Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Toluy xan və ya Tuluy xan (monq. Тулуй; təq. 1191, Xamaq Monqol – 1232) — Monqol imperiyasının dövlət xadimi, hərbi lider. Çingiz Xan və Börtenin dördüncü - ən kiçik oğlu. Çingiz Xanın ölümündən sonra bir müddət Monqol imperiyasının naibi olmuşdur (1227-1229). Naib kimi özünə Böyük Noyon (monq. ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ, çin. 也可那颜) titulunu götürmüşdü. Ölümündən sonra 1251-ci ildə oğlu tərəfindən ona imperator titulu İn-u xuan-di (Cəsur və döyüşkən imperator) və Juyçonq məbəd adı verildi. 1265-ci ildə dördüncü oğlu Xubilay tərəfindən ona daha bir titul Çinqhsianq xuan-di (Görkəmli və yardımsevər imperator) verildi.
| Toluy xan | |
|---|---|
| monq. ᠲᠤᠯᠤᠢ | |
 | |
Monqol İmperiyasının naibi | |
| 1227 – 1229 | |
| Əvvəlki | Çingiz xan |
| Sonrakı | Ögedey xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | təq. 1191 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1232 |
| Fəaliyyəti | Xan, Regent |
| Atası | Çingiz xan |
| Anası | Börtə |
| Həyat yoldaşları | |
| Uşaqları | |
| Ailəsi | Borucigin, Çingizlilər |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
1191-ci ildə doğulduğu güman edilir. 1203-cü ildə Sorxaxtani bəyim ilə evləndirilmişdir. İlk övladı isə 1209-cu ildə doğulmuşdur.
Xarəzm kampaniyasında iştirak
Xarəzmşahlar dövlətinin ilkin işğal mərhələsində Toluy atasının izi ilə gedirdi. 1221-ci ilin əvvəllərində Bəlxin alınmasından sonra Xorasanın alınması ona tapşırıldı. Toluy qərbə irəlilədi, əvvəlvə (indiki Əfqanıstanın şimal-qərb hissəsi), sonra və onun sol qolu Kuşkanı keçərək, şimaldan Mərv istiqamətinə çayı keçdi.
O dövrdə şəhərin hakimi böyük bir türkmən qrupu ilə düşmənçilik edirdi. Çayın ətraf mövqeləri araşdırıldıqdan sonra monqollar gecə hücumuna başladı və sayca çox olmalarına baxmayaraq türkmənlər məğlub edildi. 25 fevral 1221-ci ildə monqollar Mərvin qapıları qarşısına çıxdı. Toluy özü 500 nəfərlə qala divarları ətrafına getdi. Altı gün ərzində monqollar istehkamları araşdırdılar və uzun bir mühasirə üçün əlverişli mövqe tapdılar. Yeddinci gün ümumi hücum başladıldı. Şəhər əhalisinin müxtəlif qapılarda ikili növbə tutmalarına baxmayaraq dərhal onlar məğlub edildi. Ertəsi gün şəhər hakimi şəhərin təslim olunacağını bildirdi. Əhali açıq əraziyə aparılaraq qılıncdan keçirildi, 4000 sənətkar sağ saxlanaraq uşaqlarla birlikdə köləliyə aparıldı.
Mərvdən sonra Toluy cənub-qərbə dönərək Nişapura yaxınlaşdı. 1220-ci ilin noyabrında dəstəsinə müqavimət göstərən və onun tərəfindən öldürülən şəhərin qalan əhalisi Toluyun qoşunlarına qarşı müqavimət göstərmədi və onu təslim olmaq şərtlərini müzakirə etməyə çağırdı. Lakin onların təklifi rədd edildi və 1221-ci il aprelin 7-də çərşənbə günü hücum başladı və bu hücumla şəhər şənbə günü alındı. Mərvdə olduğu kimi, sakinlər açıq sahəyə aparıldı və Toğaçarın ölümündən qaçanlar üçün şəhəri məhv etmək əmri verildi və intiqamın arxasında hətta pişiklər və itlər də canlı qalmadı.
Herata gəldikdə isə Toluy şəhərə elçi göndərdi, lakin elçi Sultan Cəlaləddinin valisi Malik tərəfindən edam olundu. Bundan hiddətlənən Toluy hücuma başladı və səkkizinci gün Malikin öldürülməsiylə başa çatdı. Toluy heratlılara dərhal təslim olacaqları təqdirdə canlarını bağışlayacağını bildirdi. Sakinlər razılaşdı. Lakin Sultan Cəlaləddinin 12000 nəfərlik qoşunu istisna idi. Herata xorasanlı məlik qoyaraq əhatəsindəki monqollarla birgə Çingiz xanın yanına qayıtdı.
Naiblik müddəti
Çingiz xan öz vəliəhdi olaraq üçüncü oğlu Ögedey xani seçdi. Monqol qanunlarına görə Toluy kiçik oğul “ocağın qoruyucusu” (otçiqin) olaraq atasının əsas yurdu Monqolustana sahib çıxaraq oranı qorumalı idi. “Monqolların gizli tarixi” əsərində yazılanlara görə Toluy xanın taxtına iddia etmədi. Fars tarixçiləri Cüveyni və Rəşidəddin onu atasının ali hakimiyyətinin varisi kimi təqdim etməməsini Guyukun ölümündən sonra Toluy oğullarının hegemonyasınına haqq qazandırmaq istəyi ilə ehtimal edirdilər.
Toluy ordunun mərkəzi hissəsinin (129000 nəfərdən ibarət idi) komandanlığını aldı və 1229-cu ildə Böyük Qurultayı çağırıb Çingiz xanın vəsiyyəti ilə Ögedey xanı xaqan elan edənə qədər dövlətin naibi olaraq qaldı. Toluya Ögedey xanin hakimiyyətində olan keşikçilər korpusunun (xan keşikçiləri) komandanlığı verildi və Ögedey xana 9 dəfə sadiqlik andı içdi. Komandanlıqla yanaşı Toluy Elyuy Çutçayla yanaşı dövlətin idarə olunmasında da mühüm rol oynamışdır.
Böyük Xanın seçilməsindən sonra monqollar qoşunların böyük hissəsini cəbhəyə qaytarmaqla ilə müharibəni davam etdirdi. Hərbi əməliyyatlar monqollar üçün heç də uğurlu alınmadı və onlar 1230-cu ildə geri çəkilərkən cənub-qərbəki qrupların komandanlığı Sabutaydan alınıb Toluya verildi. Tezliklə o, Çzin ordusunu məğlub etdi və 1232-ci ilin əvvəlində imperiyanın daxili ərazilərinə girdi.
Ölümü və sonrası
Ögedey xan ağır xəstələndiyində onun ruhunu xəstə ruhlardan qurtarmaq üçün ənənəvi bir mərasim təşkil edildi. Şamanlar Ögedey xanın ruhunu yerinə almaq üçün ruhlara qızıl, gümüş, mal-qara və ya girov olaraq nə isə vəd etdilər. Toluy “Ögedey xanın əvəzinə məni qəbul edin, ona bu xəstəlikdən şəfa verin və onun əziyyətini mənə verin” deyərək şamanın sui-qəsd suyunu içdi. Tezliklə Ögedey xan sağaldı lakin yolda Toluy xəstələnərək 1232-ci ilin payızında öldü.
Ailəsi və nəsli
Toluyun böyük və sevimli qadını olan Vanq xanın qardaşı Cax-Qambunun qızı Sörköktəni Bəgi idi. O, 1203-cü ildə məğlub edildikdən sonra hələ uşaq ikən Çingiz xan tərəfindən Toluya həyat yoldaşı olaraq verilmişdi. Sörköktəni Bəgi Toluyun imperatorluğun tarixində mühüm rol oynayan 4 oğlunun anası idi – , Xubilay, Hülakü və Arıq Buğa. Fəzlullah Rəşidəddin əsərlərində bu 4 uşağı Çingiz xan və Börtenin 4 oğlu müqayisə edərək onları “dövlətin dörd əsas sütunu” olaraq qiymətləndirmişdi.
Övladları:
- Münke (1208-1259). Anası – Sörköktəni Bəgi. 1251-1259-cu illərdə taxta oturdu.
- . Anası – . Gənc yaşda öldü, övladı yox idi.
- . Anası – .
- Xubilay (1215-1294). Anası – Sörköktəni Bəgi. Çinin fəthini tamamladı. Yuan sülaləsinin əsasını qoydu.
- Adı məlum olmayan oğlu.
- Hülakü (1217-1265). Anası – Sörköktəni Bəgi. O, İranın mərkəzi hökumətindən və ətraf ərazilərdən faktiki olaraq müstəqil dövlət idarə edən bir sülalə - Elxanilər dövlətini qurdu.
- Arıq Buğa (ö. 1266). Anası – Sörköktəni Bəgi. O, əzəli monqol torpaqlarını (“kök yurd”) idarə etdi. Xubilay ilə ali hakimiyyət üçün mübarizə aparırdı.
İstinadlar
- http://d-nb.info/gnd/1166288552.
- China Biographical Database (ing.).
- [https://web.archive.org/web/20210419195916/https://books.google.az/books/about/The_Mongol_Empire_A_Historical_Encyclope.html?id=4gB9DQAAQBAJ&redir_esc=y Arxivləşdirilib 2021-04-19 at the Wayback Machine Timothy May - The Mongol Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia]
- Kahn, Paul; Cleaves, Francis Woodman. The Secret History of the Mongols, p.xxvi
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Toluy xan ve ya Tuluy xan monq Tuluj teq 1191 Xamaq Monqol 1232 Monqol imperiyasinin dovlet xadimi herbi lider Cingiz Xan ve Bortenin dorduncu en kicik oglu Cingiz Xanin olumunden sonra bir muddet Monqol imperiyasinin naibi olmusdur 1227 1229 Naib kimi ozune Boyuk Noyon monq ᠶᠡᠬᠡ ᠨᠣᠶᠠᠨ cin 也可那颜 titulunu goturmusdu Olumunden sonra 1251 ci ilde oglu terefinden ona imperator titulu In u xuan di Cesur ve doyusken imperator ve Juyconq mebed adi verildi 1265 ci ilde dorduncu oglu Xubilay terefinden ona daha bir titul Cinqhsianq xuan di Gorkemli ve yardimsever imperator verildi Toluy xanmonq ᠲᠤᠯᠤᠢMonqol Imperiyasinin naibi1227 1229EvvelkiCingiz xanSonrakiOgedey xanSexsi melumatlarDogum tarixi teq 1191Dogum yeri Xamaq MonqolVefat tarixi 1232Fealiyyeti Xan RegentAtasi Cingiz xanAnasi BorteHeyat yoldaslari Sorkokteni BegiUsaqlari Munke xaqan Xubilay xan Hulaku xan Ariq BugaAilesi Borucigin Cingizliler Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyati1191 ci ilde doguldugu guman edilir 1203 cu ilde Sorxaxtani beyim ile evlendirilmisdir Ilk ovladi ise 1209 cu ilde dogulmusdur Xarezm kampaniyasinda istirak Xarezmsahlar dovletinin ilkin isgal merhelesinde Toluy atasinin izi ile gedirdi 1221 ci ilin evvellerinde Belxin alinmasindan sonra Xorasanin alinmasi ona tapsirildi Toluy qerbe ireliledi evvelve indiki Efqanistanin simal qerb hissesi sonra ve onun sol qolu Kuskani kecerek simaldan Merv istiqametine cayi kecdi O dovrde seherin hakimi boyuk bir turkmen qrupu ile dusmencilik edirdi Cayin etraf movqeleri arasdirildiqdan sonra monqollar gece hucumuna basladi ve sayca cox olmalarina baxmayaraq turkmenler meglub edildi 25 fevral 1221 ci ilde monqollar Mervin qapilari qarsisina cixdi Toluy ozu 500 neferle qala divarlari etrafina getdi Alti gun erzinde monqollar istehkamlari arasdirdilar ve uzun bir muhasire ucun elverisli movqe tapdilar Yeddinci gun umumi hucum basladildi Seher ehalisinin muxtelif qapilarda ikili novbe tutmalarina baxmayaraq derhal onlar meglub edildi Ertesi gun seher hakimi seherin teslim olunacagini bildirdi Ehali aciq eraziye aparilaraq qilincdan kecirildi 4000 senetkar sag saxlanaraq usaqlarla birlikde koleliye aparildi Mervden sonra Toluy cenub qerbe donerek Nisapura yaxinlasdi 1220 ci ilin noyabrinda destesine muqavimet gosteren ve onun terefinden oldurulen seherin qalan ehalisi Toluyun qosunlarina qarsi muqavimet gostermedi ve onu teslim olmaq sertlerini muzakire etmeye cagirdi Lakin onlarin teklifi redd edildi ve 1221 ci il aprelin 7 de cersenbe gunu hucum basladi ve bu hucumla seher senbe gunu alindi Mervde oldugu kimi sakinler aciq saheye aparildi ve Togacarin olumunden qacanlar ucun seheri mehv etmek emri verildi ve intiqamin arxasinda hetta pisikler ve itler de canli qalmadi Herata geldikde ise Toluy sehere elci gonderdi lakin elci Sultan Celaleddinin valisi Malik terefinden edam olundu Bundan hiddetlenen Toluy hucuma basladi ve sekkizinci gun Malikin oldurulmesiyle basa catdi Toluy heratlilara derhal teslim olacaqlari teqdirde canlarini bagislayacagini bildirdi Sakinler razilasdi Lakin Sultan Celaleddinin 12000 neferlik qosunu istisna idi Herata xorasanli melik qoyaraq ehatesindeki monqollarla birge Cingiz xanin yanina qayitdi Naiblik muddeti Cingiz xan oz veliehdi olaraq ucuncu oglu Ogedey xani secdi Monqol qanunlarina gore Toluy kicik ogul ocagin qoruyucusu otciqin olaraq atasinin esas yurdu Monqolustana sahib cixaraq orani qorumali idi Monqollarin gizli tarixi eserinde yazilanlara gore Toluy xanin taxtina iddia etmedi Fars tarixcileri Cuveyni ve Resideddin onu atasinin ali hakimiyyetinin varisi kimi teqdim etmemesini Guyukun olumunden sonra Toluy ogullarinin hegemonyasinina haqq qazandirmaq isteyi ile ehtimal edirdiler Toluy ordunun merkezi hissesinin 129000 neferden ibaret idi komandanligini aldi ve 1229 cu ilde Boyuk Qurultayi cagirib Cingiz xanin vesiyyeti ile Ogedey xani xaqan elan edene qeder dovletin naibi olaraq qaldi Toluya Ogedey xanin hakimiyyetinde olan kesikciler korpusunun xan kesikcileri komandanligi verildi ve Ogedey xana 9 defe sadiqlik andi icdi Komandanliqla yanasi Toluy Elyuy Cutcayla yanasi dovletin idare olunmasinda da muhum rol oynamisdir Boyuk Xanin secilmesinden sonra monqollar qosunlarin boyuk hissesini cebheye qaytarmaqla ile muharibeni davam etdirdi Herbi emeliyyatlar monqollar ucun hec de ugurlu alinmadi ve onlar 1230 cu ilde geri cekilerken cenub qerbeki qruplarin komandanligi Sabutaydan alinib Toluya verildi Tezlikle o Czin ordusunu meglub etdi ve 1232 ci ilin evvelinde imperiyanin daxili erazilerine girdi Olumu ve sonrasi Ogedey xan agir xestelendiyinde onun ruhunu xeste ruhlardan qurtarmaq ucun enenevi bir merasim teskil edildi Samanlar Ogedey xanin ruhunu yerine almaq ucun ruhlara qizil gumus mal qara ve ya girov olaraq ne ise ved etdiler Toluy Ogedey xanin evezine meni qebul edin ona bu xestelikden sefa verin ve onun eziyyetini mene verin deyerek samanin sui qesd suyunu icdi Tezlikle Ogedey xan sagaldi lakin yolda Toluy xestelenerek 1232 ci ilin payizinda oldu Ailesi ve nesliToluyun boyuk ve sevimli qadini olan Vanq xanin qardasi Cax Qambunun qizi Sorkokteni Begi idi O 1203 cu ilde meglub edildikden sonra hele usaq iken Cingiz xan terefinden Toluya heyat yoldasi olaraq verilmisdi Sorkokteni Begi Toluyun imperatorlugun tarixinde muhum rol oynayan 4 oglunun anasi idi Xubilay Hulaku ve Ariq Buga Fezlullah Resideddin eserlerinde bu 4 usagi Cingiz xan ve Bortenin 4 oglu muqayise ederek onlari dovletin dord esas sutunu olaraq qiymetlendirmisdi Ovladlari Munke 1208 1259 Anasi Sorkokteni Begi 1251 1259 cu illerde taxta oturdu Anasi Genc yasda oldu ovladi yox idi Anasi Xubilay 1215 1294 Anasi Sorkokteni Begi Cinin fethini tamamladi Yuan sulalesinin esasini qoydu Adi melum olmayan oglu Hulaku 1217 1265 Anasi Sorkokteni Begi O Iranin merkezi hokumetinden ve etraf erazilerden faktiki olaraq musteqil dovlet idare eden bir sulale Elxaniler dovletini qurdu Ariq Buga o 1266 Anasi Sorkokteni Begi O ezeli monqol torpaqlarini kok yurd idare etdi Xubilay ile ali hakimiyyet ucun mubarize aparirdi Istinadlarhttp d nb info gnd 1166288552 China Biographical Database ing https web archive org web 20210419195916 https books google az books about The Mongol Empire A Historical Encyclope html id 4gB9DQAAQBAJ amp redir esc y Arxivlesdirilib 2021 04 19 at the Wayback Machine Timothy May The Mongol Empire A Historical Encyclopedia 2 volumes A Historical Encyclopedia Kahn Paul Cleaves Francis Woodman The Secret History of the Mongols p xxvi