Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Oğuznamə — oğuzların ictimai-siyasi, tarixi-mifoloji, dini-fəlsəfi görüşlərini, epik-bədii təfəkkürünü əks etdirən nümunələr.
Oğuzlar haqqında qiymətli mənbələr
Oğuzların ictimai-siyasi, tarixi-mifoloji, dini-fəlsəfi görüşlərini, epik-bədii təfəkkürünü əks etdirən nümunələrə elmi ədəbiyyatda "Oğuznamə" deyilir. Oğuznamə geniş anlayış olub, özündə oğuzların kosmoetnoqonik və təqvim miflərini, dastanlarını, rəvayətlərini, atalar sözlərini, şəcərə dəbini, məsəllərini, şeir parçalarını birləşdirir. Bir sözlə, oğuzlar haqqında hər hansı bədii, tarixi, təsviri məlumat oğuznamə adlandırılmışdı. Oğuznamələr həm köçəri, həm də yarımoturaq əhali arasında passionar ruhu qaldırmaqda böyük rol oynayıb. Kökü mifik oğuz şəcərəsi ilə bağlı olan nümunələr ilk vaxtlarda oğuzların yazılmamış qanunları olubdur. Bunu tarixi-xronoloji oğuznamə yazanlar da (Rəşidəddin, Əbül Qazi və b.) dönə-dönə qeyd etmişlər. Bu mənada Oğuznamələr uzun müddət xalqın qəhrəmanlıq tarixi kimi canlı şəkildə yaşayıb, oğuz birliyinin dağılması, köçəriliyin oturaqlıqla əvəzlənməsi ilə unudulmuşdur. Bu gün Oğuz motivlərinin ayrı-ayrı folklor janrlarında, ədəbi əsərlərdə canlanması tarixi yaddaşa qayıdışın başlanğıcıdır. Bizə qədər Oğuz kağanı və onun övladlarından bəhs edən iki yazılı dastan ("Oğuz kağan" və "Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-Oğuzan"), atalar sözləri ("Hazihir-risaləti min kəlimatı oğuznamə əl məşhur biatalar sözü" və "Əmsali-Məhəmmədiyyə"), Oğuz şeirləri, Oğuznamənin Uzunkörpü variantı, Dana Ata və Əndəlibin əsərləri, həmçinin iyirmidən çox Oğuz salnaməsi gəlib çatmışdır.
Oğuznamə adı altında toplanan nümunələr müxtəlif janrlarda (dastan, atalar sözü, rəvayət), formada (epik, tarixi, ədəbi) və dillərdə (çin, ərəb, fars, türk) mövcuddur. Xüsusən, tarixi xronoloji salnamələr (illiklər) ilk dəfə Çin dilində yazılmışdır.
Məşhur Çin tarixçisi Sıma Tsyanın salnaməsi buna misal ola bilər. Tarixi Oğuznamənin şərq variantı olan Çin salnamələri hunların dövləti, idari-inzibati strukturu haqqında verdikləri bilgilərlə qərb variantını tamamlayırlar. Sonradan ərəb, fars dillərində yazılmış çoxsaylı tarixi əsərlərin əvvəlində Oğuz tarixi vermək ənənə halını aldı. Türkcə yazılan oğuznamələr bir qədər gec, XV əsrdə meydana çıxmışdır. Latın dilində də oğuznamələrin yazıldığı qeyd olunmuşdur.
Tarixi Oğuznamələrin həm şərq, həm də qərb variantları daha çox şəcərə dəbini saxladığından, onları bir qayda olaraq tarixi-mifoloji geneologiya da adlandırmaq olar. Hökmdarlar üçün yazılan bu tip Oğuznamələrdə dastan ünsürləri qabarıq saxlanılsa da, funksiyası baxımından onlar ədəbi-epik növlərdən fərqlənir.
Oğuznamələr oğuzların və qalan türk tayfalarının tarixi-coğrafi məkanları, dövlətləri, idarəetmə aparatları, hərbi-demokratik el sistemləri haqqında tutarlı bədii tarixi qaynaqdır. Bu cəhətinə görə ondan tarixçilər, filoloqlar, filosoflar da qaynaq kimi yararlana bilərlər.
İlk variantlar
Şifahi ənənədə yaşayan oğuznamə dastanları ilə yanaşı, yazılı epik abidələrin V əsrdən qabaq mövcudluğu əd-Dəvadarinin "Dürər-üt-ticcan" adlı qısa tarixi xronikasından məlumdur. Ancaq bu Oğuznamə bizə qədər gəlib çatmamışdır. Əd-Dəvadarinin məlumatından aydın olur ki, bu oğuznamə Oğuz kağandan başlamış Səlcuqlara qədər olan bir dövrün dastanlaşmış tarixi idi. Kitabi Dədə Qorqudun boyları da onun tərkib hissəsi imiş. Oğuz dastanının bizə qədər gəlib çatan ən qədim variantı təqribən XIII yüzilliyin sonları, XIV yüzilliyin başlarında Turfanda əsas nüsxədən uyğur əlifbası ilə üzü köçürülmüş "Oğuz kağan" dastanıdır. Məzmunundan göründüyü kimi, bu oğuznamə yalnız oğuzların eponimi haqqında mifoloji-tarixi hekayətin dastan variantıdır. XVI yüzillikdə üzü köçürüldüyü güman edilən ikinci böyük Oğuznamə "Kitabi Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-Oğuzan" dır. Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında "Oğuz kağan" dastanının həm məzmunca, həm də tarixi-xronoloji aspektdən davamıdır. Oğuz dünya modeli, dövlət strukturu, məsləhət şurası, hərbi-demokratik sistem dəyişmədən hər iki dastanda eyni şəkildə təqdim edilir. Ancaq "Oğuz kağan" dastanında ilk türk dövlətinin qurulması, oğuzların Monqolustandan Misirə qədər olan torpaqlarda hökmranlığı qeyd olunursa, Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında Qara dənizlə Xəzər dənizi arasında olan Oğuz elindən söhbət açılır. Digər tərəfdən birinci oğuznamədəki mərkəzləşmiş el idarəetmə sistemli dövlət Kitabi Dədə Qorqud dastanlarında bir qədər zəifləmiş, bəylərbəyliklərə bölünmüşdür.
Dış Oğuzla İç Oğuzun bir-birinə qarşı çıxması isə dövlətin artıq siyasi çəkişmələr dövrü yaşadığını göstərir. "Oğuz kağan"da təsvir olunan hadisələr qısa olan Uzunkörpü variantında da təkrarlanır. Hər iki dastan İslamdan əvvəlki dünyagörüşün məhsuludur. Kitabi Dədə Qorqud dastanları və salnamələr isə İslami ünsürlərlə zəngindir.
Oğuz atalar sözlərində, hikmətlərində oğuzların dünya, zaman, insan, tayfalar haqqında fəlsəfi görüşləri, təqvim mifləri öz əksini tapmışdır. Ditsin nəşr etdiyi 400 atalar sözündə Oğuz, Dədə Qorqud adına çoxlu hikmətli kəlamlar, atalar sözləri verilmişdir. Oğuznamə şeirlərində Dədə Qorqud, Oğuz kağan, Bayındır, Qazan və başqa Oğuz qəhrəmanları öyülür, hələ dastanlaşmamış qəhrəmanlıq səhnələri təqdim edilir. Bu şeirlər Oğuz bədii düşüncəsindən xəbər verir. Həm də bu Oğuz şeirlərindən türk poeziyasının inkişaf yolunu izləmək olur. Şeirlər də atalar sözləri və hikmətlər kimi tarixi mifoloji, bədii informasiya baxımından qiymətlidir.
"Oğuznamə"-1 (Atalar sözü və məsəllər)
Elmi-mədəni dəyərinin böyüklüyünə, bədii-estetik istiqamətinə, fəlsəfi mənalarına görə seçilən oğuz atalar sözləri, məsəlləri və hikmətli kəlamları bizə qədər "Oğuznamə" adı ilə iki əlyazması şəklində gəlib çatmışdır.
Bunlardan biri Berlin kitabxanasında saxlanılan XV–XVI yüzilliklərə aid edilən əlyazmadır. "Hazihi-r-risaləti-min kəlimati Oğuznamə əl-məşhur bi-atalar sözü" adlanan bu əlyazmanın 400 atalar sözünü ilk dəfə alman şərqşünası F.fon Dits 1889-cu ildə nəşr etdirmişdir. Sonradan Dits nəşrindən O. Ş. Gökyay, A. Binyazar və b. alimlər də istifadə edərək, onu eyni ilə yenidən öz kitablarında nəşr etmişlər.
İkinci əlyazma Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunun əlyazmalar fondunda saxlanılan və birinci vərəqi "Haza kitabi-Oğuznamə" adlanan "Məcməüləmsali- Məhəmmədəli"dir. Bu əlyazma XVI–XVII yüzilliklərə aid edilir və həcmcə böyükdür. O, elm aləminə XIX əsrdən məlum olsa da, tam şəkildə ilk dəfə 1987-ci ildə Bakıda S. Əlizadə tərəfindən ön sözü ilə birlikdə nəşr olunmuşdur. Əlyazmadakı paremik vahidlərin sayı 2000-ə yaxındır.
"Oğuznamə"-2 (Dana Ata)
Türkmən övliya tayfalarından mücəvirlərin əcdadı hesab edilən Dana Ata İhsan Şeyx XV yüzilliyin ikinci yarısı-XVI yüzilliyin əvvəllərində yaşamışdır. O, sufi şeyxi olub yazdığı hikmətləri ilə məşhur idi. Dana Atanın təriqət silsiləsi Əhməd Yəsəviyə bağlanır. Yəsəvi şeyxinin Oğuznamə yazması bir daha göstərir ki, xalq sufiləri təriqətlərini yaymaq üçün oğuzların müqəddəs saydığı Oğuz xan əhvalatından da istifadə edirdilər. Oğuznamə müəllifi Dana Ata haqqında hələlik dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi mənbələrə əsasən o, 1608-ci ildə vəfat etmişdir.
Dana Atanın oğuznaməsinin əlyazma nüsxəsi Sankt-Peterburq Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılır. Əlyazmanın təsvirindən göründüyü kimi, 1821-ci ildə onun üzü Molla Qurbangəldi adlı bir katib tərəfindən köçürülmüşdür. Oğuznamə hecada qoşma və gəraylı formasında yazılmış ilk əsərdir. Bu əsərdə digər oğuznamədə rast gəlinməyən məlumatlar da vardır.
"Oğuznamə"-3 (Əndəlib)
Bu "Oğuznamə" Dana Atanın əsərindən sonra ikinci nümunədir ki, şeirlə yazılmışdır. Nurmühəmməd Əndəlib XVIII əsr türkmən ədəbiyyatının böyük şairlərindəndir. Onun təqribən 1660–1665-ci illərdə doğulduğu güman edilir. Dövrünün bütün elmlərini kamil bildiyinə görə, ona ustad təxəllüsü verilmiş, hətta bir çox əsərlərinə sonrakı şairlər nəzirə, təxmis də yazmışlar. Əndəlibin yaradıcılığında başlıca yeri əruz vəznində yazdığı şeirləri, qəzəlləri tutur. Şair heca vəznində də bir çox sənət nümunələri yaratmışdır.
Əndəlib Nurmühəmmədin "Oğuznamə" əsəri həcmcə böyük olmasa da, dəyərinə görə çox qiymətlidir. Üç min illik tarixi olan Oğuz xan və onun övladlarının əhvalatını şair böyük ruh yüksəkliyi ilə qələmə almışdır. Bu oğuznamənin qiymətli cəhətlərindən biri də onun ilk dəfə olaraq 24 hərfli Oğuz əlifbası haqqında xəbər verməsidir. Əndəlibə görə, bu əlifba damğalar əsasında tərtib edilmişdi. Belə bir məlumata heç bir qaynaqda rast gəlinmədiyindən güman etmək olar ki, şair 24 oğuz boyunun damğasından danışır, bu damğaları əlifba kimi qələmə verir. Ancaq bəlli olduğu kimi, oğuz boylarının damğası az olmuşdur, yəni bir neçə oğuz boyunun bir damğası olmuşdur.
"Oğuznamə"-4 (Rəşidəddin)
Görkəmli tarixçisi, həkimi, alimi və dövlət xadimi Fəzlullah Rəşidəddinin üç cilddən ibarət "Cami ət-təvarix" əsərinin birinci hissəsi elm aləmində "Oğuznamə" adı ilə tanınmışdır. Birinci cildə giriş, türk və monqol tayfalarının geneologiyası (şəcərələri) və Çingiz xanın tarixi daxildir. Əsərin bu hissəsi şifahi mənbələrə əsaslandığından tarixçi etnoqonik mifləri, rəvayətləri, dastan elementlərini tarixi hadisələrlə çulğaşmış şəkildə təqdim edir. Oğuz dastan elementi oğuz şəcərəsində, oğuz tarixi oğuz əfsanələrində verildiyindən Rəşidəddinin Oğuznaməsi spesifik cəhətlərə malikdir.
Əsl adı "Oğuz, onun soyunun və türk sultanlarının zikri" adlandırılan Oğuznamə variantında Rəşidəddin türk və monqol ağsaqqallarından eşitdiyi əhvalatları da qələmə almışdır. Bununla yanaşı, müəllif türkcə mənbələrdən də geniş istifadə etmişdir. Bunu Oğuznamənin əlyazmalarında qalmış "tac", "kenqəş", "yurt", "yurt- çu", "yaylaq", "yağı", "il" sözləri, həmçinin mətndə türkcə getmiş şəxs və coğrafi adlar da sübut edir.
Orxon-Yenisey kitabələrində Üç Oğuz, Altı Oğuz adı ilə xatırlanan oğuzların daha qədim və nisbətən düzgün tarixini Rəşidəddin vermişdir.
Rəşidəddin oğuzların tarix səhnəsinə çıxmalarını, dövlət qurmalarını, başqa xalqlara münasibətini ümumdünya tarixi kontekstində təqdim edir.
Rəşidəddin Oğuznaməsi giriş və on səkkiz fəsli əhatə edir. Burada bir çox əfsanəvi, mifoloji hadisələrlə yanaşı, real tarix də əks olunmuşdur. Məsələn, birinci fəsil "Oğuzun atası, əmiləri, qohumları və yaxınları ilə döyüşü, onun düşmənləri üzərində qələbəsi" adlanır və Oğuzun İslam dini uğrunda atasını öldürməsi, tayfasını müsəlman etməsindən danışılır. İkinci fəsildə artıq Skif-Sak dövrünün məlumatları saxlanılmışdır. Burada İnal Yabqudan əvvəl hakimiyyətdə olmuş xanlar haqqında verilən məlumat da tarixi kökə malikdir. Oğuzun Ön Asiyanı ələ keçirib öz yurduna qatması sakların e.ə. VII yüzillikdəki Ön Asiyadakı zəfərləri ilə səsləşir. Oğuznamənin Rəşidəddin variantında oğuzlar Çindən, Mancuriyadan Misirə qədər böyük bir ərazidə dövlət quran tayfa kimi təriflənir. Eyni zamanda türklərin e.ə. VII–V yüzilliklərdə Monqolustanda, Qafqazda və Ön Asiyada dövlət qurmaları tarixi sənədlərlə təsdiqlənir.
"Oğuznamə"-5 (Salır Baba)
Mənbələrə əsasən Salır Baba Qulalıoğlu Xiridarinin "Oğuznamə" əsəri ikinci Oğuznamədir ki, oğuzların özü tərəfindən doğma dillərində yazılmışdır. XVI əsrin türkmən tarixçisi Salır Baba haqqında çox az məlumat qalmışdır. Onun Oğuznaməni yazarkən artıq orta yaşlarda olduğu, türkmənlərin şəcərəsini yaxşı bildiyi, dövrünün elmlərini dərindən mənimsədiyi və yazılı oğuznamələrlə tanış olduğu, fars və ərəb dillərini yaxşı bildiyi öz əsərindən aydınlaşır.
Salır Babanın əsəri "Oğuz tarixi" adlanır. Bu əsərini o, Aşqabadın yaxınlığında olan doğma şəhəri Nusayda yazmışdır. Özü də salur boyundan olduğu üçün xalqın arasında yaşayan rəvayətləri, atalar sözlərini, Oğuz dastanlarını yaxşı bilirdi.
Salır Babanın Oğuznaməsi digər oğuznamələrdən ciddi şəkildə fərqlənir. Məsələn, boz qurd obrazına heç bir salnamədə rast gəlmədiyimiz halda, Salır Baba Oğuznaməsində buna rast gəlirik. Əsərində verdiyi atalar sözləri, məsəllər, şeir parçaları, canlı ifadələr də Salır Babanın Oğuznaməsinin xalq variantını bacarıqla yazılı qaynaqlarla çulğamış şəkildə verə bilməsinə sübutdur.
Oğuznamənin Salır Baba Qulalıoğlu variantı Aşqabadda Əlyazmalar fondunda 526 nömrə altında saxlanılır. İndiyə qədər Salır Babanın əsəri çap olunmamışdır. Oğuz tarixi haqqında qiymətli mənbə olan bu əsərin əlyazmasını Salır Baba özü yazmışdır. Dili sadə və o dövrün oğuz qıpçaq ləhcəsindədir. Oğuznamədə köp, berqəy, barça sözləri qıpçaq dilində çox işləkdir. Yiyəlik, yerlik, yönlük hal şəkilçiləri oğuz türkcəsində olduğu kimidir. Bu Oğuznamənin dili özündən təqribən 100 il əvvəl yazılmış Yazıçıoğlu Oğuznaməsi dilindən fərqlənir. Əsərdə ərəb, fars sözləri və tərkibləri azdır.
"Oğuznamə"-6 (Uyğur versiyası)
Oğuznamə mətni 21 vərəq, 42 səhifədən ibarətdir. Hər səhifəyə 9 sətir yerləşdirilib. I səhifədə 1 və 3 sətirlər arasında göy rəngli öküz, V səhifənin axırıncı sətrində quş şəkli, VI səhifədə 4 sətirdə təkbuynuzlu heyvan şəkli çəkilmişdir.
Bu Oğuznamə elmi ədəbiyyatda "Oğuz kağan" adı ilə də tanınır. Oğuz xan və onun haqqında dastan barədə ilk məlumatı 1815-ci ildə alman alimi F. Dits vermişdir. Rus tədqiqatçısı Radlov bu əsəri 1890-cı ildə rus dilinə tərcümə etmişdir. 1891-ci ildə o, "Oğuz kağan" dastanının transkripsiyasını, almancaya tərcüməsini nəşr etmişdir. Bu abidənin ikinci nəşri Rza Nura məxsusdur. O, Oğuznaməni 1928-ci ildə İskəndəriyyədə (Aleksandriya) transkripsiya, tərcümə, ön söz və faksimile ilə birlikdə çap etdirmişdir. 1932-ci ildə bu əsəri V. Banqla Q. Rəhməti, 1959-cu ildə A. Şerbak, 1970-ci ildə M. Ergin, 1988-ci ildə K. Əmirəliyev, yenə həmin ildə A. Bekmıradov nəşr etmişlər. Oğuznamə indiyə qədər rus, alman, fransız, türk, qazax, özbək, türkmən dillərində çap olunubdur.
Oğuznamə "Oğuz kağan" adı ilə orijinaldan ilk dəfə 1993-cü ildə Azərbaycanda Füzuli Bayat (Gözəlov) tərəfindən nəşr edilmişdir. Kitabda 110 səhifə tədqiqat, variant fərqləri haqqında qeyd, izahlı lüğət, mifoloci obraz və ifadələrə şərh, mətnin transkripsiyası, Azərbaycan türkcəsi verilmişdir. Oğuznamə elə həmin ildə Şerbak nəşrinə əsasən K. Vəliyev, F. Uğurlu tərəfindən yenidən çap olunmuşdur.
Oğuznamə, yaxud "Oğuz kağan" dastanının tədqiqat tarixi onun nəşr tarixi ilə bir vaxta düşür. Bu sahədə V. Radlov, R. Nur, V. Banq, P. Peliyo, Z. Toğan, A. Bernştam, İ. Stebleva, B. Ögəl, F. Bayat, K. Əmirəliyev, A. Bekmıradov və b. filoloji, tarixi, sosialoji istiqamətdə araşdırmalar aparmışlar.
Oğuznamə oğuzların əcdadı, ilk hökmdarı, ordunun, dövlətin qurucusu Oğuz kağan haqqında başdan və sondan əskik bir dastan parçasıdır. Əlyazmada ərəb və fars sözlərinin olmaması ("dost" və "düşmən" sözləri istisna olmaqla), əski lüğət tərkibi onun ilk variantının e.ə. yazıya alındığı fikrini söyləməyə əsas verir. Bunu əl-Dəvadarinin məlumatı da təsdiqləyir. Oğuznamə VI əsrdə fars dilinə, IX əsrdə ərəb dilinə tərcümə edilmişdir. Oğuznamələr bütöv şəkildə hələ çox erkən çağlardan yazıya alınıb türklərin özləri ilə gəzdirdiyi müqəddəs kitab olmuşdur.
Əski türklərin siyasi, iqtisadi, tarixi və mədəni həyatını əks etdirən "Oğuz kağan" dastanı bizə qədər gəlib çatmış ən qədim Oğuznamə nüsxəsidir.
"Oğuznamə"-7 (Uzunkörpü variantı)
Nəzmlə yazılmış bu Oğuznamənin Uzungörpü variantını ilk dəfə H. N. Orkun nəşr etmişdir. Orkun nəşrində mətnşünaslıq baxımından qiymətli olan faksimile, əsərin müasir türkcəsi, latın qrafikası ilə transkripsiyası verilmişdir. Bu dörd vərəqlik əlyazmanın hər səhifəsinə 13 beytlik iki sütun yerləşdirilmişdir. Ancaq Orkun bu əsər haqqında lazımi bilgi verməmiş, onun dil, leksik xüsusiyyətləri barədə, demək olar ki, heç nə deməmişdir.
Bu islami Oğuznamənin Uzunkörpü variantı adlanmasına səbəb onun ilk dəfə Uzunkörpüdə Seyid Əli adlı bir şəxsin kitabxanasından tapılmasıdır. Seyid Əlinin məcmuəsi 15 vərəq olub, onun da 4 vərəqi, yəni 104 beyti Oğuznamədir. Sonradan məcmuə itdiyindən, onun yazılma tarixi, yeri və katibin adı qaranlıq qalmışdır. Çox güman ki, bu, Oğuznamədən böyük olmuş, katib oradan yalnız bəzi parçaların üzünü köçürmüşdür.
Oğuznamə məsnəvi formasında yazılmış dastan olub İslami variantlardan biridir. Buradan Oğuz xanın müsəlman övliyası olması aydın görünür. Bu Oğuznamə Rəşidəddin, Yazıçıoğlu Əli "Oğuznamə"lərini xatırlatsa da, diqqətlə oxunuş göstərir ki, həm Rəşidəddin, həm də Uzunkörpü variantı daha qədim əlyazmasından istifadə yolu ilə yaranmışdır.
Oğuznamənin Uzunkörpu variantında Oğuzun atası Qara xanla vuruşu, müsəlman redaktəsində olduğu kimi, məhz İslam dininə görədir. Oğuzun əmilərinin qızları ilə evlənməsi, onları müsəlmanlığa dəvət etməsi ənənəvi şəkildə bu oğuznaməni Rəşidəddin və Yazıçıoğlu variantına yaxınlaşdırır. Çox güman ki, katib "Oğuz kağan" dastanı ilə yanaşı Rəşidəddin Oğuznaməsindən də xəbərdar olmuşdur. Bu halda onun yazıya köçürülmə tarixi XIV əsrin ikinci yarısından irəli gedə bilməz.
Oğuznamədə leksik və qrammatik vahidlərin çoxu "Oğuz kağan" dastanındakı eyni adlı kateqoriyalarla adekvatdır. Bu da onun eyni bölgədə yazıya alındığını deməyə əsas verir.
"Oğuznamə"-8 (Yazıçıoğlu Əli)
Osmanlı sultanı II Muradın (1421–1451) əmri ilə 1436-cı ildə türk dilində yazdığı tarix əsəri ilə məşhur olan Yazıçıoğlu Əli haqqında məlumat çox azdır. Dövrünün bir çox elmlərini, xüsusən də Osmanlı hökmdarlarının, ümumən oğuzların və türk dövlətlərinin tarixini gözəl bilən Yazıçıoğlu Əli XV əsrdə yaşamış, Sultan II Muradın dövründə bir müddət Misirdə məmlük sultanlarının yanında Osmanlı dövlətinin elçisi olmuşdur. Onun doğulduğu və öldüyü il məlum deyildir. Ancaq o, çox güman ki, XIV əsrin sonlarında, yaxud da XV əsrin əvvəllərində anadan olmuşdur.
Yazıçıoğlunun elm aləmində "Oğuznamə" adı ilə tanınan əsərinin əsl adı "Təvarixi-ali Səlcuq"dur. Onun başqa əsərlər yazıb-yazmadığı hələ ki məlum deyildir. "Təvarixi-ali Səlcuq" Yazıçıoğlunun indiyə qədər qalmış yeganə əsəridir.
Hələlik türk dilində yazılmış ilk oğuznamə olan bu qiymətli əsər iki hissədən ibarətdir:
1. Yarıtarixi, yarıəfsanəvi Oğuz xan və övladlarının əhvalatı. Bura səlcuqların, osmanlıların əcdadı Oğuz kağanın doğulması, hələ anasının bətnində ikən müsəlman olması, anasının yuxusuna girərək onu müsəlman olmağa dəvət etməsi, yalnız anası İslamı qəbul etdikdən sonra onun döşünü əmməsi, bir yaşında özü-özünə Oğuz adını qoyması və s. daxildir.
Bu hissədə Oğuzla bağlı İslam redaktəsi həm əvvəlki, həm də sonrakı tarix kitablarında təkrarlanır. Çox güman ki, birinci hissəni yazmaqda Yazıçıoğlu Əli Rəşidəddinin "Cami ət-təvarix" əsərinin birinci cildində verilən Oğuznamədən faydalanmışdır . Bu hissədə Oğuzun əmilərinin qızları ilə evlənməsi, yalnız üçüncü əmisi Uz xanın qızı müsəlmanlığı qəbul etdiyi üçün onu sevməsi, atası və ona qoşulan kafirlərlə mübarizəsi də Rəşidəddin Oğuznaməsinin bir qədər dəyişik şəklidir. Həmçinin Oğuz xanın uyğurlara, kanqlılara, qıpçaqlara, karluqlara, xalaclara, ağacerilərə ad verməsi də məlum olan tarix kitablarında verilənlərin yığcam formasıdır.
2. Səlcuq tarixi. İkinci hissədə Yazı çıoğlu Əli səlcuqların tarix səhnəsinə çıxması, qəznəvilərlə, bizanslılarla vuruşlarını ətraflı şəkildə şərh edir. O bu hissəni yazmaqda, əsasən, Ravəndinin, İbn Bibinin əsərlərindən istifadə etmişdir. Burada Dədə Qorqudun Oğuznamə ilə səsləşən yerləri daha çoxdur. O, Türküstanın böyük padşahlarından – bayındurlardan, salorlardan danışır, Salur Qazanın igidliyini öyür və ona əsərində çox yer verir. Dədə Qorqudun Rəsul Əleyhissəlam zamanına yaxın bayat boyundan çıxması, Allahın qüdrəti ilə qayibdən xəbərlər verməsi, qayı boyunun son anda hakimiyyətə gələcəyi və onların hökmranlığının əbədi olacağı barədə fikirlər Kitabi Dədə Qorqud dastanlarının girişi ilə analogiya yaradır. Yazıçıoğlunun Oğuz xanın müdrikliyi, ədalət simvolu olması, qalan hökmdarların da Oğuz elini ədalətlə idarə etmələri və s. onu "millətçi-tarixçi" (V. Qordlevski) səviyyəsinə qaldırır. XV əsrin Anadolu xalq hekayətləri Yazıçıoğlunun Oğuznaməsində çox güclü şəkildə hiss olunur.
Mənbə
- "Oğuznamə". (Tərtib edən: Samət Əlizadə), Bakı, Yazıçı nəşriyyatı, 1987.
- Cəfərov N. Azərbaycan türkcəsinin milliləşməsi tarixi. Bakı,1985
- Əsgərova A. M. "Oğuznamə"nin dili. Bakı, "Təhsil" NPM, 2011.
- Əfzələddin Əsgər. "Oğuznamə" yaradıcılığı. Bakı, 2014
- Rəşidəddin Fəzlullah. Oğuznamə, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyat Poliqrafıya Birliyi, 1992,
- Cavad Heyət. Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış (İslamdan əvvəl və islam dövrü). Başlanğıcından XVI əsrə qədər, Bakı, Azərnəşr, 1993,
- Faruk Sumer, Oğuzlar, Bakı, 1993.
- Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. II cild. Bakı,2004.
- Древнетюркский словарь, М., 1969
- Мусульманский мир 950–1150. Издательство "Наука" Главная редакция восточной литературы. Москва 1981.
İstinadlar
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Oguzname oguzlarin ictimai siyasi tarixi mifoloji dini felsefi goruslerini epik bedii tefekkurunu eks etdiren numuneler Oguzlar haqqinda qiymetli menbelerOguzlarin ictimai siyasi tarixi mifoloji dini felsefi goruslerini epik bedii tefekkurunu eks etdiren numunelere elmi edebiyyatda Oguzname deyilir Oguzname genis anlayis olub ozunde oguzlarin kosmoetnoqonik ve teqvim miflerini dastanlarini revayetlerini atalar sozlerini secere debini mesellerini seir parcalarini birlesdirir Bir sozle oguzlar haqqinda her hansi bedii tarixi tesviri melumat oguzname adlandirilmisdi Oguznameler hem koceri hem de yarimoturaq ehali arasinda passionar ruhu qaldirmaqda boyuk rol oynayib Koku mifik oguz seceresi ile bagli olan numuneler ilk vaxtlarda oguzlarin yazilmamis qanunlari olubdur Bunu tarixi xronoloji oguzname yazanlar da Resideddin Ebul Qazi ve b done done qeyd etmisler Bu menada Oguznameler uzun muddet xalqin qehremanliq tarixi kimi canli sekilde yasayib oguz birliyinin dagilmasi koceriliyin oturaqliqla evezlenmesi ile unudulmusdur Bu gun Oguz motivlerinin ayri ayri folklor janrlarinda edebi eserlerde canlanmasi tarixi yaddasa qayidisin baslangicidir Bize qeder Oguz kagani ve onun ovladlarindan behs eden iki yazili dastan Oguz kagan ve Kitabi Dedem Qorqud ela lisani taifeyi Oguzan atalar sozleri Hazihir risaleti min kelimati oguzname el meshur biatalar sozu ve Emsali Mehemmediyye Oguz seirleri Oguznamenin Uzunkorpu varianti Dana Ata ve Endelibin eserleri hemcinin iyirmiden cox Oguz salnamesi gelib catmisdir Oguzname adi altinda toplanan numuneler muxtelif janrlarda dastan atalar sozu revayet formada epik tarixi edebi ve dillerde cin ereb fars turk movcuddur Xususen tarixi xronoloji salnameler illikler ilk defe Cin dilinde yazilmisdir Meshur Cin tarixcisi Sima Tsyanin salnamesi buna misal ola biler Tarixi Oguznamenin serq varianti olan Cin salnameleri hunlarin dovleti idari inzibati strukturu haqqinda verdikleri bilgilerle qerb variantini tamamlayirlar Sonradan ereb fars dillerinde yazilmis coxsayli tarixi eserlerin evvelinde Oguz tarixi vermek enene halini aldi Turkce yazilan oguznameler bir qeder gec XV esrde meydana cixmisdir Latin dilinde de oguznamelerin yazildigi qeyd olunmusdur Tarixi Oguznamelerin hem serq hem de qerb variantlari daha cox secere debini saxladigindan onlari bir qayda olaraq tarixi mifoloji geneologiya da adlandirmaq olar Hokmdarlar ucun yazilan bu tip Oguznamelerde dastan unsurleri qabariq saxlanilsa da funksiyasi baximindan onlar edebi epik novlerden ferqlenir Oguznameler oguzlarin ve qalan turk tayfalarinin tarixi cografi mekanlari dovletleri idareetme aparatlari herbi demokratik el sistemleri haqqinda tutarli bedii tarixi qaynaqdir Bu cehetine gore ondan tarixciler filoloqlar filosoflar da qaynaq kimi yararlana bilerler Ilk variantlarSifahi enenede yasayan oguzname dastanlari ile yanasi yazili epik abidelerin V esrden qabaq movcudlugu ed Devadarinin Durer ut ticcan adli qisa tarixi xronikasindan melumdur Ancaq bu Oguzname bize qeder gelib catmamisdir Ed Devadarinin melumatindan aydin olur ki bu oguzname Oguz kagandan baslamis Selcuqlara qeder olan bir dovrun dastanlasmis tarixi idi Kitabi Dede Qorqudun boylari da onun terkib hissesi imis Oguz dastaninin bize qeder gelib catan en qedim varianti teqriben XIII yuzilliyin sonlari XIV yuzilliyin baslarinda Turfanda esas nusxeden uygur elifbasi ile uzu kocurulmus Oguz kagan dastanidir Mezmunundan gorunduyu kimi bu oguzname yalniz oguzlarin eponimi haqqinda mifoloji tarixi hekayetin dastan variantidir XVI yuzillikde uzu kocurulduyu guman edilen ikinci boyuk Oguzname Kitabi Dedem Qorqud ela lisani taifeyi Oguzan dir Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda Oguz kagan dastaninin hem mezmunca hem de tarixi xronoloji aspektden davamidir Oguz dunya modeli dovlet strukturu meslehet surasi herbi demokratik sistem deyismeden her iki dastanda eyni sekilde teqdim edilir Ancaq Oguz kagan dastaninda ilk turk dovletinin qurulmasi oguzlarin Monqolustandan Misire qeder olan torpaqlarda hokmranligi qeyd olunursa Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda Qara denizle Xezer denizi arasinda olan Oguz elinden sohbet acilir Diger terefden birinci oguznamedeki merkezlesmis el idareetme sistemli dovlet Kitabi Dede Qorqud dastanlarinda bir qeder zeiflemis beylerbeyliklere bolunmusdur Dis Oguzla Ic Oguzun bir birine qarsi cixmasi ise dovletin artiq siyasi cekismeler dovru yasadigini gosterir Oguz kagan da tesvir olunan hadiseler qisa olan Uzunkorpu variantinda da tekrarlanir Her iki dastan Islamdan evvelki dunyagorusun mehsuludur Kitabi Dede Qorqud dastanlari ve salnameler ise Islami unsurlerle zengindir Oguz atalar sozlerinde hikmetlerinde oguzlarin dunya zaman insan tayfalar haqqinda felsefi gorusleri teqvim mifleri oz eksini tapmisdir Ditsin nesr etdiyi 400 atalar sozunde Oguz Dede Qorqud adina coxlu hikmetli kelamlar atalar sozleri verilmisdir Oguzname seirlerinde Dede Qorqud Oguz kagan Bayindir Qazan ve basqa Oguz qehremanlari oyulur hele dastanlasmamis qehremanliq sehneleri teqdim edilir Bu seirler Oguz bedii dusuncesinden xeber verir Hem de bu Oguz seirlerinden turk poeziyasinin inkisaf yolunu izlemek olur Seirler de atalar sozleri ve hikmetler kimi tarixi mifoloji bedii informasiya baximindan qiymetlidir Oguzname 1 Atalar sozu ve meseller Elmi medeni deyerinin boyukluyune bedii estetik istiqametine felsefi menalarina gore secilen oguz atalar sozleri meselleri ve hikmetli kelamlari bize qeder Oguzname adi ile iki elyazmasi seklinde gelib catmisdir Bunlardan biri Berlin kitabxanasinda saxlanilan XV XVI yuzilliklere aid edilen elyazmadir Hazihi r risaleti min kelimati Oguzname el meshur bi atalar sozu adlanan bu elyazmanin 400 atalar sozunu ilk defe alman serqsunasi F fon Dits 1889 cu ilde nesr etdirmisdir Sonradan Dits nesrinden O S Gokyay A Binyazar ve b alimler de istifade ederek onu eyni ile yeniden oz kitablarinda nesr etmisler Ikinci elyazma Sankt Peterburq Serqsunasliq Institutunun elyazmalar fondunda saxlanilan ve birinci vereqi Haza kitabi Oguzname adlanan Mecmeulemsali Mehemmedeli dir Bu elyazma XVI XVII yuzilliklere aid edilir ve hecmce boyukdur O elm alemine XIX esrden melum olsa da tam sekilde ilk defe 1987 ci ilde Bakida S Elizade terefinden on sozu ile birlikde nesr olunmusdur Elyazmadaki paremik vahidlerin sayi 2000 e yaxindir Oguzname 2 Dana Ata Turkmen ovliya tayfalarindan mucevirlerin ecdadi hesab edilen Dana Ata Ihsan Seyx XV yuzilliyin ikinci yarisi XVI yuzilliyin evvellerinde yasamisdir O sufi seyxi olub yazdigi hikmetleri ile meshur idi Dana Atanin teriqet silsilesi Ehmed Yeseviye baglanir Yesevi seyxinin Oguzname yazmasi bir daha gosterir ki xalq sufileri teriqetlerini yaymaq ucun oguzlarin muqeddes saydigi Oguz xan ehvalatindan da istifade edirdiler Oguzname muellifi Dana Ata haqqinda helelik deqiq melumat yoxdur Bezi menbelere esasen o 1608 ci ilde vefat etmisdir Dana Atanin oguznamesinin elyazma nusxesi Sankt Peterburq Serqsunasliq Institutunda saxlanilir Elyazmanin tesvirinden gorunduyu kimi 1821 ci ilde onun uzu Molla Qurbangeldi adli bir katib terefinden kocurulmusdur Oguzname hecada qosma ve gerayli formasinda yazilmis ilk eserdir Bu eserde diger oguznamede rast gelinmeyen melumatlar da vardir Oguzname 3 Endelib Bu Oguzname Dana Atanin eserinden sonra ikinci numunedir ki seirle yazilmisdir Nurmuhemmed Endelib XVIII esr turkmen edebiyyatinin boyuk sairlerindendir Onun teqriben 1660 1665 ci illerde doguldugu guman edilir Dovrunun butun elmlerini kamil bildiyine gore ona ustad texellusu verilmis hetta bir cox eserlerine sonraki sairler nezire texmis de yazmislar Endelibin yaradiciliginda baslica yeri eruz vezninde yazdigi seirleri qezelleri tutur Sair heca vezninde de bir cox senet numuneleri yaratmisdir Endelib Nurmuhemmedin Oguzname eseri hecmce boyuk olmasa da deyerine gore cox qiymetlidir Uc min illik tarixi olan Oguz xan ve onun ovladlarinin ehvalatini sair boyuk ruh yuksekliyi ile qeleme almisdir Bu oguznamenin qiymetli cehetlerinden biri de onun ilk defe olaraq 24 herfli Oguz elifbasi haqqinda xeber vermesidir Endelibe gore bu elifba damgalar esasinda tertib edilmisdi Bele bir melumata hec bir qaynaqda rast gelinmediyinden guman etmek olar ki sair 24 oguz boyunun damgasindan danisir bu damgalari elifba kimi qeleme verir Ancaq belli oldugu kimi oguz boylarinin damgasi az olmusdur yeni bir nece oguz boyunun bir damgasi olmusdur Oguzname 4 Resideddin Gorkemli tarixcisi hekimi alimi ve dovlet xadimi Fezlullah Resideddinin uc cildden ibaret Cami et tevarix eserinin birinci hissesi elm aleminde Oguzname adi ile taninmisdir Birinci cilde giris turk ve monqol tayfalarinin geneologiyasi secereleri ve Cingiz xanin tarixi daxildir Eserin bu hissesi sifahi menbelere esaslandigindan tarixci etnoqonik mifleri revayetleri dastan elementlerini tarixi hadiselerle culgasmis sekilde teqdim edir Oguz dastan elementi oguz seceresinde oguz tarixi oguz efsanelerinde verildiyinden Resideddinin Oguznamesi spesifik cehetlere malikdir Esl adi Oguz onun soyunun ve turk sultanlarinin zikri adlandirilan Oguzname variantinda Resideddin turk ve monqol agsaqqallarindan esitdiyi ehvalatlari da qeleme almisdir Bununla yanasi muellif turkce menbelerden de genis istifade etmisdir Bunu Oguznamenin elyazmalarinda qalmis tac kenqes yurt yurt cu yaylaq yagi il sozleri hemcinin metnde turkce getmis sexs ve cografi adlar da subut edir Orxon Yenisey kitabelerinde Uc Oguz Alti Oguz adi ile xatirlanan oguzlarin daha qedim ve nisbeten duzgun tarixini Resideddin vermisdir Resideddin oguzlarin tarix sehnesine cixmalarini dovlet qurmalarini basqa xalqlara munasibetini umumdunya tarixi kontekstinde teqdim edir Resideddin Oguznamesi giris ve on sekkiz fesli ehate edir Burada bir cox efsanevi mifoloji hadiselerle yanasi real tarix de eks olunmusdur Meselen birinci fesil Oguzun atasi emileri qohumlari ve yaxinlari ile doyusu onun dusmenleri uzerinde qelebesi adlanir ve Oguzun Islam dini ugrunda atasini oldurmesi tayfasini muselman etmesinden danisilir Ikinci fesilde artiq Skif Sak dovrunun melumatlari saxlanilmisdir Burada Inal Yabqudan evvel hakimiyyetde olmus xanlar haqqinda verilen melumat da tarixi koke malikdir Oguzun On Asiyani ele kecirib oz yurduna qatmasi saklarin e e VII yuzillikdeki On Asiyadaki zeferleri ile seslesir Oguznamenin Resideddin variantinda oguzlar Cinden Mancuriyadan Misire qeder boyuk bir erazide dovlet quran tayfa kimi teriflenir Eyni zamanda turklerin e e VII V yuzilliklerde Monqolustanda Qafqazda ve On Asiyada dovlet qurmalari tarixi senedlerle tesdiqlenir Oguzname 5 Salir Baba Menbelere esasen Salir Baba Qulalioglu Xiridarinin Oguzname eseri ikinci Oguznamedir ki oguzlarin ozu terefinden dogma dillerinde yazilmisdir XVI esrin turkmen tarixcisi Salir Baba haqqinda cox az melumat qalmisdir Onun Oguznameni yazarken artiq orta yaslarda oldugu turkmenlerin seceresini yaxsi bildiyi dovrunun elmlerini derinden menimsediyi ve yazili oguznamelerle tanis oldugu fars ve ereb dillerini yaxsi bildiyi oz eserinden aydinlasir Salir Babanin eseri Oguz tarixi adlanir Bu eserini o Asqabadin yaxinliginda olan dogma seheri Nusayda yazmisdir Ozu de salur boyundan oldugu ucun xalqin arasinda yasayan revayetleri atalar sozlerini Oguz dastanlarini yaxsi bilirdi Salir Babanin Oguznamesi diger oguznamelerden ciddi sekilde ferqlenir Meselen boz qurd obrazina hec bir salnamede rast gelmediyimiz halda Salir Baba Oguznamesinde buna rast gelirik Eserinde verdiyi atalar sozleri meseller seir parcalari canli ifadeler de Salir Babanin Oguznamesinin xalq variantini bacariqla yazili qaynaqlarla culgamis sekilde vere bilmesine subutdur Oguznamenin Salir Baba Qulalioglu varianti Asqabadda Elyazmalar fondunda 526 nomre altinda saxlanilir Indiye qeder Salir Babanin eseri cap olunmamisdir Oguz tarixi haqqinda qiymetli menbe olan bu eserin elyazmasini Salir Baba ozu yazmisdir Dili sade ve o dovrun oguz qipcaq lehcesindedir Oguznamede kop berqey barca sozleri qipcaq dilinde cox islekdir Yiyelik yerlik yonluk hal sekilcileri oguz turkcesinde oldugu kimidir Bu Oguznamenin dili ozunden teqriben 100 il evvel yazilmis Yazicioglu Oguznamesi dilinden ferqlenir Eserde ereb fars sozleri ve terkibleri azdir Oguzname 6 Uygur versiyasi Oguzname metni 21 vereq 42 sehifeden ibaretdir Her sehifeye 9 setir yerlesdirilib I sehifede 1 ve 3 setirler arasinda goy rengli okuz V sehifenin axirinci setrinde qus sekli VI sehifede 4 setirde tekbuynuzlu heyvan sekli cekilmisdir Bu Oguzname elmi edebiyyatda Oguz kagan adi ile de taninir Oguz xan ve onun haqqinda dastan barede ilk melumati 1815 ci ilde alman alimi F Dits vermisdir Rus tedqiqatcisi Radlov bu eseri 1890 ci ilde rus diline tercume etmisdir 1891 ci ilde o Oguz kagan dastaninin transkripsiyasini almancaya tercumesini nesr etmisdir Bu abidenin ikinci nesri Rza Nura mexsusdur O Oguznameni 1928 ci ilde Iskenderiyyede Aleksandriya transkripsiya tercume on soz ve faksimile ile birlikde cap etdirmisdir 1932 ci ilde bu eseri V Banqla Q Rehmeti 1959 cu ilde A Serbak 1970 ci ilde M Ergin 1988 ci ilde K Emireliyev yene hemin ilde A Bekmiradov nesr etmisler Oguzname indiye qeder rus alman fransiz turk qazax ozbek turkmen dillerinde cap olunubdur Oguzname Oguz kagan adi ile orijinaldan ilk defe 1993 cu ilde Azerbaycanda Fuzuli Bayat Gozelov terefinden nesr edilmisdir Kitabda 110 sehife tedqiqat variant ferqleri haqqinda qeyd izahli luget mifoloci obraz ve ifadelere serh metnin transkripsiyasi Azerbaycan turkcesi verilmisdir Oguzname ele hemin ilde Serbak nesrine esasen K Veliyev F Ugurlu terefinden yeniden cap olunmusdur Oguzname yaxud Oguz kagan dastaninin tedqiqat tarixi onun nesr tarixi ile bir vaxta dusur Bu sahede V Radlov R Nur V Banq P Peliyo Z Togan A Bernstam I Stebleva B Ogel F Bayat K Emireliyev A Bekmiradov ve b filoloji tarixi sosialoji istiqametde arasdirmalar aparmislar Oguzname oguzlarin ecdadi ilk hokmdari ordunun dovletin qurucusu Oguz kagan haqqinda basdan ve sondan eskik bir dastan parcasidir Elyazmada ereb ve fars sozlerinin olmamasi dost ve dusmen sozleri istisna olmaqla eski luget terkibi onun ilk variantinin e e yaziya alindigi fikrini soylemeye esas verir Bunu el Devadarinin melumati da tesdiqleyir Oguzname VI esrde fars diline IX esrde ereb diline tercume edilmisdir Oguznameler butov sekilde hele cox erken caglardan yaziya alinib turklerin ozleri ile gezdirdiyi muqeddes kitab olmusdur Eski turklerin siyasi iqtisadi tarixi ve medeni heyatini eks etdiren Oguz kagan dastani bize qeder gelib catmis en qedim Oguzname nusxesidir Oguzname 7 Uzunkorpu varianti Nezmle yazilmis bu Oguznamenin Uzungorpu variantini ilk defe H N Orkun nesr etmisdir Orkun nesrinde metnsunasliq baximindan qiymetli olan faksimile eserin muasir turkcesi latin qrafikasi ile transkripsiyasi verilmisdir Bu dord vereqlik elyazmanin her sehifesine 13 beytlik iki sutun yerlesdirilmisdir Ancaq Orkun bu eser haqqinda lazimi bilgi vermemis onun dil leksik xususiyyetleri barede demek olar ki hec ne dememisdir Bu islami Oguznamenin Uzunkorpu varianti adlanmasina sebeb onun ilk defe Uzunkorpude Seyid Eli adli bir sexsin kitabxanasindan tapilmasidir Seyid Elinin mecmuesi 15 vereq olub onun da 4 vereqi yeni 104 beyti Oguznamedir Sonradan mecmue itdiyinden onun yazilma tarixi yeri ve katibin adi qaranliq qalmisdir Cox guman ki bu Oguznameden boyuk olmus katib oradan yalniz bezi parcalarin uzunu kocurmusdur Oguzname mesnevi formasinda yazilmis dastan olub Islami variantlardan biridir Buradan Oguz xanin muselman ovliyasi olmasi aydin gorunur Bu Oguzname Resideddin Yazicioglu Eli Oguzname lerini xatirlatsa da diqqetle oxunus gosterir ki hem Resideddin hem de Uzunkorpu varianti daha qedim elyazmasindan istifade yolu ile yaranmisdir Oguznamenin Uzunkorpu variantinda Oguzun atasi Qara xanla vurusu muselman redaktesinde oldugu kimi mehz Islam dinine goredir Oguzun emilerinin qizlari ile evlenmesi onlari muselmanliga devet etmesi enenevi sekilde bu oguznameni Resideddin ve Yazicioglu variantina yaxinlasdirir Cox guman ki katib Oguz kagan dastani ile yanasi Resideddin Oguznamesinden de xeberdar olmusdur Bu halda onun yaziya kocurulme tarixi XIV esrin ikinci yarisindan ireli gede bilmez Oguznamede leksik ve qrammatik vahidlerin coxu Oguz kagan dastanindaki eyni adli kateqoriyalarla adekvatdir Bu da onun eyni bolgede yaziya alindigini demeye esas verir Oguzname 8 Yazicioglu Eli Osmanli sultani II Muradin 1421 1451 emri ile 1436 ci ilde turk dilinde yazdigi tarix eseri ile meshur olan Yazicioglu Eli haqqinda melumat cox azdir Dovrunun bir cox elmlerini xususen de Osmanli hokmdarlarinin umumen oguzlarin ve turk dovletlerinin tarixini gozel bilen Yazicioglu Eli XV esrde yasamis Sultan II Muradin dovrunde bir muddet Misirde memluk sultanlarinin yaninda Osmanli dovletinin elcisi olmusdur Onun doguldugu ve olduyu il melum deyildir Ancaq o cox guman ki XIV esrin sonlarinda yaxud da XV esrin evvellerinde anadan olmusdur Yazicioglunun elm aleminde Oguzname adi ile taninan eserinin esl adi Tevarixi ali Selcuq dur Onun basqa eserler yazib yazmadigi hele ki melum deyildir Tevarixi ali Selcuq Yazicioglunun indiye qeder qalmis yegane eseridir Helelik turk dilinde yazilmis ilk oguzname olan bu qiymetli eser iki hisseden ibaretdir 1 Yaritarixi yariefsanevi Oguz xan ve ovladlarinin ehvalati Bura selcuqlarin osmanlilarin ecdadi Oguz kaganin dogulmasi hele anasinin betninde iken muselman olmasi anasinin yuxusuna girerek onu muselman olmaga devet etmesi yalniz anasi Islami qebul etdikden sonra onun dosunu emmesi bir yasinda ozu ozune Oguz adini qoymasi ve s daxildir Bu hissede Oguzla bagli Islam redaktesi hem evvelki hem de sonraki tarix kitablarinda tekrarlanir Cox guman ki birinci hisseni yazmaqda Yazicioglu Eli Resideddinin Cami et tevarix eserinin birinci cildinde verilen Oguznameden faydalanmisdir Bu hissede Oguzun emilerinin qizlari ile evlenmesi yalniz ucuncu emisi Uz xanin qizi muselmanligi qebul etdiyi ucun onu sevmesi atasi ve ona qosulan kafirlerle mubarizesi de Resideddin Oguznamesinin bir qeder deyisik seklidir Hemcinin Oguz xanin uygurlara kanqlilara qipcaqlara karluqlara xalaclara agacerilere ad vermesi de melum olan tarix kitablarinda verilenlerin yigcam formasidir 2 Selcuq tarixi Ikinci hissede Yazi cioglu Eli selcuqlarin tarix sehnesine cixmasi qeznevilerle bizanslilarla vuruslarini etrafli sekilde serh edir O bu hisseni yazmaqda esasen Ravendinin Ibn Bibinin eserlerinden istifade etmisdir Burada Dede Qorqudun Oguzname ile seslesen yerleri daha coxdur O Turkustanin boyuk padsahlarindan bayindurlardan salorlardan danisir Salur Qazanin igidliyini oyur ve ona eserinde cox yer verir Dede Qorqudun Resul Eleyhisselam zamanina yaxin bayat boyundan cixmasi Allahin qudreti ile qayibden xeberler vermesi qayi boyunun son anda hakimiyyete geleceyi ve onlarin hokmranliginin ebedi olacagi barede fikirler Kitabi Dede Qorqud dastanlarinin girisi ile analogiya yaradir Yazicioglunun Oguz xanin mudrikliyi edalet simvolu olmasi qalan hokmdarlarin da Oguz elini edaletle idare etmeleri ve s onu milletci tarixci V Qordlevski seviyyesine qaldirir XV esrin Anadolu xalq hekayetleri Yazicioglunun Oguznamesinde cox guclu sekilde hiss olunur Menbe Oguzname Tertib eden Samet Elizade Baki Yazici nesriyyati 1987 Ceferov N Azerbaycan turkcesinin millilesmesi tarixi Baki 1985 Esgerova A M Oguzname nin dili Baki Tehsil NPM 2011 Efzeleddin Esger Oguzname yaradiciligi Baki 2014 Resideddin Fezlullah Oguzname Baki Azerbaycan Dovlet Nesriyyat Poliqrafiya Birliyi 1992 Cavad Heyet Turklerin tarix ve medeniyyetine bir baxis Islamdan evvel ve islam dovru Baslangicindan XVI esre qeder Baki Azernesr 1993 Faruk Sumer Oguzlar Baki 1993 Kitabi Dede Qorqud ensiklopediyasi II cild Baki 2004 Drevnetyurkskij slovar M 1969 Musulmanskij mir 950 1150 Izdatelstvo Nauka Glavnaya redakciya vostochnoj literatury Moskva 1981 IstinadlarXarici kecidler