhərlər salırdı. 1574-cü ildə Ufa şəhəri salındı və 1586-cı ildə isə inzibati mərkəzə çevrildi. Bundan sonra Başqırd torpağında Birsk, Çelyabinsk, Tabınsk və Orenburq şəhər-qalaları tikildi. Bu şəhrlərdə Rusiyanın müxtəlif yerlərindən köçürülmüş əhalidən başqa rus əsgər və zabitləri də yerləşdirilirdi. Ufa şəhərində oturan rus voyevodası başqırdların hakimi sayılırdı. Ağır müstəmləkə rejimi ilə razılaşmayan başqırdlar üsyana qalxdılar. 1662-1664-cü illəri əhatə edən bu üsyanda çoxlu rus ailələri Başqırdıstandan qovulmuş, bir çox qəddar rus hakimləri öldürülmüşdü. Rusiya hökuməti böyük bir ordu yeritməklə bu üsyanı qəddarcasına yatırtmışdı. Başqırd üsyanları, demək olar ki, bütün XVIII əsr boyu müəyyən fasilələrlə davam etmişdir.
Din
Başqırdlar əsasən müsəlmandır.
Başqırdıstanın ərazisi, əhalisinin milli və sosial tərkibi
Başqırdıstanın Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra Ufa şəhəri quruldu. Ufa şəhəri ətraf əraziləri ilə birlikdə Ufa uyezdində, XVIII əsrin başlanğıcından isə Ufa əyalətində birləşdirildi. Ufa əyalətinin tərkibinə Kazan qubeyrniyası, 1744-cü ildən isə Orenburq daxil edildi.
Başqırdların əraziləri XVIII əsrlərdən etibarən Uralın orta və cənub hissəsini, Bela və Kama çayları arasında yerləşən meşə-çöl və çöl zonalarını, Yaik çayının orta axarına qədər olan cənub hissəsini, habelə Yaikin orta axarının çöl zonarını əhatə edir. XVIII əsrin birinci yarısında Başqırdıstan 4 "yola" (inzibati dairə) bölünmüşdü. Mərkəz və cənub hissə (Başqırdıstanın)-Noqay yolu, qərb hissə-Kazan yolu, (Uralarxası şərq və) Cənubi Uralarxası torpaqların şərq hissəsi-Sibir yolu, Ufadan şimala uzanan nazik zolaq Osin yolu adlanırdı. Yollar isə öz növbəsində volostlara bölünmüşdü. XVIII əsrin ortalarında 42 volost qeydə alınmışdı. Volostlarda inzibati və polis hakimiyyəti başqırd starşinası və yüzbaşının ixtiyarında idi. Hər bir volostda əhalinin sayından asılı olaraq bir neçə starşina fəaliyyət göstərirdi.
Başqırdıstan Rusiyanın milli tərkibinə görə ən çoxsaylı əyalətlərindən biri hesab olunur. Burada başqırdlardan savayı yüz minlərlə rus, tatar, çuvaş, mari, udmurt və s. xalqlar yaşayırlar. Ufa voyevodası polkovnik Lyutkinanın 1744-cü ildə verdiyi məlumata görə "Başqırdıstanda həmin dövrdə 75 185 rus yaşayırdı". Sonrakı illərdə bu ərazilərdə rus əhalisinin artması bura Mərkəzi Rusiyadan köçürülən rus kəndlilərinin və yeni yaradılmış dağ-mədən sənaye sahələrində işləyən işçilərin hesabına oldu. Başqırdıstanda şəhər əhalisi əsasən Ufada, Birskdə, Menzelində, Osda və s. yerlərdə yaşayırdılar. Bu şəhərlər sənətkarlıq-ticarət mərkəzi olmaqdan başqa, həm də rus hərbi xidmətçilərinin yerləşdiyi qəsəbələr hesab olunurdu. Birski şəhərində 700 mülkdən yarısı hərbi xidmətçilərin əlində idi. Menzelin şəhərində əhalinin əsas hissəsini dvoryanlar (zadəgan) və kazaklar təşkil edirdi. Ufada 160 mülkdən onlarla mülk Polşa şlyaxtaçılarına, yerdə qalan hissələr isə rus dvoryanlarına və yeni xristianlığı qəbul etmişlərə verilmişdi.
Əhalinin məşğuliyyəti
XVIII əsrin I yarısından başqırdlar köçəri-maldar təsərrüfatından əkinçiliyə və oturaq həyata keçməyə başladılar. Başqırdıstanın şimal və qərbində, belə ki, Osin və Kazan yolları əhatəsində olan torpaqlarda əhali tamamilə oturaq əkinçi-maldar təsərrüfatına keçmişdi. Başqırdıstanın cənub və şərqində-Noqay və Sibir yollarına aid olan ərazilərdə əhali 2 hissəyə ayrılmışdır. Həm maldarlıqla, həm də əkinçi-maldarlıqla məşğul olurdular.
Başqırdıstanın Sibir və Noqay «yollarında» çoxlu heyvanlar dəvə, at, inək və qoyun saxlayırdılar. Qış heyvanlar üçün çox ağır keçirdi. Çünki qış üçün quru ot tədarükü az görülürdü. Başqırdlar kəndlərində ancaq qışda yaşayırdılar, yayda onlar öz volostlarının ərazisi dairəsində köç edirdilər.
Əhali arasında arıçılıq və ovçuluq məşğuliyyəti geniş yayılmışdı. Başqırdlar köçəri-maldarlıqla məşğul olmalarına baxmayaraq onların 10-15 həyətdən ibarət olan daimi kəndləri var idi. Çox nadir hallarda 50-100 həyətdən ibarət kəndlərə rast gəlmək olardı. Hər bir kənd yay vaxtı kiçik qruplara bölünərək öz volostları daxilində özləri üçün əvvəlcədən müəyyən olunmuş yerlərə köç edirdilər.
XVIII əsrin birinci yarısında Kazan və Osin yollarında əkinçilik böyük sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı.
İstinadlar
- Портал "Всероссийская перепись населения 2010 года" - Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года :Национальный состав населения Российской Федерации 2013-12-04 at the Wayback Machine
- Агентство Республики Казахстан по статистике: Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года 2012-11-15 at the Wayback Machine
- Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Ukraine 2001 Arxivləşdirilib 2012-05-26 at Archive.today
- MINORITY.TJ - При финансовой поддержке центра ОБСЕ в Душанбе: Национальные меньшинства Таджикистана :Татары, башкиры Таджикистана 2016-03-05 at the Wayback Machine
- Population statistics of Eastern Europe: Ethnic composition of Belarus 2009 Arxivləşdirilib 2016-01-14 at Archive.today
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Basqirdlar ve ya Basqurdlar Turk xalqlari qrupunun bulqar yarimqrupuna aiddir Basqirdlar bashҡorttar Umumi sayi1 800 000Yasadigi erazilerRusiya 1 584 554 2010 Qazaxistan 17 073 2012 Ukrayna 4 253 2001 QirgizistanTacikistan 872 2000 Belarus 607 2009 Estoniya 152 2000 DiliBasqird diliDiniSunni islamQohum xalqlarTurk xalqlari Basqirdlar haqqinda ilk tarixi melumatlar IX X esrlere aid ereb menbelerinde verilir Menbelerde onlar baskorf ve ya basqird kimi qeyd olunmusdular Basqirdlar Volqa Bulqar dovleti yaranandan sonra onlara tabe oldular XIII esrden Basqirdlarda feodal munasibetleri yarandi 1236 ci ilde Batu xanin monqol qosunlari Volqa Bulqar dovletini suquta ugratdi hemcinin Basqirdistan torpaqlari da onlarin isgali altina dusdu Basqirdlar Qizil Ordaya xez ile yasaq vergi odeyirdiler Bundan basqa mal qaranin sayinin onda bir hissesi de onlara verilirdi XIV esrde Basqirdistan erazisi Qizil Orda xani Toxtamisla Emir Teymur arasinda doyus 1391 ci il Gunduzce doyusu meydanina cevrilmisdi XV esrde Basqirdistanin xeyli hissesi Noqay Ordasinin terkibine qatilmisdi Uraldan serqde yasayan basqirdlar ise evvelce Sibir sonra Qazan xanligina tabe edilmisdi Bununla da Basqird torpaqlari dovletler arasinda parcalanmisdi Evveller basqirdlarin ictimai heyatinda muhum rol oynamis yiyin adlanan xalq yigincagi daha cagrilmirdi Indi Basqird tayfalarini Noqay ve Sibir tatar dovletlerinin murzalari ve tarxanlari idare edirdiler XIV XV esrlerde sinfi tebeqelesme neticesinde basqirdlarda iri biy ler beyler meydana cixmisdi ki onlar da Sibir ve Noqay xanlarinin hakimlerine qarsi mubarizeye baslamisdi Basqirdlarin Rusiyanin esareti altina dusmesi1552 ci ilde Qazan xanligini ruslar isgal etdiler ve basqird tayfalari da onlarin tecavuzune meruz qaldilar Evvelce basqirdlarin minq tayfasi 1556 ci ilde ise userqan qipcaq burzan ve basqalari da Rusiyanin tabeliyini qebul etdiler 1598 ci ilde ruslar Sibir xanliginin isgalini basa catdirdilar ve bununla da basqird torpaqlari da tamamile rus dovletinin terkibine qatildi Basqirdlar Rusiyaya yasaq formasinda xez ve bal verirdiler Rusiya Basqird torpaqlarinda daha da mohkemlenmek ucun basqird hakimlerini tarxanlarini oz terefine cekir eyni zamanda merkezden bura rus aileleri kocurur ve herbi strateji ehemiyyetli seherler salirdi 1574 cu ilde Ufa seheri salindi ve 1586 ci ilde ise inzibati merkeze cevrildi Bundan sonra Basqird torpaginda Birsk Celyabinsk Tabinsk ve Orenburq seher qalalari tikildi Bu sehrlerde Rusiyanin muxtelif yerlerinden kocurulmus ehaliden basqa rus esger ve zabitleri de yerlesdirilirdi Ufa seherinde oturan rus voyevodasi basqirdlarin hakimi sayilirdi Agir mustemleke rejimi ile razilasmayan basqirdlar usyana qalxdilar 1662 1664 cu illeri ehate eden bu usyanda coxlu rus aileleri Basqirdistandan qovulmus bir cox qeddar rus hakimleri oldurulmusdu Rusiya hokumeti boyuk bir ordu yeritmekle bu usyani qeddarcasina yatirtmisdi Basqird usyanlari demek olar ki butun XVIII esr boyu mueyyen fasilelerle davam etmisdir DinBasqirdlar esasen muselmandir Basqirdistanin erazisi ehalisinin milli ve sosial terkibiBasqirdistanin Rusiyaya birlesdirilmesinden sonra Ufa seheri quruldu Ufa seheri etraf erazileri ile birlikde Ufa uyezdinde XVIII esrin baslangicindan ise Ufa eyaletinde birlesdirildi Ufa eyaletinin terkibine Kazan qubeyrniyasi 1744 cu ilden ise Orenburq daxil edildi Basqirdlarin erazileri XVIII esrlerden etibaren Uralin orta ve cenub hissesini Bela ve Kama caylari arasinda yerlesen mese col ve col zonalarini Yaik cayinin orta axarina qeder olan cenub hissesini habele Yaikin orta axarinin col zonarini ehate edir XVIII esrin birinci yarisinda Basqirdistan 4 yola inzibati daire bolunmusdu Merkez ve cenub hisse Basqirdistanin Noqay yolu qerb hisse Kazan yolu Uralarxasi serq ve Cenubi Uralarxasi torpaqlarin serq hissesi Sibir yolu Ufadan simala uzanan nazik zolaq Osin yolu adlanirdi Yollar ise oz novbesinde volostlara bolunmusdu XVIII esrin ortalarinda 42 volost qeyde alinmisdi Volostlarda inzibati ve polis hakimiyyeti basqird starsinasi ve yuzbasinin ixtiyarinda idi Her bir volostda ehalinin sayindan asili olaraq bir nece starsina fealiyyet gosterirdi Basqirdistan Rusiyanin milli terkibine gore en coxsayli eyaletlerinden biri hesab olunur Burada basqirdlardan savayi yuz minlerle rus tatar cuvas mari udmurt ve s xalqlar yasayirlar Ufa voyevodasi polkovnik Lyutkinanin 1744 cu ilde verdiyi melumata gore Basqirdistanda hemin dovrde 75 185 rus yasayirdi Sonraki illerde bu erazilerde rus ehalisinin artmasi bura Merkezi Rusiyadan kocurulen rus kendlilerinin ve yeni yaradilmis dag meden senaye sahelerinde isleyen iscilerin hesabina oldu Basqirdistanda seher ehalisi esasen Ufada Birskde Menzelinde Osda ve s yerlerde yasayirdilar Bu seherler senetkarliq ticaret merkezi olmaqdan basqa hem de rus herbi xidmetcilerinin yerlesdiyi qesebeler hesab olunurdu Birski seherinde 700 mulkden yarisi herbi xidmetcilerin elinde idi Menzelin seherinde ehalinin esas hissesini dvoryanlar zadegan ve kazaklar teskil edirdi Ufada 160 mulkden onlarla mulk Polsa slyaxtacilarina yerde qalan hisseler ise rus dvoryanlarina ve yeni xristianligi qebul etmislere verilmisdi Ehalinin mesguliyyetiXVIII esrin I yarisindan basqirdlar koceri maldar teserrufatindan ekinciliye ve oturaq heyata kecmeye basladilar Basqirdistanin simal ve qerbinde bele ki Osin ve Kazan yollari ehatesinde olan torpaqlarda ehali tamamile oturaq ekinci maldar teserrufatina kecmisdi Basqirdistanin cenub ve serqinde Noqay ve Sibir yollarina aid olan erazilerde ehali 2 hisseye ayrilmisdir Hem maldarliqla hem de ekinci maldarliqla mesgul olurdular Basqirdistanin Sibir ve Noqay yollarinda coxlu heyvanlar deve at inek ve qoyun saxlayirdilar Qis heyvanlar ucun cox agir kecirdi Cunki qis ucun quru ot tedaruku az gorulurdu Basqirdlar kendlerinde ancaq qisda yasayirdilar yayda onlar oz volostlarinin erazisi dairesinde koc edirdiler Ehali arasinda ariciliq ve ovculuq mesguliyyeti genis yayilmisdi Basqirdlar koceri maldarliqla mesgul olmalarina baxmayaraq onlarin 10 15 heyetden ibaret olan daimi kendleri var idi Cox nadir hallarda 50 100 heyetden ibaret kendlere rast gelmek olardi Her bir kend yay vaxti kicik qruplara bolunerek oz volostlari daxilinde ozleri ucun evvelceden mueyyen olunmus yerlere koc edirdiler XVIII esrin birinci yarisinda Kazan ve Osin yollarinda ekincilik boyuk suretle inkisaf etmeye baslamisdi IstinadlarPortal Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Okonchatelnye itogi Vserossijskoj perepisi naseleniya 2010 goda Nacionalnyj sostav naseleniya Rossijskoj Federacii 2013 12 04 at the Wayback Machine Agentstvo Respubliki Kazahstan po statistike Chislennost naseleniya Respubliki Kazahstan po otdelnym etnosam na 1 yanvarya 2012 goda 2012 11 15 at the Wayback Machine Population statistics of Eastern Europe Ethnic composition of Ukraine 2001 Arxivlesdirilib 2012 05 26 at Archive today MINORITY TJ Pri finansovoj podderzhke centra OBSE v Dushanbe Nacionalnye menshinstva Tadzhikistana Tatary bashkiry Tadzhikistana 2016 03 05 at the Wayback Machine Population statistics of Eastern Europe Ethnic composition of Belarus 2009 Arxivlesdirilib 2016 01 14 at Archive today