Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Çingiz Xan (monq. Чингис Хаан; təq. 31 may 1162 – 18 avqust 1227 və ya 25 avqust 1227) — Monqol hökmdarı və sərkərdəsi. Monqol qəbilələrini bir bayraq altında birləşdirərək, insanlıq tarixindəki ən böyük ikinci imperiya olmuşBöyük Monqol imperiyasını (1206–1368) qurmuşdur.
Çingiz xan | |
---|---|
ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ Чингис хаан | |
1206 – 1227 | |
Əvvəlki | Dövlət quruldu |
Sonrakı | Ögedey xan |
Xamaq Monqolun V və son xanı | |
Əvvəlki | |
Sonrakı | Böyük Monqolustan İmperiyası quruldu |
Şəxsi məlumatlar | |
Doğum adı | ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ Тэмүжин |
Doğum tarixi | təq. 31 may 1162 |
Vəfat tarixi | 18 avqust 1227(65 yaşında) və ya 25 avqust 1227(65 yaşında) |
Dəfn yeri |
|
Fəaliyyəti | hərbi lider[d], qəbilə lideri[d], monarx |
Atası | Yesugey bahadur |
Anası | Öelün |
Həyat yoldaşları | |
Uşaqları | |
Ailəsi | Borucigin |
Dini | Tenqriçilik |
Hərbi xidmət | |
Döyüşlər | |
| |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Arxa plan
Monqollar qəbilələrə, tayfalara və uluslara ayrılırdılar. Monqol cəmiyyəti siniflərə — bozqır aristokratiyasına, rəiyyətə və qullara bölünmüşdü. Bu qulların dünyanın digər ölkələrdəki qullardan bir fərqi vardı: onları satmırdılar. XII əsrin ikinci yarısında və monqol qəbiləsindən olan tatarlar da köçərilik edirdilər. Tatarlardan qərbdə adlı xalq yaşayırdı. qəbiləsi isə keraitlərdən qərbdə məskən salmışdı. Tatarlardan, keraitlərdən və naymanlardan şimalda monqol adlı qəbilə yaşayırdı. Monqollardan qərbdə ətəklərində və Baykal gölünün ətraflarında , Sayan dağları ilə Baykal gölü arasında oyratlar, Cunqariyada uyğurlar məskunlaşmışdılar. Uyğurların öz mədəniyyəti və yazısı vardı. Şərqi Türkistandan və Balxaş gölü rayonundan ibarət çox böyük ərazidə türk qəbilələrinin məskunlaşdığı yaranmışdı.
Yesugey Bahadur və Çingizin anadan olması
Bütün bu çöl xalqları at belində igidliklər göstərən , düşmənlə vuruşa girməkdən çəkinməyən , yaxşı otlaqlara həmişə sahib olmaq arzusu ilə yaşayan cəngavərlər idilər. Vəhşi heyvan ovu onların həm də bir döyüşçü kimi formalaşmasında əsas amillərdən biri idi. 1125-ci ildə uzaq Şərqdə güclü — "Qızıl padşahlıq" (monqolca Altan) dövləti yaranmışdı. Müasir Mancuriya və istila edilmiş Şimali Çin bu dövlətin tərkibində idi. Bu dövlət yarandığı gündən həmişə qonşu köçəri qəbilələrin hücumlarına məruz qalırdı. Köçərilərə qarşı sınanılmış mübarizə üsulu qəbilələr arasında nifaq salmaq bacarığı idi. Ayrı-ayrı qəbilələrin birləşərək möhtəşəmlik qazanmasının qarşısı bu yolla alınırdı. Bu siyasət cənuba doğru və dağlar boyu köçərilərə qarşı çəkilmiş Çin səddindən də etibarlı idi. Bu siyasətə üstünlük verən çinlilər XII əsrdə tatarları monqollara qarşı qaldırmışdılar. Nəticədə , yaratdığı qara tatarlar adlanan qurum öz möhtəşəmliyini itirmişdi. İş o yerə çatmışdı ki, güclənərək çinlilərin özləri üçün qatı düşmənlərə çevrilmişdilər. Qorxuya düşmüş çinlilər tatarların daha da azğınlaşmasının qarşısını almaq üçün monqollara kömək etməyə başlamışdılar.
Monqolların çox böyük hörmətini qazanmış bir başçıları vardı. Onun adı idi. O Xamaq Monqol konfederasiyasının xanı Xabul'un ölümündən sonra qəyyum olaraq dövləti idarə edirdi. O, Temuçin adlı tatar qəbilə başçısı ilə müharibə etməli olmuşdu. Müharibəni qalibiyyətlə başa çatdıran və tatar qəbilə başçısı Temuçini əsir götürən Yesugey Onon çayının sahilindəki məskəninə qayıdanda baş hərəmi 'un oğul doğduğunu ona xəbər vermişdilər. Sevincək ata oğlunu qucağına alanda körpənin bərk-bərk sıxdığı sağ ovucunda qırmızı daşa bənzər qan laxtası görmüşdü. Mövhumatçı ata tatarlarla müharibədə qələbə qazanmasının əlamətini ilk övladının dünyaya gəlməsində gördüyündən ona sərkərdə Temuçinin adını qoymuşdu. Temuçin 1155-ci ilin fevral ayında Onon çayının sahilindəki Delyun-Boldox adlı yerdə dünyaya gəlmişdi.
Çingiz xanın məşhur bir sitatı var:
"Bir mismarı kiçik bilmə,bir mismar bir nalı,bir nal bir atı,bir at bir sərkərdəni,bir sərkərdə bir ordunu,bir orduda bir dövləti xilas edir" |
Uşaqlığı
Temuçin 9 yaşında olanda atası nişanlı axtarmaqdan ötrü onu uzaqda yaşayan qəbilələrin məskənlərinə aparmışdı. Bunun əsas səbəbi yaxın qohumlarla evlənməklə baş verə biləcək fizioloji fəsadların qarşısını qabaqcadan almaq idi. O zamankı köçərilər yaxın qohumlardan qız almırdılar ki, eyni qan qohumluğu nəslin sağlamlığının pozulması ilə nəticələnər. Onlar yolda Yesugeyi yaxşı tanıyan digər qəbilə başçısı ilə rastlaşmışdılar. Həmin qəbilə başçısı Temuçinin atası Yesugeyin hansı məramla bu yerlərə gəldiyini biləndən sonra demişdi:
"Mənim Borte adlı gözəl bir qızım var, gedək onu sizə göstərim. Əgər bəyənsəniz qohum olarıq. Bir də ki, bu gecə yuxuda sizin nəslinizin bayrağını görmüşəm. Mənə elə gəlir ki, bu, yaxşı əlamətdir" |
Valideynlər övladlarının bir-birinə yaraşdığını bildirəndən sonra onları nişanladılar və qərara gəldilər ki, 14–17 yaşına çatmalarını gözləsinlər. Həmin müddətdə bir-birlərinin xasiyyətlərinə də yaxşı bələd olarlar. Geri qayıdarkən yollarına çıxan tatarlar öz məkrli hərəkətlərini həyata keçirmək üçün hiylə işlədib onları qonaq apardılar. Ziyafət zamanı Yesugeyin yeməyinə tədricən təsir göstərən zəhər qatıb ona verdilər. Yesugey evə qayıdandan bir müddət sonra vəfat etdi. Temuçin anası və qardaşları ilə birlikdə kimsəsiz qaldı. Yesugey bahadurun tabeliyində olan adamlar varis Temuçinin azyaşlı olmasından sui-istifadə edərək ona tabe olmayacaqlarını bildirdilər. Onlar deyirdilər:
"Ən dərin quyular qurusa da, ən sərt qaya daşları parçalansa da biz sənin tabeliyində olmayacağıq" |
Həmin qəbilə başçıları Temuçinin anasını və uşaqlarını atıb getdilər. Bu, az imiş kimi başsız qalmış ailənin mal-qarasını da sürüb apardılar. Ailə üzvləri bir neçə il çöllərdə, meşələrdə sərgərdan həyat sürməli oldular. Quş, balıq, yeraltı yuvalarda yaşayan kiçik gəmirici heyvanlar ovlamaqla bir təhər dolanırdılar. Ət üzünə həsrət qalanda yeməli bitkilərlə qidalanırdılar.
Monqolların evində bişirmək üçün ət olmaması həddindən artıq yoxsulluq sayılırdı. Bu yoxsulluq şəraitində gələcəyin döyüşçüsünün və böyük istilaçısının xarakteri mətinləşirdi. Dözümlülük Temuçinin atadan qalma mirası idi. Temuçin və qardaşları ailənin ehtiyaclarını ödəmək üçün yay otlaqlarından qış otlaqlarına köç edən zaman çaylardan balıq tutur, at üstündə səhərdən axşamadək çölləri dolaşır, ilxıdan ayrı düşmüş atları axtarıb taparaq geri qaytarır, örüşə yararlı otlaqları müəyyənləşdirirdilər. Onlar həm də ərazilərini talançılardan mühafizə etmək üçün gecə-gündüz keşik çəkirdilər. Lazım gəldikdə bir neçə gün at belində qalırdılar. Temuçinin anası Oelun çox ağıllı qadın idi. O, bilirdi ki, uşaqlarının gələcəyi onları öz mənşələrinə hörmət ruhunda tərbiyələndirməkdən çox asılıdır. Ana öz övladlarına qəhrəmanlıq dastanlarından rəvayətlər söyləyir, sələfləri olan monqol xanlarının qəhrəmanlıqlarından danışırdı. Böyük öğlu Temuçini inandırmağa çalışırdı ki, onun düşdüyü ağır vəziyyət müvəqqətidir, bir qədər böyüyəndən sonra ailəyə əvvəlki şan-şöhrətini qaytara biləcək.
Atasının ölümündə günahkar olan tatarlardan və habelə Yesugeyin ölümündən sonra onları tənha qoyub qaçan yaxın adamlardan qisas alacaq. Temuçin anasının sözlərindən ruhlanır və öz böyük gələcəyi barədə düşünürdü. Boy-buxunlu, pəhləvan cüssəli, iti baxışlı gəncə çevrilmiş Temuçin öz düşmənlərini qorxuya salmışdı. Onlar Temuçini aradan götürmək barədə düşünürdülər. Həmin düşmənlərin adlı başçıları vaxtilə Yesuqeyin əlində olan torpaqlara sahib çıxmış, özünü bütün torpaqların hakimi elan etmişdi. O, gənc Temuçini məhv etmək üçün hazırlaşırdı.
Bir dəfə silahlı adamlar Temuçinin köçəbəsinə hücum etmişdilər . Temuçinin düşmənlərdən yaxa qurtarması cəhdi baş tutmamışdı. Onu tutub əl-ayağına ağır taxtadan kündə keçirmişdilər. Temuçini gözətçiyə tapşırıb ona səhərəcən nəzarət etməsini tapşırmışdılar. Gecənin bir vaxtı gözətçinin maymaqlığından itstifadə edən Temuçin onun başına zərbə endirərək aradan çıxmışdı. Təqibə başlamış silahlıların əlinə keçməməkdən ötrü Onon çayındakı qamışlıqlarda gizlənmişdi. Təqib edənlərdən adlı birisi Temuçinin qamışlar arasından çıxan başını görmüş və yaxınlaşaraq belə demişdi:
"Düşmənlərin sənin bu qabiliyyətindən qorxurlar, gözlərinin od saçması, üzünün şəfəqli olması onları vahiməyə salır. Mən səni onlara satmaram, arxayın ol". |
Təqib qurtaran kimi həmin adam Temuçinin kündəsini sındırıb onu azad etmişdi. Çobanlılar sülaləsi həmin bu adamın oğlu olan nəslindəndir.
Evliliyi
Mənən və cismən yetkinləşmiş Temuçin evlənmək qərarına gəldi. Qardaşları ilə birlikdə atası Yesugeyin vaxtilə onu nişanladığı Börtəgilə getdi. Gənclərin nikahı baş tutdu. Börte Temuçinə toy cehizi olaraq qara samur dərisindən tikilmiş kürk bağışladı. Gəlinin bu varlı olmayan cehizi Temuçin üçün əsl var-dövlət idi. Bundan ruhlanan Temuçin vaxtilə atası Yesugey Bahadurla qardaşlıq etmiş Toğrul xanla dostluq əlaqələri yaratmaq qərarına gəldi. Həmin vaxtlar Toğrul xanın tabeliyində olan qəbilələr böyük torpaq ərazilərinə sahiblik edirdilər. Temuçin qardaşlarının müşayiəti ilə qüdrətli Toğrul xanın iqamətgahına getdi. Mərhum atası Yesugeylə qardaşlıq dövrlərini xanın yadına saldı və xahiş etdi ki, onu oğulluğa götürməsinə razılıq versin. Sonra da xana cavan xanımının cehizini — qara samur dərisindən tikilmiş kürkü bağışladı. Toğrul xan gəncin bu hərəkətindən məmnunluq hissi duyduğunu dilə gətirdi və Temuçini oğulluğa götürməyə razılıq verdi. Həm də bildirdi ki, lazımi anda Temuçinə hər cür yardım göstərməyə hazırdır.
Temuçin evlənəndən bir qədər sonra şimalda yaşayan merkit qəbiləsinin qoşun dəstələri onun çadırına basqın etdi. Basqınçılar Yesugey Bahadurun qatı düşmənləri idi. Çünki Yesugey on səkkiz il öncə merkitlərin qəbilə başçısının xanımı Oelunu qaçıraraq özünə baş hərəm etmişdi. Oelun, yuxarıda deyildiyi kimi, bir müddət sonra Temuçini doğmuşdu. Basqın çox gözlənilməz olduğundan Temuçin əsir düşməkdən yaxasını bir təhər qurtara bilmiş, lakin yoldaşı Börte əsir alınmışdı. Bir müddətdən sonra Temuçin onu oğulluğa götürmüş Toğrul xanın yardımı ilə yoldaşını geri almağa müvəffəq olmuşdu. Temuçin xanımı Börtenin əsirlikdən sonra doğduğu ilk övladının məhz onun oğlu olmasına şübhə ilə yanaşırdı. Buna görə də Temuçin adlı oğluna soyuq münasibət göstərirdi, lakin xanımı Börteni dərin məhəbbətlə sevirdi. Yuxarıda deyildiyi kimi, Szin Çin dövləti özünün köçəri qonşularını zəiflətmək üçün aralarında nifaq salır və daxili qarışıqlıq törədirdi. Szin imperatoru biləndə ki, yeritdiyi siyasət nəticəsində şimal-şərqdəki tatarlar əvvəlki qüdrətini xeyli dərəcədə itirib, onları silahlı müdaxilə yolu ilə darmadağın etmək qərarına gəlmiş, tatarlara arxadan zərbə endirmək üçün Toğrul xanı köməyə çağırmışdı. Temuçin atasının ölümündə günahkar olan tatarlardan qisas almaq üçün yaxşı fürsət düşdüyünü bildiyindən Toğrul xandan çinlilərin təklifinə razılıq verməsini xahiş etmiş və xanın razılığını almışdı. Özü isə Toğrul xanın müttəfiqi kimi müharibədə fəallıq göstərmişdi. Tatarlar darmadağın edilmiş, qəbilə öz müstəqilliyini birdəfəlik itirmişdi. Tatarlar monqolların tabeliyinə keçmişdi.
Xan olması
Tatarlar üzərində qələbənin səbəblərindən biri Temuçinin düşmən torpağında və qoşunlarında vəziyyətin necəliyini aşkara çıxarmaq üçün əvvəlcədən təşkil etdiyi hərbi kəşfiyyat idi. Həmin vaxtdan başlayaraq monqolların apardıqları bütün müharibələrdə hərbi kəşfiyyata xüsusi diqqət yetirilirdi. Tatarlara qarşı müharibədə göstərilən yardıma görə Toğrul xan və Temuçinə fəxri adlar verilmişdi. Toğrul xan Szin imperatorundan "Vanq xan" titulu, Temuçin isə Szinin sərhəd məsələlərinə baxan nazirindən "Sərhəddə səlahiyyətli bozqır sərkərdəsi" adı almışdı. Müstəqilliklərini həmişəlik itirmiş tatarlar monqolların tabeliyində qalmışdılar. Onlar sonralar Çingizin nəvəsi Batının monqol qoşunlarının tərkibində Rusiyayadək gedib çıxmışdılar. Tatarlara qarşı yürüşün başlanğıcında Temuçin bir çox qoşun başçıları ilə tanış olmuş, özünün hərbi istedadını nümayiş etdirə bilmişdi. O, şan-şöhrətli və özünün sələfləri sayırdı.
Temuçin qonşu qəbilələrin yerlərinə hücum edərək var-dövlətini, heyvan sürülərinin sayını artırırdı. Özünün tərəfdaşlarını çoxaltmaq məqsədilə müxtəlif nəsillərdən və qəbilələrdən qulluğa götürdüyü adamlara mal-dövlətindən hədiyyələr verirdi. Beləliklə, Temuçinin ulusu tədricən yaranmaqda idi. Getdikcə aydın olurdu ki, Temuçin bütün Monqolustanda hakimiyyəti əlinə alacaqdır. Buna görə də hakimiyyətə göz dikən digər qəbilə başçıları Temuçinə qarşı birləşməkdə idilər. Temuçinin ən təhlükəli düşmənləri tayciutlarla ittifaq yaratmış merkitlər sayılırdılar. Temuçin onu oğulluğa götürmüş Van-xanın köməyi ilə merkitləri darmadağın etdi. 1202-ci ildə Temuçinin özünün tatarlara qarşı döyüşlərini qələbə ilə qurtardı.
Temuçinin hərbi uğurları ona ideal bozqır hakimi şöhrəti qazandırmışdı. Bu, vaxtilə ona yardım göstərmiş Kerait xanı Toğrulun (Vanq xanın) xoşuna gəlmədiyindən aralarında düşmənçilik yaranmışdı. 1203-cü ildə sabiq müttəfiqlər arasında başlayan müharibədə Temuçinin qoşunları Van xanın qoşunlarını darmadağın etmişdi. Bu qələbədən sonra Temuçinin torpaqları genişlənərək nayman torpaqlarına çox yaxınlaşmışdı. Nayman xanı Temuçinin yeganə qatı düşməni olaraq qalırdı. Naymanların güclü qoşunu vardı. Buna baxmayaraq, Temuçinin qoşunları 1204-cü ilin payızında naymanları və onların müttəfiqlərini məğlubiyyətə uğratdı. Nayman xanı Kuçluk tərəf qaçaraq canını bir təhər qurtara bildi. Naymanların müttəfiqi sayılan Merkit xanı də onunla birlikdə aradan çıxdı. Bu qələbələrdən sonra bütün Monqolustanda Temuçinin hakimiyyəti bərqərar oldu.
Monqol qəbilə başçılarının çoxu öz iclaslarına toplaşaraq Temuçinin xaqan elan edilməsi vaxtının çatdığını bildirdilər. Qanunçuluğa dərindən hörmət edən Temuçin xaqan adının rəsmiləşdirilməsi üçün 1206-cı ildə bütün monqol aristokratiyası nümayəndələrinin iştirakı ilə Qurultay çağırılmasını lazım bildi. Onon çayının sağ sahilində təntənəli şəraitdə keçən qurultayda Temuçin rəsmi olaraq Çingiz xan adı ilə xaqan — yer üzünün hökmdarı elan edildi (Çingiz sözünün mənası bütün xalqların böyük xaqanı deməkdir.) Beləliklə, başda Çingiz xan olmaqla monqol dövləti yarandı.
Dini görüşü
Temuçin olduqca dindar adam idi. Əbədi Göy Səmaya inanırdı. Temuçin iki dəfə qaçılmaz ölümdən xilas olmasını Əbədi Göy Səmanın onu öz ağuşuna alması ilə əlaqələndirirdi. Bildiyimiz kimi, o, ilk dəfə tayciutların əlindən möcüzə ilə qurtarmışdı, ikinci dəfə merkitlərin köçəbəyə qəfil hücümü zamanı düşmən əsirliyindən yaxa qurtara bilmişdi. O zaman atını çaparaq qalın meşəlikdə gizlənmiş, onu təqib edən üç yüz atlı hər tərəfi ələk-vələk etsələr də əlləri boşa çıxmışdı. Təhlükə sovuşduqdan sonra doqquz dəfə diz çökərək Mönq Kök Tenqriyə, yəni Əbədi Göy Səmaya öz minnətdarlığını bildirmişdi (qədim zamanlarda Baykal gölünün adı Mönq Kök Tenqri idi). Və həmin Burxan-xaldun dağını özünün son mənzili hesab etmişdi. Çingiz xan öləndən sonra onu həmin yerdə torpağa tapşırmışdılar.
Özünün şanlı keçmişi ilə həmişə fəxr edən monqol xalqında belə bir inanc vardı ki, vaxt gələcək, monqol xalqının keçmiş şöhrətini özünə qaytara biləcək rəhbər peyda olacaq, bütün monqol qəbilələrini birləşdirəcək və xalqın düşmənlərindən qisas alacaqdır. Hamı inanırdı ki, Əbədi Göy Səmanın köməyi ilə Temuçin xaqan olacaqdır. Bu şayiələr Temuçinə də çatır və özünə olan inamı daha da artırırdı. Bütün bunlardan sonra qəbilə başçıları və bozqır aristokratları öz adamları ilə Temuçinin yanına axışırdılar. Şöhrətli Xabul xanın nəslinin nümayəndələri və sonuncu monqol xanı Xutula xanın oğlu da Temuçinə qoşulmaq istəyənlərin arasında idi. Onlar Temuçini özlərinin rəhbəri kimi tanıdıqlarını bildirdilər. Gələnlərin əksəriyyəti Temuçinin şəxsində step bahaduru idealını görürdü. Hamı inanırdı ki, Temuçinə həm dinc həyatda, həm də döyüşdə Əbədi Göy Səma himayəçidir.
İstinadlar
- Bawden C. R. Genghis Khan // Encyclopædia Britannica (ing.).
- Кораев Т. К. Чингисхан // Большая российская энциклопедия (rus.). Москва: Большая российская энциклопедия, 2004. Т. 34. С. 592.
- China Biographical Database (ing.).
- Джагатай (rus.). // Энциклопедический лексикон СПб: 1839. Т. 16. С. 232.
- Н. В. Джагатай (rus.). // Энциклопедический словарь СПб: Брокгауз — Ефрон, 1893. Т. Xа. С. 516.
- "List of largest empires". 2022-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-03.
Xarici keçidlər
Çingiz xan Börçigin sülaləsi Doğum: 1162 Vəfat: 1227 | ||
Hərbi titullar | ||
---|---|---|
Sələfləri yoxdur | Çingiz xan (Böyük Xan) Dünya fatihi 1206-1227 | Xələfləri yoxdur |
Hakimiyyət titulları | ||
Sələfləri | Xamaq Monqol Xanı 1189-1206 | Xələfləri Böyük Monqol İmperyasını qurdu |
Sələfləri Böyük Monqol İmperyasını qurdu | Böyük Monqol İmperyası Xaqanı 1206-1227 | Xələfləri Toluy xan |
iddası titulları | ||
Sələfləri Cəlaləddin Mənguberdi | Xarəzm Şahı 1220-1227 | Xələfləri Xarəzmşahlar dövlətinə Son qoyuldu |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu adli diger sexsler haqqinda da meqaleler var bax Cingiz Bu adin diger istifade formalari ucun bax Cingiz xan deqiqlesdirme Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Cingiz Xan monq Chingis Haan teq 31 may 1162 18 avqust 1227 ve ya 25 avqust 1227 Monqol hokmdari ve serkerdesi Monqol qebilelerini bir bayraq altinda birlesdirerek insanliq tarixindeki en boyuk ikinci imperiya olmusBoyuk Monqol imperiyasini 1206 1368 qurmusdur Cingiz xanᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ Chingis haan Monqol Imperiyasinin banisi ve ilk xaqani1206 1227EvvelkiDovlet qurulduSonrakiOgedey xanXamaq Monqolun V ve son xaniEvvelkiSonrakiBoyuk Monqolustan Imperiyasi qurulduSexsi melumatlarDogum adi ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ TemүzhinDogum tarixi teq 31 may 1162Vefat tarixi 18 avqust 1227 65 yasinda ve ya 25 avqust 1227 65 yasinda Defn yeri bilinmirFealiyyeti herbi lider d qebile lideri d monarxAtasi Yesugey bahadurAnasi OelunHeyat yoldaslari BorteUsaqlari Cuci xan Cigatay xan Ogedey xan Toluy xanAilesi BoruciginDini TenqricilikHerbi xidmetDoyusler Monqollarin Xarezme yurusu Vikianbarda elaqeli mediafayllarBoyuk Monqol imperiyasi1227 ci il Cingiz Xanin olumu ve Boyuk Monqol imperiyasiXarezmsahlar imperatorlugu 1190 1220 Arxa planMonqollar qebilelere tayfalara ve uluslara ayrilirdilar Monqol cemiyyeti siniflere bozqir aristokratiyasina reiyyete ve qullara bolunmusdu Bu qullarin dunyanin diger olkelerdeki qullardan bir ferqi vardi onlari satmirdilar XII esrin ikinci yarisinda ve monqol qebilesinden olan tatarlar da kocerilik edirdiler Tatarlardan qerbde adli xalq yasayirdi qebilesi ise keraitlerden qerbde mesken salmisdi Tatarlardan keraitlerden ve naymanlardan simalda monqol adli qebile yasayirdi Monqollardan qerbde eteklerinde ve Baykal golunun etraflarinda Sayan daglari ile Baykal golu arasinda oyratlar Cunqariyada uygurlar meskunlasmisdilar Uygurlarin oz medeniyyeti ve yazisi vardi Serqi Turkistandan ve Balxas golu rayonundan ibaret cox boyuk erazide turk qebilelerinin meskunlasdigi yaranmisdi Yesugey Bahadur ve Cingizin anadan olmasiButun bu col xalqlari at belinde igidlikler gosteren dusmenle vurusa girmekden cekinmeyen yaxsi otlaqlara hemise sahib olmaq arzusu ile yasayan cengaverler idiler Vehsi heyvan ovu onlarin hem de bir doyuscu kimi formalasmasinda esas amillerden biri idi 1125 ci ilde uzaq Serqde guclu Qizil padsahliq monqolca Altan dovleti yaranmisdi Muasir Mancuriya ve istila edilmis Simali Cin bu dovletin terkibinde idi Bu dovlet yarandigi gunden hemise qonsu koceri qebilelerin hucumlarina meruz qalirdi Kocerilere qarsi sinanilmis mubarize usulu qebileler arasinda nifaq salmaq bacarigi idi Ayri ayri qebilelerin birleserek mohtesemlik qazanmasinin qarsisi bu yolla alinirdi Bu siyaset cenuba dogru ve daglar boyu kocerilere qarsi cekilmis Cin seddinden de etibarli idi Bu siyasete ustunluk veren cinliler XII esrde tatarlari monqollara qarsi qaldirmisdilar Neticede yaratdigi qara tatarlar adlanan qurum oz mohtesemliyini itirmisdi Is o yere catmisdi ki guclenerek cinlilerin ozleri ucun qati dusmenlere cevrilmisdiler Qorxuya dusmus cinliler tatarlarin daha da azginlasmasinin qarsisini almaq ucun monqollara komek etmeye baslamisdilar Monqollarin cox boyuk hormetini qazanmis bir bascilari vardi Onun adi idi O Xamaq Monqol konfederasiyasinin xani Xabul un olumunden sonra qeyyum olaraq dovleti idare edirdi O Temucin adli tatar qebile bascisi ile muharibe etmeli olmusdu Muharibeni qalibiyyetle basa catdiran ve tatar qebile bascisi Temucini esir goturen Yesugey Onon cayinin sahilindeki meskenine qayidanda bas heremi un ogul dogdugunu ona xeber vermisdiler Sevincek ata oglunu qucagina alanda korpenin berk berk sixdigi sag ovucunda qirmizi dasa benzer qan laxtasi gormusdu Movhumatci ata tatarlarla muharibede qelebe qazanmasinin elametini ilk ovladinin dunyaya gelmesinde gorduyunden ona serkerde Temucinin adini qoymusdu Temucin 1155 ci ilin fevral ayinda Onon cayinin sahilindeki Delyun Boldox adli yerde dunyaya gelmisdi Cingiz xanin meshur bir sitati var Bir mismari kicik bilme bir mismar bir nali bir nal bir ati bir at bir serkerdeni bir serkerde bir ordunu bir orduda bir dovleti xilas edir UsaqligiTemucin 9 yasinda olanda atasi nisanli axtarmaqdan otru onu uzaqda yasayan qebilelerin meskenlerine aparmisdi Bunun esas sebebi yaxin qohumlarla evlenmekle bas vere bilecek fizioloji fesadlarin qarsisini qabaqcadan almaq idi O zamanki koceriler yaxin qohumlardan qiz almirdilar ki eyni qan qohumlugu neslin saglamliginin pozulmasi ile neticelener Onlar yolda Yesugeyi yaxsi taniyan diger qebile bascisi ile rastlasmisdilar Hemin qebile bascisi Temucinin atasi Yesugeyin hansi meramla bu yerlere geldiyini bilenden sonra demisdi Menim Borte adli gozel bir qizim var gedek onu size gosterim Eger beyenseniz qohum olariq Bir de ki bu gece yuxuda sizin neslinizin bayragini gormusem Mene ele gelir ki bu yaxsi elametdir Valideynler ovladlarinin bir birine yarasdigini bildirenden sonra onlari nisanladilar ve qerara geldiler ki 14 17 yasina catmalarini gozlesinler Hemin muddetde bir birlerinin xasiyyetlerine de yaxsi beled olarlar Geri qayidarken yollarina cixan tatarlar oz mekrli hereketlerini heyata kecirmek ucun hiyle isledib onlari qonaq apardilar Ziyafet zamani Yesugeyin yemeyine tedricen tesir gosteren zeher qatib ona verdiler Yesugey eve qayidandan bir muddet sonra vefat etdi Temucin anasi ve qardaslari ile birlikde kimsesiz qaldi Yesugey bahadurun tabeliyinde olan adamlar varis Temucinin azyasli olmasindan sui istifade ederek ona tabe olmayacaqlarini bildirdiler Onlar deyirdiler En derin quyular qurusa da en sert qaya daslari parcalansa da biz senin tabeliyinde olmayacagiq Hemin qebile bascilari Temucinin anasini ve usaqlarini atib getdiler Bu az imis kimi bassiz qalmis ailenin mal qarasini da surub apardilar Aile uzvleri bir nece il collerde meselerde sergerdan heyat surmeli oldular Qus baliq yeralti yuvalarda yasayan kicik gemirici heyvanlar ovlamaqla bir teher dolanirdilar Et uzune hesret qalanda yemeli bitkilerle qidalanirdilar Monqollarin evinde bisirmek ucun et olmamasi heddinden artiq yoxsulluq sayilirdi Bu yoxsulluq seraitinde geleceyin doyuscusunun ve boyuk istilacisinin xarakteri metinlesirdi Dozumluluk Temucinin atadan qalma mirasi idi Temucin ve qardaslari ailenin ehtiyaclarini odemek ucun yay otlaqlarindan qis otlaqlarina koc eden zaman caylardan baliq tutur at ustunde seherden axsamadek colleri dolasir ilxidan ayri dusmus atlari axtarib taparaq geri qaytarir oruse yararli otlaqlari mueyyenlesdirirdiler Onlar hem de erazilerini talancilardan muhafize etmek ucun gece gunduz kesik cekirdiler Lazim geldikde bir nece gun at belinde qalirdilar Temucinin anasi Oelun cox agilli qadin idi O bilirdi ki usaqlarinin geleceyi onlari oz menselerine hormet ruhunda terbiyelendirmekden cox asilidir Ana oz ovladlarina qehremanliq dastanlarindan revayetler soyleyir selefleri olan monqol xanlarinin qehremanliqlarindan danisirdi Boyuk oglu Temucini inandirmaga calisirdi ki onun dusduyu agir veziyyet muveqqetidir bir qeder boyuyenden sonra aileye evvelki san sohretini qaytara bilecek Atasinin olumunde gunahkar olan tatarlardan ve habele Yesugeyin olumunden sonra onlari tenha qoyub qacan yaxin adamlardan qisas alacaq Temucin anasinin sozlerinden ruhlanir ve oz boyuk geleceyi barede dusunurdu Boy buxunlu pehlevan cusseli iti baxisli gence cevrilmis Temucin oz dusmenlerini qorxuya salmisdi Onlar Temucini aradan goturmek barede dusunurduler Hemin dusmenlerin adli bascilari vaxtile Yesuqeyin elinde olan torpaqlara sahib cixmis ozunu butun torpaqlarin hakimi elan etmisdi O genc Temucini mehv etmek ucun hazirlasirdi Bir defe silahli adamlar Temucinin kocebesine hucum etmisdiler Temucinin dusmenlerden yaxa qurtarmasi cehdi bas tutmamisdi Onu tutub el ayagina agir taxtadan kunde kecirmisdiler Temucini gozetciye tapsirib ona seherecen nezaret etmesini tapsirmisdilar Gecenin bir vaxti gozetcinin maymaqligindan itstifade eden Temucin onun basina zerbe endirerek aradan cixmisdi Teqibe baslamis silahlilarin eline kecmemekden otru Onon cayindaki qamisliqlarda gizlenmisdi Teqib edenlerden adli birisi Temucinin qamislar arasindan cixan basini gormus ve yaxinlasaraq bele demisdi Dusmenlerin senin bu qabiliyyetinden qorxurlar gozlerinin od sacmasi uzunun sefeqli olmasi onlari vahimeye salir Men seni onlara satmaram arxayin ol Teqib qurtaran kimi hemin adam Temucinin kundesini sindirib onu azad etmisdi Cobanlilar sulalesi hemin bu adamin oglu olan neslindendir EvliliyiMenen ve cismen yetkinlesmis Temucin evlenmek qerarina geldi Qardaslari ile birlikde atasi Yesugeyin vaxtile onu nisanladigi Bortegile getdi Genclerin nikahi bas tutdu Borte Temucine toy cehizi olaraq qara samur derisinden tikilmis kurk bagisladi Gelinin bu varli olmayan cehizi Temucin ucun esl var dovlet idi Bundan ruhlanan Temucin vaxtile atasi Yesugey Bahadurla qardasliq etmis Togrul xanla dostluq elaqeleri yaratmaq qerarina geldi Hemin vaxtlar Togrul xanin tabeliyinde olan qebileler boyuk torpaq erazilerine sahiblik edirdiler Temucin qardaslarinin musayieti ile qudretli Togrul xanin iqametgahina getdi Merhum atasi Yesugeyle qardasliq dovrlerini xanin yadina saldi ve xahis etdi ki onu ogulluga goturmesine raziliq versin Sonra da xana cavan xaniminin cehizini qara samur derisinden tikilmis kurku bagisladi Togrul xan gencin bu hereketinden memnunluq hissi duydugunu dile getirdi ve Temucini ogulluga goturmeye raziliq verdi Hem de bildirdi ki lazimi anda Temucine her cur yardim gostermeye hazirdir Temucin evlenenden bir qeder sonra simalda yasayan merkit qebilesinin qosun desteleri onun cadirina basqin etdi Basqincilar Yesugey Bahadurun qati dusmenleri idi Cunki Yesugey on sekkiz il once merkitlerin qebile bascisinin xanimi Oelunu qaciraraq ozune bas herem etmisdi Oelun yuxarida deyildiyi kimi bir muddet sonra Temucini dogmusdu Basqin cox gozlenilmez oldugundan Temucin esir dusmekden yaxasini bir teher qurtara bilmis lakin yoldasi Borte esir alinmisdi Bir muddetden sonra Temucin onu ogulluga goturmus Togrul xanin yardimi ile yoldasini geri almaga muveffeq olmusdu Temucin xanimi Bortenin esirlikden sonra dogdugu ilk ovladinin mehz onun oglu olmasina subhe ile yanasirdi Buna gore de Temucin adli ogluna soyuq munasibet gosterirdi lakin xanimi Borteni derin mehebbetle sevirdi Yuxarida deyildiyi kimi Szin Cin dovleti ozunun koceri qonsularini zeifletmek ucun aralarinda nifaq salir ve daxili qarisiqliq toredirdi Szin imperatoru bilende ki yeritdiyi siyaset neticesinde simal serqdeki tatarlar evvelki qudretini xeyli derecede itirib onlari silahli mudaxile yolu ile darmadagin etmek qerarina gelmis tatarlara arxadan zerbe endirmek ucun Togrul xani komeye cagirmisdi Temucin atasinin olumunde gunahkar olan tatarlardan qisas almaq ucun yaxsi furset dusduyunu bildiyinden Togrul xandan cinlilerin teklifine raziliq vermesini xahis etmis ve xanin raziligini almisdi Ozu ise Togrul xanin muttefiqi kimi muharibede fealliq gostermisdi Tatarlar darmadagin edilmis qebile oz musteqilliyini birdefelik itirmisdi Tatarlar monqollarin tabeliyine kecmisdi Xan olmasiTatarlar uzerinde qelebenin sebeblerinden biri Temucinin dusmen torpaginda ve qosunlarinda veziyyetin neceliyini askara cixarmaq ucun evvelceden teskil etdiyi herbi kesfiyyat idi Hemin vaxtdan baslayaraq monqollarin apardiqlari butun muharibelerde herbi kesfiyyata xususi diqqet yetirilirdi Tatarlara qarsi muharibede gosterilen yardima gore Togrul xan ve Temucine fexri adlar verilmisdi Togrul xan Szin imperatorundan Vanq xan titulu Temucin ise Szinin serhed meselelerine baxan nazirinden Serhedde selahiyyetli bozqir serkerdesi adi almisdi Musteqilliklerini hemiselik itirmis tatarlar monqollarin tabeliyinde qalmisdilar Onlar sonralar Cingizin nevesi Batinin monqol qosunlarinin terkibinde Rusiyayadek gedib cixmisdilar Tatarlara qarsi yurusun baslangicinda Temucin bir cox qosun bascilari ile tanis olmus ozunun herbi istedadini numayis etdire bilmisdi O san sohretli ve ozunun selefleri sayirdi Temucin qonsu qebilelerin yerlerine hucum ederek var dovletini heyvan surulerinin sayini artirirdi Ozunun terefdaslarini coxaltmaq meqsedile muxtelif nesillerden ve qebilelerden qulluga goturduyu adamlara mal dovletinden hediyyeler verirdi Belelikle Temucinin ulusu tedricen yaranmaqda idi Getdikce aydin olurdu ki Temucin butun Monqolustanda hakimiyyeti eline alacaqdir Buna gore de hakimiyyete goz diken diger qebile bascilari Temucine qarsi birlesmekde idiler Temucinin en tehlukeli dusmenleri tayciutlarla ittifaq yaratmis merkitler sayilirdilar Temucin onu ogulluga goturmus Van xanin komeyi ile merkitleri darmadagin etdi 1202 ci ilde Temucinin ozunun tatarlara qarsi doyuslerini qelebe ile qurtardi Temucinin herbi ugurlari ona ideal bozqir hakimi sohreti qazandirmisdi Bu vaxtile ona yardim gostermis Kerait xani Togrulun Vanq xanin xosuna gelmediyinden aralarinda dusmencilik yaranmisdi 1203 cu ilde sabiq muttefiqler arasinda baslayan muharibede Temucinin qosunlari Van xanin qosunlarini darmadagin etmisdi Bu qelebeden sonra Temucinin torpaqlari genislenerek nayman torpaqlarina cox yaxinlasmisdi Nayman xani Temucinin yegane qati dusmeni olaraq qalirdi Naymanlarin guclu qosunu vardi Buna baxmayaraq Temucinin qosunlari 1204 cu ilin payizinda naymanlari ve onlarin muttefiqlerini meglubiyyete ugratdi Nayman xani Kucluk teref qacaraq canini bir teher qurtara bildi Naymanlarin muttefiqi sayilan Merkit xani de onunla birlikde aradan cixdi Bu qelebelerden sonra butun Monqolustanda Temucinin hakimiyyeti berqerar oldu Monqol qebile bascilarinin coxu oz iclaslarina toplasaraq Temucinin xaqan elan edilmesi vaxtinin catdigini bildirdiler Qanunculuga derinden hormet eden Temucin xaqan adinin resmilesdirilmesi ucun 1206 ci ilde butun monqol aristokratiyasi numayendelerinin istiraki ile Qurultay cagirilmasini lazim bildi Onon cayinin sag sahilinde tenteneli seraitde kecen qurultayda Temucin resmi olaraq Cingiz xan adi ile xaqan yer uzunun hokmdari elan edildi Cingiz sozunun menasi butun xalqlarin boyuk xaqani demekdir Belelikle basda Cingiz xan olmaqla monqol dovleti yarandi Dini gorusuTemucin olduqca dindar adam idi Ebedi Goy Semaya inanirdi Temucin iki defe qacilmaz olumden xilas olmasini Ebedi Goy Semanin onu oz agusuna almasi ile elaqelendirirdi Bildiyimiz kimi o ilk defe tayciutlarin elinden mocuze ile qurtarmisdi ikinci defe merkitlerin kocebeye qefil hucumu zamani dusmen esirliyinden yaxa qurtara bilmisdi O zaman atini caparaq qalin meselikde gizlenmis onu teqib eden uc yuz atli her terefi elek velek etseler de elleri bosa cixmisdi Tehluke sovusduqdan sonra doqquz defe diz cokerek Monq Kok Tenqriye yeni Ebedi Goy Semaya oz minnetdarligini bildirmisdi qedim zamanlarda Baykal golunun adi Monq Kok Tenqri idi Ve hemin Burxan xaldun dagini ozunun son menzili hesab etmisdi Cingiz xan olenden sonra onu hemin yerde torpaga tapsirmisdilar Ozunun sanli kecmisi ile hemise fexr eden monqol xalqinda bele bir inanc vardi ki vaxt gelecek monqol xalqinin kecmis sohretini ozune qaytara bilecek rehber peyda olacaq butun monqol qebilelerini birlesdirecek ve xalqin dusmenlerinden qisas alacaqdir Hami inanirdi ki Ebedi Goy Semanin komeyi ile Temucin xaqan olacaqdir Bu sayieler Temucine de catir ve ozune olan inami daha da artirirdi Butun bunlardan sonra qebile bascilari ve bozqir aristokratlari oz adamlari ile Temucinin yanina axisirdilar Sohretli Xabul xanin neslinin numayendeleri ve sonuncu monqol xani Xutula xanin oglu da Temucine qosulmaq isteyenlerin arasinda idi Onlar Temucini ozlerinin rehberi kimi tanidiqlarini bildirdiler Gelenlerin ekseriyyeti Temucinin sexsinde step bahaduru idealini gorurdu Hami inanirdi ki Temucine hem dinc heyatda hem de doyusde Ebedi Goy Sema himayecidir IstinadlarBawden C R Genghis Khan Encyclopaedia Britannica ing Koraev T K Chingishan Bolshaya rossijskaya enciklopediya rus Moskva Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 T 34 S 592 China Biographical Database ing Dzhagataj rus Enciklopedicheskij leksikonSPb 1839 T 16 S 232 N V Dzhagataj rus Enciklopedicheskij slovarSPb Brokgauz Efron 1893 T Xa S 516 List of largest empires 2022 09 29 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2022 11 03 Xarici kecidlerDiger layihelerdeVikisitatda elaqeli sitatlarVikianbarda elaqeli media fayllar Cingiz xanBorcigin sulalesiDogum 1162 Vefat 1227Herbi titullarSelefleri yoxdur Cingiz xan Boyuk Xan Dunya fatihi 1206 1227 Xelefleri yoxdurHakimiyyet titullariSelefleri Xamaq Monqol Xani 1189 1206 Xelefleri Boyuk Monqol Imperyasini qurduSelefleri Boyuk Monqol Imperyasini qurdu Boyuk Monqol Imperyasi Xaqani 1206 1227 Xelefleri Toluy xaniddasi titullariSelefleri Celaleddin Menguberdi Xarezm Sahi 1220 1227 Xelefleri Xarezmsahlar dovletine Son qoyuldu