Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qarabağ bəylərbəyliyi və ya Gəncə bəylərbəyliyi — Səfəvilər dövründə ölkə inzibati cəhətdən bəylərbəyliklərə (əyalətlərə) bölünmüşdü. Onlardan biri də mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyliyi idi. Bəylərbəyilər qızılbaşlardan təyin olunurdu və onlar həmin ərazini irsən idarə edirdilər. Qarabağ bəylərbəyliyi Səfəvi imperiyasındakı 3 Azərbaycan mərkəzindən biri idi.
| Əyalət | |||
| Qarabağ bəylərbəyliyi | |||
|---|---|---|---|
| ولایت قره باغ | |||
| |||
 Qarabağ bəylərbəyliyinin ərazisi | |||
| | |||
| Paytaxt | Gəncə | ||
| Rəsmi dilləri | Azərbaycan dili | ||
| Bəylərbəyi | |||
| • 1501-1512 | Qara Piri bəy Qacar (ilk) | ||
| • 1738-1747 | Hacı xan Camışgəzəki (son) | ||
Tarixi
 |  | |||||||||
Səfəvilər dövlətinin bayrağı və gerbi | ||||||||||
Qarabağ bəylərbəyliyi ərazicə Səfəvilər dövlətinin böyük əyalətlərindən biri idi. Bəylərbəylik doqquz mahal və iki ölkəyə bölünürdü.
Qarabağ bəylərbəyliyin mahalları
- Zəyəm mahalı — Hazırkı Şəmkir rayonunun Zəyəm (Şəmkir) ərazisində yerləşib.
- Bərgüşad mahalı — Hazırkı Qubadlı rayonunun ərazisində yerləşib.
- Pəmbək mahalı
- Loru mahalı — Hazırkı Barana rayonu, Allahverdi rayonu, Cəlaloğlu rayonu və Vorontsovka rayonunun ərazisində yerləşib.
- Qaraağac mahalı — Hazırkı Ağdam və Ağcabədi ərazisində yerləşib.
- Axıstabad mahalı — Hazırkı Ağstafa rayonu ərazisində yerləşib.
Hətta XVIII əsrin I rübündə osmanlılar tərəfindən tutulduqda belə əyalətin ərazisi dəyişməz qalmışdı. Tədqiqatçı Hüsaməddin Məmmədov-Qaramanlı bu barədə yazır: "İstər XVI əsrin sonunda, istərsə də XVIII əsrin əvvəllərində Gəncə-Qarabağ əyalətinin ərazisi, əsasən, dəyişməz olmuşdur. Əyalətin sərhədləri şimalda Kür çayı boyunca davam etmiş, Kürün Araz çayı ilə birləşdiyi yerdən Araz çayı boyunca qərbə doğru, Bərgüşad livasına (sancaq, qəza-nəzərdə tutulur) və buradan da şimal istiqamətində Göyçə gölünün şərq hissəsindən keçərək yenə də şimala doğru, Tiflis əyalətinə daxil olmuş, Borçalının cənub hissəsi və Taşır nahiyəsi ilə həmsərhəd olan na qədər uzanırdı".
Qarabağ bəylərbəyliyinin geniş əraziyə malik olmasını görkəmli sovet şərqşünası İ. P. Petruşevski də təsdiq edir. "İrsiyyətə keçən bəyərbəyliklərdən ən səciyyəvi nümunə Ziyad oğlu sülaləsinin hakimiyyəti altında olan Qarabağ bəylərbəyliyidir. Onlar Qızılbaş Qacar tayfasının Ziyəddin oymağından idilər. Həmin bəylərbəylik XVI əsrin birinci yarısından başlayaraq 300 ilə yaxın Ziyad oğlu sülaləsinin hakimiyyəti altında olmuşlar."
Səfəvilər dövründə Qarabağ bəylərbəyliyinin tərkibində yerli inzibati-ərazi vahidi kimi xristian məlikliyi yaradılmışdı. Erməni müəllifləri və onların digər həmfikirləri Qarabağ ərazisində mövcud olmuş beş xristian məlikliyinin rolunu şişirtməyə, hər bir məlikliyi az qala "erməni milli dövlətçiliyi"nin nümunəsi, "əsrlər boyu erməni dövlətçililiyi ənənələrini qoruyub saxlayan, yaşadan" qurum, knyazlıq və s. kimi təqdim etməyə və eyni zamanda erməni əhalisini tarixi Qarabağ ərazisinin yerli sakinləri olduğunu sübut etməyə çalışırlar. Məsələn: erməni tarixçisi A. R. İoannisyan Qarabağ və İrəvan torpaqlarını erməni əhalisinin əsas hissəsinin cəmləndiyi "tarixi Ermənistan ərazisi" adlandırmaqla yanaşı, Nadir şah dövründə Qarabağ ərazisində olan xristian məlikləri "faktiki olaraq müstəqil hakimlər, öz ərazilərində tam ixtiyar sahibi, özlərinə məxsus hərbi qüvvəyə malik knyazlıqlar" kimi təsvir etmişdir.
İlk olaraq məliklərin özləri haqda: XIX əsr Qarabağ salnaməçilərinin məlumatlarına fikir verək. Mirzə Adıgözəl bəy Qarabağiyə görə, Xəmsə adı ilə məşhur olan beş mahalın hər birinin ayrı adı vardı. Bu mahalların sayı beş olduğundan, onlara Xəmsə adı verilmişdi. Dizaq məliyi Yeqan – Loridən, Vərəndə məliyi Şahnəzər – Göycədən, Çiləbörd məliyi Allahqulu- Mağavizdən, Gülüstan (Talış) məliyi Usub – Şirvandan gəlmədirlər. Bu məlikliklərdən yalnız birinin – Xaçının məlikləri Həsən Cəlalyan övladıdır. Digər "Qarabağnamə" müəllifləri də eyni faktı təsdiq edir. Hətta, əslən Cənubi Azərbaycan ermənisi olan Mirzə Yusif Qarabaği də öz əsərində məliklərin Qarabağa gəlmə olduğunu qeyd edir. Dövrün digər bir mənbəsində "Təzkirət-əl-mülk"də Qarabağ məliklərinin adları yoxdur. Bu onunla izah oluna bilər ki, …bu məlikliklər "ölkə"yə nisbətən daha xırda feodal mülkləri idilər, ikincisi məlikliklər XVII–XVIII əsrdə formalaşmışlar və XVIII əsrin əvvəllərində onların irsi mülklər kimi statusu hələ tam tanınmırdı".
Qarabağın xristian məlikliklərinin əhalisi haqqında: erməni tarixçilərinin və onların həmfikirləri tərəfindən ictimaiyyətin beyninə belə bir fikir yeridilməkdədir: Qarabağ məlikliklərinin əhalisi ermənilərdən ibarət olmuşdur. Məliklərdən dördünün- İsay, Şirvan, Sergey və İosifin 1723-cü ilin martında rus çarı I Pyotra yazdıqları məktubdan aydın olur ki, o zaman Azərbaycanda yaşayan xristianlar özlərini alban adlandırmışlar.
İndiki Ermənistan və ona bitişik ərazilərdə pərakəndə halında yaşayan ermənilərin müstəqil dövlət yaratmaq arzusuna təkan verən amillərdən ən başlıcası XVI–XVII əsrlərdə Səfəvilərlə Osmanlı Türkiyəsi arasında uzun sürən müharibələr olmuşdur. Bu müharibələrdə hər bir məqamdan məharətlə istifadə edən ermənilər yeni-yeni Azərbaycan torpaqlarını osmanlılardan satın almışlar. H. Məmmədov "Gəncineyi-fəthi-Gəncə" əsərinə istinadən göstərir ki, 1588-ci ildə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyi Məhəmməd xan Osmanlı ordusunun Gəncə şəhərinə yaxınlaşmasından bir neçə gün əvvəl tabeliyində olan 50 minə qədə insanı və öz ailəsini əyalətdən çıxarıb, Araz çayını keçərək Qaradağda yerləşdirsə də, bura gəlmiş Osmanlı ordusu tamamilə onları məhv etmişdir. Gəncə-Qarabağ əyalətinin qeyri-müsəlman olan məlikləri isə gəlib osmanlılara itaətini bildirdilər və bunun müqabilində öz vəzifələrində qalmaqla yanaşı, həm də yeni torpaqlar da aldılar.
Qarabağ bəylərbəyliyi və Ziyadoğlu-Qacarlar
Ziyadoğlu-Qacarlardan qabaq Qarabağı kimlər idarə edirdilər? Tarixi qaynaqların əksəriyyətində bu barədə müfəssəl informasiyaya rast gəlmək mümkün olmasa da, 1675–1676-cı illərdə (hicri 1086-cı il) naməlum azərbaycanlı müəllif tərəfindən qələmə alınmış "Tarix-i aləmara-yi Şah İsmayıl" ("Şah İsmayılın dünyanı bəzəyən tarixi") adlı əsərdəki məlumatlar bu məsələyə aydınlıq gətirməyə kömək edir.
Farsca yazılmış bu qiymətli tarixi mənbədə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin banisi I Şah İsmayılın (1501–1524) hərbi-siyasi fəaliyyəti ətraflı surətdə təsvir edilmişdir..
Anonim müəllif, İraqi-ərəbin qızılbaş ordusu tərəfindən fəthi və I Şah İsmayılın qızılbaş sərkərdəsi Xadim bəy Xüləfanı Bağdad hakimi təyin etməsi ilə əlaqədar olan 1508-ci ilin hadisələrindən bəhs etdikdən sonra əlavə edir ki, Xadim bəy Səfəvilər dövlətinin qurulması uğrunda gedən mübarizənin fəallarından olmuşdur. Şah İsmayıl bu mübarizədə fədakarlıq göstərmiş qızılbaş əmirlərini yüksək qiymətləndirmiş və onların övladlarını müxtəlif böyük vəzifələrə təyin etmişdi. Buna misallar sırasında anonim müəllif qeyd edir ki, Şah İsmayıl "Qarabağın və o sərhədin bəylərbəyliyini Qara Pirinin oğlu Rüstəm bəyə inayət etmişdi".
Səfəvilər dövləti dönəmində, Qarabağın ilk bəylərbəyi olmuşdu.
I Şah İsmayıl dövründə yaradılmış olan Qarabağ bəylərbəyliyi ilk vaxtlar Qara Piri bəy Qacar, daha sonra onun oğlu Rüstəm bəy Qacar tərəfindən idarə edilmişdi. Osmanlı müəllifi Heydər Çələbi öz "Rüznamə"sində Çaldıran döyüşündə öldürülən qızılbaş əmirləri arasında Gəncə və Bərdə valisi olan Sərdar bəy Qacarın da adını çəkir.
I Şah Təhmasib Səfəviinin (1524–1576) dövründən Qarabağ bəylərbəyliyinə Qacar elinin Ziyadoğlu oymağının nümayəndələri başçılıq edirdilər. Bəylərbəyliklər rəsmən mərkəzi dövlətə tabe hesab edilsələr də, əslində yarımüstəqil vəziyyətdə olub, bir növ dövlət daxilində dövlət idilər.
Qacarlar Qarabağın köklü sakinləri idilər. Tanınmış Azərbaycan tarixçisi İskəndər bəy Türkman Münşi (1560–1634) özünün məşhur "Tarixi aləm-arayi-Abbasi" adlı əsərində yazırdı:
"Qarabağ qışlaqları və yaylaqları, təmiz havası və sıx ormanları olan ən gözəl bir diyardır. Qarabağın ən qədim əhalisi qacarlar və onlara qohum olan tayfalar burda gözəl bağlar salmışlar."
Qarabağ bəylərbəylərindən biri də Kəmaləddin Şahverdi sultan Ümmət bəy oğlu Ziyadoğlu-Qacardır. I Şah Təhmasib Səfəvi (1524–1578) 1551-ci ildə Şahverdi sultanı Qarabağa hakim təyin etdi. Şahverdi sultan Qarabağ qoşununun başında Qızılbaşlar məmləkəti tərəfindən bir çox savaşlara qatılmışdı.
1537-ci ildə Şahverdi xan öz qüvvələri ilə Qəndəhar yürüşünə qatılmış və bundan sonrakı mühüm hərbi səfərlərdə də yaxından iştirak etmişdi. Görünür, bu dövrdə Şahverdi Sultan Qarabağ bəylərbəyi olmuşdu. Çünki, 1552-ci ildə Ərzurumda Osmanlı hakimi İsgəndər paşaya qarşı döyüşdə o, Qarabağ bəylərbəyi kimi xatırlanmışdı.
O, 1558-ci ildə qiyamçı Kartli valisi Lauraspı (1534–1558) öldürdü. Lauraspdan sonra təyin edilən vali Simon (1558–1560) tez-tez asilik etdiyindən, ayağını cızıqdan kənara qoyan kimi şahın əmri ilə Şahverdi sultan tərəfindən cəzalandırılır, qulaqburması alırdı. Tiflis hakimi (1548–1582) Qarabağ bəylərbəyinin nəzarəti altında idi. Azğınlıq eşqinə düşən kimi Şahverdi sultan qoşunla Tiflisə gəlirdi.
1547-ci ilin əvvəllərində Gürcüstan səfərindən dönən Şah Təhmasib Yevlaxda dayanmışdı. O. Əfəndiyev "Xülasət ət- təvarixin" verdiyi məlumata əsaslanaraq yazır ki, Gürcüstan yürüşündən qayıdan zaman Şah Təhmasib Şahverdi sultan Ziyadoğlu-Qacarın evinə düşmüşdü. Buradan o, Şirvanda üsyan qaldırmış olan Əlqas mirzəyə qarşı Şahverdi Sultan Ziyadoğlunu digər əmirlərlə birlikdə göndərmişdi.
Kəmaləddin Şahverdi sultan 1568-ci ildə vəfat etdi. Şahverdi sultanın oğlu Ibrahim sultan atasının yerinə xan ünvanı ilə bəylərbəyi təyin olundu. O, şahzadə Sultanəli mirzənin lələsi idi.
Ibrahim sultandan sonra Qarabağın bəylərbəyi Yusif xəlifə oldu. Yusif xəlifə gözünü açmağa macal tapmamış əmisioğlu Peykər sultan tərəfindən öldürüldü. II Şah Ismayıl Səfəvi 1577-ci ildə Peykər sultanı vəzifəsindən çıxarıb qorçusu Imamqulu bəy Yıva-Qacarı Qarabağa bəylərbəyi təyin etdi. Sultan ünvanı ilə bəylərbəyliyə başlayan İmamqulu bəy tez bir zamanda şahdan xanlıq fərmanı aldı. Hətta şahdan xahiş etdi ki, Ziyadoğlu oymağının nümayəndəsi Peykər sultanı Şirvana bəylərbəyi təyin etsin. Şah Imamqulu xanın xahişini yerinə yetirdi. İmamqulu xan Qızılbaşlar məmləkətinin ən ünlü sərkərdələrinin birinə çevrildi. Bir çox savaşlarda ad qazandı.
İmamqulu xan Qacar 1587-ci ildə vəfat etdi.
1587-ci ildə Qarabağın bəylərbəyi idi. 1588-ci ildə Məhəmməd xan Xəlil sultan oğlu Ziyadoğlu-Qacar Qarabağın bəylərbəyi təyin olundu. Məhəmməd xan 1616-cı ilə kimi, həlak olduğu çağa qədər Qarabağın bəylərbəyi olmuşdu. Mürşüdqulu xan atasının ölümündən sonra, 1616-cı ildə Qarabağın bəylərbəyi oldu. Onun hakimliyi çox çəkmədi. Qardaşı Məhəmmədqulu xan onu əvəz etdi. Məhəmmədqulu xan bir müddət bəylərbəyi olduqdan sonra I Şah Abbasın qəzəbinə tuş gəldi. Şah 1625-ci ildə onu çıxarıb Tiflis hakimi Davud xan Allahverdi xan oğlunu bəylərbəyi təyin etdi. Davud xan qulam olduğuna baxmayaraq, özündən çox razı idi. Məclisdə ədəb-ərkan tanımadığından, Şah Səfinin (1629–1642) acığına səbəb oldu. Şah onu saraydan qovdu. O da Qarabağı yağmalayıb, Osmanlı dövlətinə pənahlandı. Şah yenidən Məhəmmədqulu xanı bəylərbəyi təyin etdi.
Murtuzaqulu xan atasının vəfatından sonra Qarabağ əyalətinə bəylərbəyi təyin edildi. Gəncə-Qarabağ onun ağalığı illərində özünün çiçəklənmə dönəmini yaşadı. II Şah Abbas 1651-ci ildə imzaladığı bir fərmanda Murtuzaqulu xanın adını çəkir. Fərmanda deyilir: "…Habelə hökmranlıq və qüdrətin pənahı, dəbdəbəli və cəlallı dəstgaha malik, yüksək vəzifəli, cəlallı və iqballı idarəçi Qarabağ bəylərbəyi Murtuzaqulu xan Qacar həmin mahalın əzəmətli mustofilər tərəfindən təsdiq olunmuş məlikliyi müəyyən vahid təyin etdiyi təqdirdə və (həmin vahid) qeyd olunan ali və yüksək rütbəli (şəxsə) ödənməli halda, göstəriş versinlər ki, məzkur mahalın məliklik rüsumunu həmin vilayətdəki qayda üzrə qeyd edilən ali və yüksək rütbəliyə aid etsinlər." (Bax: Azərb. Tarixi üzrə qaynaqlar… Bakı, 1989, səh 210) Murtuzaqulu xan 1664-cü ildə varis qoymadan vəfat etdi. Məhəmmədqulu xanın ikinci oğlu Uğurlu xan bir müddət Qum şəhərinin olmuşdu. Qardaşının vəfatından sonra Qarabağa bəylərbəyi təyin edildi. Uğurlu xan 1666-cı ildə vəfat etdi.
Abbasqulu xan II Şah Səfinin (I Süleymanın) (1666–1694) yaxın adamlarından sayılırdı. Bir müddət Bərdənin hakimi olmuşdu. Qaynaqlarda göstərilir ki, Gürcüstan valisi Georgiyə mehmandarlıq etmişdi. Atasının vəfatından sonra Qarabağın və Kaxetiyanın hakimi oldu. Abbasqulu xan Şah Sultan Hüseynin hakimiyyəti dönəmində bütün Qızılbaşlar ordusunun başında durmuşdu.
Uğurlu xanın ikinci oğlu Kəlbəli xan II Şah Abbas Səfəvinin (1642–1666) yaxın adamları cərgəsində idi. Istanbula, Osmanlı sarayına elçi getmişdi. Kəlbəli xanın Uğurlu xan, Həsənəli xan, Hüseynqulu xan, Rzaqulu xan, Məhəmmədqulu xan, Məhəmmədrəhim xan və Şahverdi xan adlı oğulları vardı. XVIII yüzildə Gəncə-Qarabağ əyalətini növbə ilə Kəlbəli xanın oğulları idarə etmişdilər.
Həsənəli xan Bərdədə hakim idi. Nadir şah Qırxlı-Avşarın qardaşı Məhəmmədibrahim xan Zahirəddövlənin xidmətidə idi. Onunla bərabər Dağıstana yürüşdə iştirak etmişdi. II Uğurlu xan 1738-ci ildə qiyamçı dağıstanlılara qarşı döyüşdə həlak oldu. Uğurlu xandan sonra Gəncə-Qarabağı bir müddət kürd kökənli Hacı xan Çəmişgəzəki idarə etmişdi. Nadir şahın ölümündən sonra qarabağlılar onu qovub Məhəmmədrəhim xan Ziyadoğlu-Qacarı taxta çıxardılar. Lakin qardaşı Şahverdi xan ona aman verməyərək yıxıb yerinə keçdi. Şahverdi xanın hakimiyyəti dönəmində Qarabağda xanlıq yarandı.Gəncə-Qarabağ əyaləti iki xanlığa parçalandı.
XVIII yüzilin ortalarından Azərbaycanın feodal dövlətlərə-xanlıqlara parçalanması zamanı Qarabağ bəylərbəyliyi ərazisində Qarabağ və Gəncə xanlıqları yarandı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bir sıra tayfaların (Otuziki, Cavanşir, Kəbirli ellərinin) Əfqanıstana köçürülməsi Nadir şah Qırxlı-Avşarın yürüşləri ilə bağlıdır.
Qarabağ Ziyadoğlu-Qacarların irsi bəylərbəyliyi kimi Qarabağ xanlığının yaranmasına kimi, kiçik fasilə ilə 300 ilə qədər onların nəzarətində qalmışdı. Qarabağ bəylərbəyləri olan Ziyadoğlu Qacarlar haqqında ən mühüm məlumat II Şah Abbas dövründə Qarabağ bəylərbəyi Murtuzaqulu xan Qacarın vəziri olmuş Məhəmməd Məsumun "Xülasət əs-siyar" əsərində verilmişdir. M. Məsum Ziyadoğlu Qacar nəslinin XVI yüzyilliyin 40-cı illərindən- XVII yüzilliyin 60-cı illərinə qədər, təxminən yüzillik tarixini öz əsərində işıqlandırmışdır.
Sərhədləri
Qarabağın sərhədləri haqqında "Qarabağnamə" müəlliflərindən Mirzə Camal Cavanşir Qarabaği yazır: "Qarabağ vilayətinin sərhəddi belədir: cənub tərəfdən Xudafərin körpüsündən Sınıq körpüyə qədər – Araz çayıdır. İndi (Sınıq körpü) Qazax, Şəmsəddin və Dəmirçi-Həsənli camaatı arasındadır və Rusiya dövləti məmurları onu rus istilahilə "Krasnıy most", yəni Qırmızı körpü adlandırırlar. Şərq tərəfdən Kür çayıdır ki, Cavad kəndindən Araz çayına qovuşaraq gedib Xəzər dənizinə tökülür. Şimal tərəfdən Qarabağın Yelizavetpolla sərhəddi Kür çayına qədər Goran çayıdır və Kür çayı çox yerdən (keçib) Araz çayına çatır. Qərb tərəfdən Küşbək, Salvartı və Ərikli adlanan uca Qarabağ dağlarıdı".
Mir Mehdi Xəzani yazırdı: "Şimdi Qarabağda sərhədd budur: Cənubiyyən rudi-Arazdır, Xudafərin körpüsünün ta Cavad, Əlvənd və Zərdab kəndlərinin müqabilinə (kimi). Şərqiyyən Kür suyudur. Qərbiyyən Qarabağ dağlarıdır. Şimaliki, Gəncə ilə Qarabağın sərhəddidir, Göran çayıdır".
XIX yüzilliyin 30-cu illərinin əvvəllərində hazırlanmış "Обозрение российских владений за Кавказом" kitabında Qarabağ əyalətinin sərhədləri də öz əksini tapmışdır: "Qarabağ əyalətinin sərhəddi belədir: şimalda Yelizavetpol dairəsi, Şəki və Şirvan əyaləti; şərqdə-Muğan düzü, cənubda Naxçıvan əyaləti və Rusiyanın mülklərini İrandan ayıran Araz çayı; qərbdə – Naxçıvan və İrəvan əyaləti, Yelizavetpol dairəsinin sərhəddi ilə axan Kürəkçay və Qaraçay çayları".
Qarabağ Rusiya təbəəliyinə keçərkən Kotlyarevskinin keçirdiyi sorğuya əsasən 1805-ci ildə Qarabağda 10 000 ailə yaşamışdır.
Polkovnik Aseyevin 1808-ci ildə general-feldmarşal Qudoviçə göndərdiyi cədvəldə Qarabağ xanlığı ərazisində 7474 ailənin yaşadığı qeyd edilmişdir.
General Yermolovun imperator I Aleksandra ünvanladığı 4 mart 1817-ci il tarixli 32 №-li raportda deyilir: "Qarabağ 1805-ci ildə Rusiya tabeliyinə qəbul ediləndə 10 000 ailədən ibarət idi. 1812-ci il sayına görə, Qarabağda "qarət edilmiş, əmlakından məhrum olmuş 3080 ailə vardır". Həmin raportda verilən məlumata əsasən, Qarabağın qalan əhalisi düşmən tərəfindən xaricə aparılmış və ya özləri qaçmışlar. General Yermolov imperatora raportunda göstərir ki, mənim keçirdiyim yeni sayıma görə, indi Qarabağda 7872 ailə qeydə alınmışdır.
Mogilyevski və polkovnik Yermolovun general Yermolova göndərdikləri 2 may 1823-cü il tarixli 22 №-li raportda həmin il Qarabağ əyalətində 9073 vergi verən, 9490 vergi verməyən (cəmi-18563) ailənin yaşadığı göstərilmişdir.
"Обозрение Российских владений за Кавказом" kitabında qeyd olunur ki, 1832-ci ildə keçirilmiş kameral təsvir nəticəsində Qarabağ əyalətində 20546 həyətin (54841 kişi cinsi) olması müəyyən edilmişdir.
1823-cü il kameral təsvir materiallarını araşdırarkən çar məmurlarının hesablamalarda yol verdikləri bəzi səhvləri üzə çıxararaq Qarabağ əyalətində 1823-cü ildə 9251 vergi verən, 7847 vergi verməyən ailənin yaşadığını müəyyən etmişik. Yekun cədvəli və faktiki materiallar arasındakı fərqləri tərtib etdiyimiz cədvəl daha əyani şəkildə nümayiş etdirir.
Qarabağın qəza və nahiyələri
Mərkəzi Gəncə şəhəri olan Qarabağ bəylərbəyliyi xeyli geniş əraziləri əhatə edirdi. "Təzkirətül-müluk"da Qarabağ bəylərbəyliyinə daxil olan və hakimlər tərəfindən idarə olunan 9 nahiyənin adları sadalanır və onların iqtisadi və hərbi vəziyyəti haqqında maraqlı statistik məlumatlar verilir.
- Zəyəm hakimi 5998 tümən 5980 dinar illik mədaxilə və 1200 nəfərlik qoşuna,
- Bərdə hakimi 3792 tümən 2735 dinar mədaxilə və 515 nəfərlik qoşuna,
- Ağstafa hakimi 852 tümən 5930 dinar mədaxilə və 700 nəfərlik qoşuna,
- Cavanşir hakimi 2102 tümən 8000 dinar gəlirə və 832 nəfərlik qoşuna,
- Bərgüşad hakimi 341 tümən 2750 dinar gəlirə və 300 nəfərlik qoşuna,
- Qara-Ağac (Gürcüstanın Kaxeti vilayəti ərazisində yerləşirdi) hakimi 636 tümən 5434 dinar gəlirə və 210 nəfərlik qoşuna,
- Lori və Pəmbək hakimi 1545 tümən 8434 dinar gəlirə və 550 nəfərlik qoşuna,
- Arazbar ölkəsinin və Bayəzidli elinin hakimi 601 tümən 8345 dinara və 300 döyüşçüyə,
- Simavi və Tərkür ölkəsinin hakimi isə 300 tümən 2945 dinara və 47 döyüşçüyə malik idi.
"Təzkirətül-müluk"a görə Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe olan bu 9 nahiyədən toplanan ümumi illik gəlir 16172 tümən 553 dinar təşkil edirdi. Gəncədə oturan bəylərbəyinin illik mədaxili 28614 tümən 9435 dinar, xidmətində olan qoşunun sayı isə 1430 nəfər təşkil edirdi. Mirzə Səmia Qarabağ bəylərbəyliyinin ümumi illik gəlirinin 24726 tümən 978 dinar olduğunu göstərir. Lakin bu zaman rəqəmlər arasında uyğunsuzluq yaranır. Çünki belə olduqda bəylərbəyinin gəliri ümumi mədaxili üstələmiş olur. V. Minorski bəylərbəyiyə aid məbləğin əvvəlinə "2" rəqəminin səhvən yazıldığını müəyyənləşdirmişdir. Belə olduqda bəylərbəyinin və ona tabe olan nahiyə hakimlərinin ümumi gəliri 24780 tümən 9988 dinar təşkil edir ki, bu da mətndəki rəqəmə çox yaxındır. Qarabağ bəylərbəyliyinin daimi qoşununun ümumi sayı 6084 nəfərdən ibarət idi.
1593-cü ilə bağlı Osmanlı "təhrir dəftəri"ndə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyinin inzibati əraziləri:
- Gəncə sancağı (Gəncə, Gəncə aranı, Gəncə dağıstanı, Şəmkir aranı, Sonqur dağıstanı, Kürəkbasan aranı, Şütür, Danqı, Zəyəm aranı, Yaylaq, Tovuz, Dəmirçihəsənli-Qazax nahiyələri)
- Bərdə sancağı (Bərdə, , , nahiyələri və ulusati-Iyirmidörd ölkəsi)
- Xaçın sancağı (Xaçın, Qaraağac, Ağcabədi, Çalaberd dağıstanı, Çalaberd, Qarqar, Mağavuz nahiyələri, Ulusati-Hacılı, ulusati-Otuziki ölkələri),
- Ağstabad sancağı (Ağstabad (Ağstafa)-Böyükçay, Quzey, Güney, İncə dağıstanı, İncə nahiyələri)
- Dizaq sancağı (, Dizaq dağıstanı, Dizaq nahiyələri),
- Həkəri sancağı (Keştasb, Həkəri, , nahiyələri)
- Vərəndə sancağı (Vərəndə nahiyəsi)
1727-ci ilə bağlı Osmanlı "müfəssəl dəftəri"ndə isə Gəncə-Qarabağ bəylərbəyliyi
- Gəncə livası (Gəncə şəhəri, , , Şəmkürbasan, Kürəkbasan, Kiçik Kürəkbasan, Böyük ,, Talış, Gülüstan, , nahiyələri)
- Xılxına livası (Xılxına şəhəri, Xılxına, Həsənsu, , Axıncı, Əsrik, Qaraqaya, , , nahiyələri)
- Bərdə livası (Bərdə şəhəri, Bərdə, , , Bayat, Xaçın, Çelaberd, Keştək, Vərəndə, Dizaq, Köçəz, , Keştasf nahiyələri),
- Arazbar livası (, Həkəri, nahiyələrindən),
- Lori livası (Güney, Quzey nahiyələri)
- Camaatları:Cavanşir eli, , Kəbirli eli, Kəngərli eli, , Püsyan eli və Qaraçorlu eli.
Qarabağ bəylərbəyləri
Qaynaqlarda Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk illərində Qarabağda Qacarlardan Göycə Sultanın bəylərbəyi olduğu göstərilir.
 |  | |||||||||
- Mirzə Ata-Allah İsfahani — Azərbaycanın, Qarabağın və Şirvanın vəziri.
| Sıra | Bəylərbəyi | Hakimiyyət illəri |
|---|---|---|
Mahal hakimləri
- Səlim xan Şəmsəddinli — 1629-cu ilə qədər Qarabağ əyalətində yerləşən Şəmsəddinli tayfa mahalının hakimi vəzifəsində çalışmışdır.
- İsmayıl bəy Şəmsəddinli (Səlim xan Şəmsəddinlinin oğlu) — 1629-cu ildən sonra Şəmsəddinli tayfa mahalının hakimi vəzifəsində çalışmışdır.
Böyük bəylərbəyi
- Sarı Tağı — gəncliyində Qarabağ bəylərbəyliyinin böyük bəylərbəyi olaraq təyin edilib.
Şah naibləri (reqent)
- Xosrov xan Armani — Qarabağda Cavanşir tayfasının hakimi (həkəm-e il-e Cavanşir) olmuşdur.
- Novruz bəy — 1626–1627-ci illərdə I Abbas Qarabağda Cavanşir tayfasına Novruz bəyi hakim təyin etdi.
Bəylərbəylik dövründə hadisələr
− 1587-ci ildə osmanlılarla qızılbaşlar arasında savaş olmuşdu.
Qozluçay döyüşü-Qarabağın Dizaq qəzasının Qozluçay vadisində osmanlılarla qızılbaşlar arasında baş vermişdir.1604-cü ildə Gəncə bəylərbəyi Davud paşa yeddi min nəfərlik qoşunu ilə I Şah Abbas tərəfindən Qarabağa göndərilən Qozluçay ətrafında məğlub edərək onu geri çəkilməyə məcbur etmişdir.
-1605-ci ilin 7 noyabrında Sufiyan kəndi yaxınlığında (Sufiyan döyüşü) I Şah Abbasın apardığı ən iri döyüşlərdən biri baş verir. Onun hərbi istedadı da burada özünü parlaq bir şəkildə büruzə verir. Bütün əməliyyatlara şəxsən rəhbərlik edən şah əsas və ehtiyat qüvvələri elə bölüşdürür ki, rəqibin üstün saylı ordusunun öhdəsindən gələ bilsin. Bundan başqa o, gözlənilməz hərbi fəndlər işlədir. Bütün bunların sayəsində həddən artıq qənimət, o cümlədən 100-ə qədər ağır top ələ keçirilir.
Həmin qələbədən dərhal sonra Qarabağa yeriyən I Şah Abbas Gəncə qalasını mühasirəyə alır. Qalanın mühasirəsi 1606-cı ilin yayına qədər, düz dörd ay davam edir. Hüseyn xan Mühasib Qacarın yerinə Məhəmməd xan Ziyadoğlu-Qacar Qarabağ hakimi təyin olunur. Bundan sonra I Şah Abbas qoşunlarını Lori, Dmanisi və Tiflisə yeridərək, Şirvana doğru hərəkət edir.
İstinadlar
- Гарабағ бәјләрбәјлији // Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: [10 ҹилддә]. III ҹилд: Гајыбов—Елдаров. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1979. С. 46.
- Nafziger, E. Wayne, Frances Stewart, and Raimo Väyrynen (eds), War, Hunger, and Displacement: Volume 2, WIDER Studies in Development Economics (Oxford, 2000; online edn, Oxford Academic, 3 Oct. 2011), https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780198297406.001.0001, accessed 6 Apr. 2024. page 406
- Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri. "Şuşa" nəşriyyatı. Bakı. 2000. Səh.4
- Musalı N. Səfəvilər zamanında Qarabağ bəylərbəyliyinin yaradılması və onun inzibati quruluşu. // "Qarabağ Dünən Bu Gün və Sabah" V Elmi-əməli konfransın materialları. Bakı, 2006, s. 166
- Aləmara-ye Şah Esmail (ba moqəddeme-yo təshih-o təliq-e Əsğər Montəzer Saheb). Tehran, 1349, s. 170
- Sümer F. "Safevi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu türklerinin rolü". Ankara, 1976, s. 37
- Efendiev O. A. Azerbaydjanskoe qosudarstva Sefevidov. . , s. 93
- Efendiev O. A. Azerbaydjanskoe qosudarstva Sefevidov v XVI v. B. , 1981, s. 84
- Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi // Qarabağnamələr. Birici kitab. Bakı, 1989, s.107–108
- Mir Mehdi Xəzani. Kitabi-tarixi-Qarabağ // Qarabağnamələr. İkinci kitab. Bakı, 1991, s.99
- Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топографическом, финансовом отношениях: В 4-х ч.СПб., 1836, ч. IV, c.255
- Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. В 12-и тт. / Под ред. А. Берже. т. V, Тифлис: Типография Глав.Управ. Наместника Кавказа, 1873, док.696, с.579
- Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. В 12-и тт. / Под ред. А. Берже. т. V, Тифлис: Типография Глав.Управ. Наместника Кавказа, 1873, c.579
- 111, док.1265, с.836
- Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. В 12-и тт. / Под ред. А. Берже. т. VI, ч. I. Тифлис: Типография Глав.Управ. Наместника Кавказа, 1874, с. 836
- Акты, собранные Кавказской археографической комиссией. В 12-и тт. / Под ред. А. Берже. т. VI, ч. I. Тифлис: Типография Глав.Управ. Наместника Кавказа, 1874, док.1308, с.858
- Обозрение российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топографическом, финансовом отношениях: В 4-х ч. СПб., 1836, ч. IВ, 267
- Azərbaycan Respublikası DTA: f.24, siy.1, iş 143, vv.1–223
- Mirza Səmia. Təzkirətul-muluk (be kuşeş-e dr. S. M. Dəbirseyaqi). Tehran, 1368, s. 76–78; Sazman-e edari-ye hokumət-e Səfəvi ya təliqat-e Minorski bər "Təzkirətul-muluk" (tərcome-ye Məsud Rəcəbniya). Tehran, 1368, s. 179,181.
- "Gəncə—Qarabağ əyalətinin icmal dəftəri", Istanbul Başbakanlıq Arşivi, Tapu № 699
- Gəncə—Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, Bakı, "Şuşa", 2000
- . 2016-11-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-24.
Mənbə
- O. Ə. Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: 1993;
- Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. III cild. Bakı: 1999;
- И.П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI – начале XIX вв. Л: 1949;
- А.А. Рахмани. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке. Б: 1981;
- Историческая география Азербайджана. Б: 1987.
- M. İ. Əmrahov, Ə. Çingizoğlu, H. İ. Həsənov. Qarabağ xanlığı. Bakı: Mütərcim, 2008, 220. səh.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Qarabag beylerbeyliyi ve ya Gence beylerbeyliyi Sefeviler dovrunde olke inzibati cehetden beylerbeyliklere eyaletlere bolunmusdu Onlardan biri de merkezi Gence seheri olan Qarabag beylerbeyliyi idi Beylerbeyiler qizilbaslardan teyin olunurdu ve onlar hemin erazini irsen idare edirdiler Qarabag beylerbeyliyi Sefevi imperiyasindaki 3 Azerbaycan merkezinden biri idi EyaletQarabag beylerbeyliyiولایت قره باغBayraqQarabag beylerbeyliyinin erazisi 1540 1740Paytaxt GenceResmi dilleri Azerbaycan diliBeylerbeyi 1501 1512 Qara Piri bey Qacar ilk 1738 1747 Haci xan Camisgezeki son TarixiSefeviler dovletinin bayragi ve gerbiQarabag beylerbeyliyi Qarabag beylerbeyliyi erazice Sefeviler dovletinin boyuk eyaletlerinden biri idi Beylerbeylik doqquz mahal ve iki olkeye bolunurdu Qarabag beylerbeyliyin mahallariZeyem mahali Hazirki Semkir rayonunun Zeyem Semkir erazisinde yerlesib Bergusad mahali Hazirki Qubadli rayonunun erazisinde yerlesib Pembek mahali Loru mahali Hazirki Barana rayonu Allahverdi rayonu Celaloglu rayonu ve Vorontsovka rayonunun erazisinde yerlesib Qaraagac mahali Hazirki Agdam ve Agcabedi erazisinde yerlesib Axistabad mahali Hazirki Agstafa rayonu erazisinde yerlesib Hetta XVIII esrin I rubunde osmanlilar terefinden tutulduqda bele eyaletin erazisi deyismez qalmisdi Tedqiqatci Husameddin Memmedov Qaramanli bu barede yazir Ister XVI esrin sonunda isterse de XVIII esrin evvellerinde Gence Qarabag eyaletinin erazisi esasen deyismez olmusdur Eyaletin serhedleri simalda Kur cayi boyunca davam etmis Kurun Araz cayi ile birlesdiyi yerden Araz cayi boyunca qerbe dogru Bergusad livasina sancaq qeza nezerde tutulur ve buradan da simal istiqametinde Goyce golunun serq hissesinden kecerek yene de simala dogru Tiflis eyaletine daxil olmus Borcalinin cenub hissesi ve Tasir nahiyesi ile hemserhed olan na qeder uzanirdi Qarabag beylerbeyliyinin genis eraziye malik olmasini gorkemli sovet serqsunasi I P Petrusevski de tesdiq edir Irsiyyete kecen beyerbeyliklerden en seciyyevi numune Ziyad oglu sulalesinin hakimiyyeti altinda olan Qarabag beylerbeyliyidir Onlar Qizilbas Qacar tayfasinin Ziyeddin oymagindan idiler Hemin beylerbeylik XVI esrin birinci yarisindan baslayaraq 300 ile yaxin Ziyad oglu sulalesinin hakimiyyeti altinda olmuslar Sefeviler dovrunde Qarabag beylerbeyliyinin terkibinde yerli inzibati erazi vahidi kimi xristian melikliyi yaradilmisdi Ermeni muellifleri ve onlarin diger hemfikirleri Qarabag erazisinde movcud olmus bes xristian melikliyinin rolunu sisirtmeye her bir melikliyi az qala ermeni milli dovletciliyi nin numunesi esrler boyu ermeni dovletcililiyi enenelerini qoruyub saxlayan yasadan qurum knyazliq ve s kimi teqdim etmeye ve eyni zamanda ermeni ehalisini tarixi Qarabag erazisinin yerli sakinleri oldugunu subut etmeye calisirlar Meselen ermeni tarixcisi A R Ioannisyan Qarabag ve Irevan torpaqlarini ermeni ehalisinin esas hissesinin cemlendiyi tarixi Ermenistan erazisi adlandirmaqla yanasi Nadir sah dovrunde Qarabag erazisinde olan xristian melikleri faktiki olaraq musteqil hakimler oz erazilerinde tam ixtiyar sahibi ozlerine mexsus herbi quvveye malik knyazliqlar kimi tesvir etmisdir Ilk olaraq meliklerin ozleri haqda XIX esr Qarabag salnamecilerinin melumatlarina fikir verek Mirze Adigozel bey Qarabagiye gore Xemse adi ile meshur olan bes mahalin her birinin ayri adi vardi Bu mahallarin sayi bes oldugundan onlara Xemse adi verilmisdi Dizaq meliyi Yeqan Loriden Verende meliyi Sahnezer Goyceden Cilebord meliyi Allahqulu Magavizden Gulustan Talis meliyi Usub Sirvandan gelmedirler Bu melikliklerden yalniz birinin Xacinin melikleri Hesen Celalyan ovladidir Diger Qarabagname muellifleri de eyni fakti tesdiq edir Hetta eslen Cenubi Azerbaycan ermenisi olan Mirze Yusif Qarabagi de oz eserinde meliklerin Qarabaga gelme oldugunu qeyd edir Dovrun diger bir menbesinde Tezkiret el mulk de Qarabag meliklerinin adlari yoxdur Bu onunla izah oluna biler ki bu meliklikler olke ye nisbeten daha xirda feodal mulkleri idiler ikincisi meliklikler XVII XVIII esrde formalasmislar ve XVIII esrin evvellerinde onlarin irsi mulkler kimi statusu hele tam taninmirdi Qarabagin xristian melikliklerinin ehalisi haqqinda ermeni tarixcilerinin ve onlarin hemfikirleri terefinden ictimaiyyetin beynine bele bir fikir yeridilmekdedir Qarabag melikliklerinin ehalisi ermenilerden ibaret olmusdur Meliklerden dordunun Isay Sirvan Sergey ve Iosifin 1723 cu ilin martinda rus cari I Pyotra yazdiqlari mektubdan aydin olur ki o zaman Azerbaycanda yasayan xristianlar ozlerini alban adlandirmislar Indiki Ermenistan ve ona bitisik erazilerde perakende halinda yasayan ermenilerin musteqil dovlet yaratmaq arzusuna tekan veren amillerden en baslicasi XVI XVII esrlerde Sefevilerle Osmanli Turkiyesi arasinda uzun suren muharibeler olmusdur Bu muharibelerde her bir meqamdan meharetle istifade eden ermeniler yeni yeni Azerbaycan torpaqlarini osmanlilardan satin almislar H Memmedov Gencineyi fethi Gence eserine istinaden gosterir ki 1588 ci ilde Gence Qarabag beylerbeyi Mehemmed xan Osmanli ordusunun Gence seherine yaxinlasmasindan bir nece gun evvel tabeliyinde olan 50 mine qede insani ve oz ailesini eyaletden cixarib Araz cayini kecerek Qaradagda yerlesdirse de bura gelmis Osmanli ordusu tamamile onlari mehv etmisdir Gence Qarabag eyaletinin qeyri muselman olan melikleri ise gelib osmanlilara itaetini bildirdiler ve bunun muqabilinde oz vezifelerinde qalmaqla yanasi hem de yeni torpaqlar da aldilar Qarabag beylerbeyliyi ve Ziyadoglu QacarlarZiyadoglu Qacarlardan qabaq Qarabagi kimler idare edirdiler Tarixi qaynaqlarin ekseriyyetinde bu barede mufessel informasiyaya rast gelmek mumkun olmasa da 1675 1676 ci illerde hicri 1086 ci il namelum azerbaycanli muellif terefinden qeleme alinmis Tarix i alemara yi Sah Ismayil Sah Ismayilin dunyani bezeyen tarixi adli eserdeki melumatlar bu meseleye aydinliq getirmeye komek edir I Sah Ismayil Sefevi Farsca yazilmis bu qiymetli tarixi menbede Azerbaycan Sefeviler dovletinin banisi I Sah Ismayilin 1501 1524 herbi siyasi fealiyyeti etrafli suretde tesvir edilmisdir Anonim muellif Iraqi erebin qizilbas ordusu terefinden fethi ve I Sah Ismayilin qizilbas serkerdesi Xadim bey Xulefani Bagdad hakimi teyin etmesi ile elaqedar olan 1508 ci ilin hadiselerinden behs etdikden sonra elave edir ki Xadim bey Sefeviler dovletinin qurulmasi ugrunda geden mubarizenin feallarindan olmusdur Sah Ismayil bu mubarizede fedakarliq gostermis qizilbas emirlerini yuksek qiymetlendirmis ve onlarin ovladlarini muxtelif boyuk vezifelere teyin etmisdi Buna misallar sirasinda anonim muellif qeyd edir ki Sah Ismayil Qarabagin ve o serhedin beylerbeyliyini Qara Pirinin oglu Rustem beye inayet etmisdi Sefeviler dovleti doneminde Qarabagin ilk beylerbeyi olmusdu I Sah Ismayil dovrunde yaradilmis olan Qarabag beylerbeyliyi ilk vaxtlar Qara Piri bey Qacar daha sonra onun oglu Rustem bey Qacar terefinden idare edilmisdi Osmanli muellifi Heyder Celebi oz Ruzname sinde Caldiran doyusunde oldurulen qizilbas emirleri arasinda Gence ve Berde valisi olan Serdar bey Qacarin da adini cekir I Sah Tehmasib miniatur I Sah Tehmasib Sefeviinin 1524 1576 dovrunden Qarabag beylerbeyliyine Qacar elinin Ziyadoglu oymaginin numayendeleri basciliq edirdiler Beylerbeylikler resmen merkezi dovlete tabe hesab edilseler de eslinde yarimusteqil veziyyetde olub bir nov dovlet daxilinde dovlet idiler Qacarlar Qarabagin koklu sakinleri idiler Taninmis Azerbaycan tarixcisi Iskender bey Turkman Munsi 1560 1634 ozunun meshur Tarixi alem arayi Abbasi adli eserinde yazirdi Qarabag qislaqlari ve yaylaqlari temiz havasi ve six ormanlari olan en gozel bir diyardir Qarabagin en qedim ehalisi qacarlar ve onlara qohum olan tayfalar burda gozel baglar salmislar Qarabag beylerbeylerinden biri de Kemaleddin Sahverdi sultan Ummet bey oglu Ziyadoglu Qacardir I Sah Tehmasib Sefevi 1524 1578 1551 ci ilde Sahverdi sultani Qarabaga hakim teyin etdi Sahverdi sultan Qarabag qosununun basinda Qizilbaslar memleketi terefinden bir cox savaslara qatilmisdi 1537 ci ilde Sahverdi xan oz quvveleri ile Qendehar yurusune qatilmis ve bundan sonraki muhum herbi seferlerde de yaxindan istirak etmisdi Gorunur bu dovrde Sahverdi Sultan Qarabag beylerbeyi olmusdu Cunki 1552 ci ilde Erzurumda Osmanli hakimi Isgender pasaya qarsi doyusde o Qarabag beylerbeyi kimi xatirlanmisdi O 1558 ci ilde qiyamci Kartli valisi Lauraspi 1534 1558 oldurdu Lauraspdan sonra teyin edilen vali Simon 1558 1560 tez tez asilik etdiyinden ayagini ciziqdan kenara qoyan kimi sahin emri ile Sahverdi sultan terefinden cezalandirilir qulaqburmasi alirdi Tiflis hakimi 1548 1582 Qarabag beylerbeyinin nezareti altinda idi Azginliq esqine dusen kimi Sahverdi sultan qosunla Tiflise gelirdi 1547 ci ilin evvellerinde Gurcustan seferinden donen Sah Tehmasib Yevlaxda dayanmisdi O Efendiyev Xulaset et tevarixin verdiyi melumata esaslanaraq yazir ki Gurcustan yurusunden qayidan zaman Sah Tehmasib Sahverdi sultan Ziyadoglu Qacarin evine dusmusdu Buradan o Sirvanda usyan qaldirmis olan Elqas mirzeye qarsi Sahverdi Sultan Ziyadoglunu diger emirlerle birlikde gondermisdi Kemaleddin Sahverdi sultan 1568 ci ilde vefat etdi Sahverdi sultanin oglu Ibrahim sultan atasinin yerine xan unvani ile beylerbeyi teyin olundu O sahzade Sultaneli mirzenin lelesi idi Ibrahim sultandan sonra Qarabagin beylerbeyi Yusif xelife oldu Yusif xelife gozunu acmaga macal tapmamis emisioglu Peyker sultan terefinden olduruldu II Sah Ismayil Sefevi 1577 ci ilde Peyker sultani vezifesinden cixarib qorcusu Imamqulu bey Yiva Qacari Qarabaga beylerbeyi teyin etdi Sultan unvani ile beylerbeyliye baslayan Imamqulu bey tez bir zamanda sahdan xanliq fermani aldi Hetta sahdan xahis etdi ki Ziyadoglu oymaginin numayendesi Peyker sultani Sirvana beylerbeyi teyin etsin Sah Imamqulu xanin xahisini yerine yetirdi Imamqulu xan Qizilbaslar memleketinin en unlu serkerdelerinin birine cevrildi Bir cox savaslarda ad qazandi Imamqulu xan Qacar 1587 ci ilde vefat etdi 1587 ci ilde Qarabagin beylerbeyi idi 1588 ci ilde Mehemmed xan Xelil sultan oglu Ziyadoglu Qacar Qarabagin beylerbeyi teyin olundu Mehemmed xan 1616 ci ile kimi helak oldugu caga qeder Qarabagin beylerbeyi olmusdu Mursudqulu xan atasinin olumunden sonra 1616 ci ilde Qarabagin beylerbeyi oldu Onun hakimliyi cox cekmedi Qardasi Mehemmedqulu xan onu evez etdi Mehemmedqulu xan bir muddet beylerbeyi olduqdan sonra I Sah Abbasin qezebine tus geldi Sah 1625 ci ilde onu cixarib Tiflis hakimi Davud xan Allahverdi xan oglunu beylerbeyi teyin etdi Davud xan qulam olduguna baxmayaraq ozunden cox razi idi Meclisde edeb erkan tanimadigindan Sah Sefinin 1629 1642 acigina sebeb oldu Sah onu saraydan qovdu O da Qarabagi yagmalayib Osmanli dovletine penahlandi Sah yeniden Mehemmedqulu xani beylerbeyi teyin etdi Murtuzaqulu xan atasinin vefatindan sonra Qarabag eyaletine beylerbeyi teyin edildi Gence Qarabag onun agaligi illerinde ozunun ciceklenme donemini yasadi II Sah Abbas 1651 ci ilde imzaladigi bir fermanda Murtuzaqulu xanin adini cekir Fermanda deyilir Habele hokmranliq ve qudretin penahi debdebeli ve celalli destgaha malik yuksek vezifeli celalli ve iqballi idareci Qarabag beylerbeyi Murtuzaqulu xan Qacar hemin mahalin ezemetli mustofiler terefinden tesdiq olunmus melikliyi mueyyen vahid teyin etdiyi teqdirde ve hemin vahid qeyd olunan ali ve yuksek rutbeli sexse odenmeli halda gosteris versinler ki mezkur mahalin meliklik rusumunu hemin vilayetdeki qayda uzre qeyd edilen ali ve yuksek rutbeliye aid etsinler Bax Azerb Tarixi uzre qaynaqlar Baki 1989 seh 210 Murtuzaqulu xan 1664 cu ilde varis qoymadan vefat etdi Mehemmedqulu xanin ikinci oglu Ugurlu xan bir muddet Qum seherinin olmusdu Qardasinin vefatindan sonra Qarabaga beylerbeyi teyin edildi Ugurlu xan 1666 ci ilde vefat etdi Abbasqulu xan II Sah Sefinin I Suleymanin 1666 1694 yaxin adamlarindan sayilirdi Bir muddet Berdenin hakimi olmusdu Qaynaqlarda gosterilir ki Gurcustan valisi Georgiye mehmandarliq etmisdi Atasinin vefatindan sonra Qarabagin ve Kaxetiyanin hakimi oldu Abbasqulu xan Sah Sultan Huseynin hakimiyyeti doneminde butun Qizilbaslar ordusunun basinda durmusdu Ugurlu xanin ikinci oglu Kelbeli xan II Sah Abbas Sefevinin 1642 1666 yaxin adamlari cergesinde idi Istanbula Osmanli sarayina elci getmisdi Kelbeli xanin Ugurlu xan Heseneli xan Huseynqulu xan Rzaqulu xan Mehemmedqulu xan Mehemmedrehim xan ve Sahverdi xan adli ogullari vardi XVIII yuzilde Gence Qarabag eyaletini novbe ile Kelbeli xanin ogullari idare etmisdiler Heseneli xan Berdede hakim idi Nadir sah Qirxli Avsarin qardasi Mehemmedibrahim xan Zahireddovlenin xidmetide idi Onunla beraber Dagistana yurusde istirak etmisdi II Ugurlu xan 1738 ci ilde qiyamci dagistanlilara qarsi doyusde helak oldu Ugurlu xandan sonra Gence Qarabagi bir muddet kurd kokenli Haci xan Cemisgezeki idare etmisdi Nadir sahin olumunden sonra qarabaglilar onu qovub Mehemmedrehim xan Ziyadoglu Qacari taxta cixardilar Lakin qardasi Sahverdi xan ona aman vermeyerek yixib yerine kecdi Sahverdi xanin hakimiyyeti doneminde Qarabagda xanliq yarandi Gence Qarabag eyaleti iki xanliga parcalandi XVIII yuzilin ortalarindan Azerbaycanin feodal dovletlere xanliqlara parcalanmasi zamani Qarabag beylerbeyliyi erazisinde Qarabag ve Gence xanliqlari yarandi Yeri gelmisken qeyd edek ki bir sira tayfalarin Otuziki Cavansir Kebirli ellerinin Efqanistana kocurulmesi Nadir sah Qirxli Avsarin yurusleri ile baglidir Qarabag Ziyadoglu Qacarlarin irsi beylerbeyliyi kimi Qarabag xanliginin yaranmasina kimi kicik fasile ile 300 ile qeder onlarin nezaretinde qalmisdi Qarabag beylerbeyleri olan Ziyadoglu Qacarlar haqqinda en muhum melumat II Sah Abbas dovrunde Qarabag beylerbeyi Murtuzaqulu xan Qacarin veziri olmus Mehemmed Mesumun Xulaset es siyar eserinde verilmisdir M Mesum Ziyadoglu Qacar neslinin XVI yuzyilliyin 40 ci illerinden XVII yuzilliyin 60 ci illerine qeder texminen yuzillik tarixini oz eserinde isiqlandirmisdir SerhedleriQarabagin serhedleri haqqinda Qarabagname muelliflerinden Mirze Camal Cavansir Qarabagi yazir Qarabag vilayetinin serheddi beledir cenub terefden Xudaferin korpusunden Siniq korpuye qeder Araz cayidir Indi Siniq korpu Qazax Semseddin ve Demirci Hesenli camaati arasindadir ve Rusiya dovleti memurlari onu rus istilahile Krasniy most yeni Qirmizi korpu adlandirirlar Serq terefden Kur cayidir ki Cavad kendinden Araz cayina qovusaraq gedib Xezer denizine tokulur Simal terefden Qarabagin Yelizavetpolla serheddi Kur cayina qeder Goran cayidir ve Kur cayi cox yerden kecib Araz cayina catir Qerb terefden Kusbek Salvarti ve Erikli adlanan uca Qarabag daglaridi Mir Mehdi Xezani yazirdi Simdi Qarabagda serhedd budur Cenubiyyen rudi Arazdir Xudaferin korpusunun ta Cavad Elvend ve Zerdab kendlerinin muqabiline kimi Serqiyyen Kur suyudur Qerbiyyen Qarabag daglaridir Simaliki Gence ile Qarabagin serheddidir Goran cayidir XIX yuzilliyin 30 cu illerinin evvellerinde hazirlanmis Obozrenie rossijskih vladenij za Kavkazom kitabinda Qarabag eyaletinin serhedleri de oz eksini tapmisdir Qarabag eyaletinin serheddi beledir simalda Yelizavetpol dairesi Seki ve Sirvan eyaleti serqde Mugan duzu cenubda Naxcivan eyaleti ve Rusiyanin mulklerini Irandan ayiran Araz cayi qerbde Naxcivan ve Irevan eyaleti Yelizavetpol dairesinin serheddi ile axan Kurekcay ve Qaracay caylari Qarabag Rusiya tebeeliyine kecerken Kotlyarevskinin kecirdiyi sorguya esasen 1805 ci ilde Qarabagda 10 000 aile yasamisdir Polkovnik Aseyevin 1808 ci ilde general feldmarsal Qudovice gonderdiyi cedvelde Qarabag xanligi erazisinde 7474 ailenin yasadigi qeyd edilmisdir General Yermolovun imperator I Aleksandra unvanladigi 4 mart 1817 ci il tarixli 32 li raportda deyilir Qarabag 1805 ci ilde Rusiya tabeliyine qebul edilende 10 000 aileden ibaret idi 1812 ci il sayina gore Qarabagda qaret edilmis emlakindan mehrum olmus 3080 aile vardir Hemin raportda verilen melumata esasen Qarabagin qalan ehalisi dusmen terefinden xarice aparilmis ve ya ozleri qacmislar General Yermolov imperatora raportunda gosterir ki menim kecirdiyim yeni sayima gore indi Qarabagda 7872 aile qeyde alinmisdir Mogilyevski ve polkovnik Yermolovun general Yermolova gonderdikleri 2 may 1823 cu il tarixli 22 li raportda hemin il Qarabag eyaletinde 9073 vergi veren 9490 vergi vermeyen cemi 18563 ailenin yasadigi gosterilmisdir Obozrenie Rossijskih vladenij za Kavkazom kitabinda qeyd olunur ki 1832 ci ilde kecirilmis kameral tesvir neticesinde Qarabag eyaletinde 20546 heyetin 54841 kisi cinsi olmasi mueyyen edilmisdir 1823 cu il kameral tesvir materiallarini arasdirarken car memurlarinin hesablamalarda yol verdikleri bezi sehvleri uze cixararaq Qarabag eyaletinde 1823 cu ilde 9251 vergi veren 7847 vergi vermeyen ailenin yasadigini mueyyen etmisik Yekun cedveli ve faktiki materiallar arasindaki ferqleri tertib etdiyimiz cedvel daha eyani sekilde numayis etdirir Qarabagin qeza ve nahiyeleriQarabag beylerbeyliyi nahiyeler Merkezi Gence seheri olan Qarabag beylerbeyliyi xeyli genis erazileri ehate edirdi Tezkiretul muluk da Qarabag beylerbeyliyine daxil olan ve hakimler terefinden idare olunan 9 nahiyenin adlari sadalanir ve onlarin iqtisadi ve herbi veziyyeti haqqinda maraqli statistik melumatlar verilir Zeyem hakimi 5998 tumen 5980 dinar illik medaxile ve 1200 neferlik qosuna Berde hakimi 3792 tumen 2735 dinar medaxile ve 515 neferlik qosuna Agstafa hakimi 852 tumen 5930 dinar medaxile ve 700 neferlik qosuna Cavansir hakimi 2102 tumen 8000 dinar gelire ve 832 neferlik qosuna Bergusad hakimi 341 tumen 2750 dinar gelire ve 300 neferlik qosuna Qara Agac Gurcustanin Kaxeti vilayeti erazisinde yerlesirdi hakimi 636 tumen 5434 dinar gelire ve 210 neferlik qosuna Lori ve Pembek hakimi 1545 tumen 8434 dinar gelire ve 550 neferlik qosuna Arazbar olkesinin ve Bayezidli elinin hakimi 601 tumen 8345 dinara ve 300 doyuscuye Simavi ve Terkur olkesinin hakimi ise 300 tumen 2945 dinara ve 47 doyuscuye malik idi Tezkiretul muluk a gore Qarabag beylerbeyliyine tabe olan bu 9 nahiyeden toplanan umumi illik gelir 16172 tumen 553 dinar teskil edirdi Gencede oturan beylerbeyinin illik medaxili 28614 tumen 9435 dinar xidmetinde olan qosunun sayi ise 1430 nefer teskil edirdi Mirze Semia Qarabag beylerbeyliyinin umumi illik gelirinin 24726 tumen 978 dinar oldugunu gosterir Lakin bu zaman reqemler arasinda uygunsuzluq yaranir Cunki bele olduqda beylerbeyinin geliri umumi medaxili ustelemis olur V Minorski beylerbeyiye aid meblegin evveline 2 reqeminin sehven yazildigini mueyyenlesdirmisdir Bele olduqda beylerbeyinin ve ona tabe olan nahiye hakimlerinin umumi geliri 24780 tumen 9988 dinar teskil edir ki bu da metndeki reqeme cox yaxindir Qarabag beylerbeyliyinin daimi qosununun umumi sayi 6084 neferden ibaret idi 1593 cu ile bagli Osmanli tehrir defteri nde Gence Qarabag beylerbeyliyinin inzibati erazileri Gence sancagi Gence Gence arani Gence dagistani Semkir arani Sonqur dagistani Kurekbasan arani Sutur Danqi Zeyem arani Yaylaq Tovuz Demircihesenli Qazax nahiyeleri Berde sancagi Berde nahiyeleri ve ulusati Iyirmidord olkesi Xacin sancagi Xacin Qaraagac Agcabedi Calaberd dagistani Calaberd Qarqar Magavuz nahiyeleri Ulusati Hacili ulusati Otuziki olkeleri Agstabad sancagi Agstabad Agstafa Boyukcay Quzey Guney Ince dagistani Ince nahiyeleri Dizaq sancagi Dizaq dagistani Dizaq nahiyeleri Hekeri sancagi Kestasb Hekeri nahiyeleri Verende sancagi Verende nahiyesi 1727 ci ile bagli Osmanli mufessel defteri nde ise Gence Qarabag beylerbeyliyi Gence livasi Gence seheri Semkurbasan Kurekbasan Kicik Kurekbasan Boyuk Talis Gulustan nahiyeleri Xilxina livasi Xilxina seheri Xilxina Hesensu Axinci Esrik Qaraqaya nahiyeleri Berde livasi Berde seheri Berde Bayat Xacin Celaberd Kestek Verende Dizaq Kocez Kestasf nahiyeleri Arazbar livasi Hekeri nahiyelerinden Lori livasi Guney Quzey nahiyeleri Camaatlari Cavansir eli Kebirli eli Kengerli eli Pusyan eli ve Qaracorlu eli Qarabag beylerbeyleriQaynaqlarda Sefevilerin hakimiyyetinin ilk illerinde Qarabagda Qacarlardan Goyce Sultanin beylerbeyi oldugu gosterilir Sefevi dovletinin dovlet xadimleri Sari Tagi ve Davud xan UndiladzeMirze Ata Allah Isfahani Azerbaycanin Qarabagin ve Sirvanin veziri Sira Beylerbeyi Hakimiyyet illeri1 Qara Piri bey Qacar 1501 15122 Huseyn bey Ustacli 3 Rustem bey Qacar 4 Serdar bey Beydili Samli 5 Sahverdi sultan Ziyadoglu Qacar 1554 15686 Ibrahim sultan Ziyadoglu Qacar 1568 15707 Yusif xelife Ziyadoglu Qacar 1570 15708 Peyker sultan Ziyadoglu Qacar 1570 15779 Imamqulu xan Yiva Qacar 1577 158710 Huseyn xan Ziyadoglu Qacar 1587 158711 Mehemmed xan Ziyadoglu Qacar 1587 161612 Mursudqulu xan Ziyadoglu Qacar 1616 161613 Mehemmedqulu xan Ziyadoglu Qacar 1616 162714 Davud xan Undiladze 1627 163315 Mehemmedqulu xan Ziyadoglu Qacar ikinci defe 1633 164216 Murtezaqulu xan Ziyadoglu Qacar 1642 166417 Ugurlu xan Ziyadi Gencevi 1664 166618 Abbasqulu xan Ziyadoglu Qacar 1666 169419 Kelbeli xan Musahib Gencevi 1694 170220 II Ugurlu xan Ziyadoglu Qacar 1702 21 Mahmudqulu xan 1722 22 Haci xan Camisgezeki 1738 1747Mahal hakimleri Selim xan Semseddinli 1629 cu ile qeder Qarabag eyaletinde yerlesen Semseddinli tayfa mahalinin hakimi vezifesinde calismisdir Ismayil bey Semseddinli Selim xan Semseddinlinin oglu 1629 cu ilden sonra Semseddinli tayfa mahalinin hakimi vezifesinde calismisdir Boyuk beylerbeyi Sari Tagi gencliyinde Qarabag beylerbeyliyinin boyuk beylerbeyi olaraq teyin edilib Sah naibleri reqent Xosrov xan Armani Qarabagda Cavansir tayfasinin hakimi hekem e il e Cavansir olmusdur Novruz bey 1626 1627 ci illerde I Abbas Qarabagda Cavansir tayfasina Novruz beyi hakim teyin etdi Beylerbeylik dovrunde hadiseler 1587 ci ilde osmanlilarla qizilbaslar arasinda savas olmusdu Qozlucay doyusu Qarabagin Dizaq qezasinin Qozlucay vadisinde osmanlilarla qizilbaslar arasinda bas vermisdir 1604 cu ilde Gence beylerbeyi Davud pasa yeddi min neferlik qosunu ile I Sah Abbas terefinden Qarabaga gonderilen Qozlucay etrafinda meglub ederek onu geri cekilmeye mecbur etmisdir 1605 ci ilin 7 noyabrinda Sufiyan kendi yaxinliginda Sufiyan doyusu I Sah Abbasin apardigi en iri doyuslerden biri bas verir Onun herbi istedadi da burada ozunu parlaq bir sekilde buruze verir Butun emeliyyatlara sexsen rehberlik eden sah esas ve ehtiyat quvveleri ele bolusdurur ki reqibin ustun sayli ordusunun ohdesinden gele bilsin Bundan basqa o gozlenilmez herbi fendler isledir Butun bunlarin sayesinde hedden artiq qenimet o cumleden 100 e qeder agir top ele kecirilir Hemin qelebeden derhal sonra Qarabaga yeriyen I Sah Abbas Gence qalasini muhasireye alir Qalanin muhasiresi 1606 ci ilin yayina qeder duz dord ay davam edir Huseyn xan Muhasib Qacarin yerine Mehemmed xan Ziyadoglu Qacar Qarabag hakimi teyin olunur Bundan sonra I Sah Abbas qosunlarini Lori Dmanisi ve Tiflise yeriderek Sirvana dogru hereket edir IstinadlarGarabag bәјlәrbәјliјi Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi 10 ҹilddә III ҹild Gaјybov Eldarov Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksiјasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1979 S 46 Nafziger E Wayne Frances Stewart and Raimo Vayrynen eds War Hunger and Displacement Volume 2 WIDER Studies in Development Economics Oxford 2000 online edn Oxford Academic 3 Oct 2011 https doi org 10 1093 acprof oso 9780198297406 001 0001 accessed 6 Apr 2024 page 406 Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri Susa nesriyyati Baki 2000 Seh 4 Musali N Sefeviler zamaninda Qarabag beylerbeyliyinin yaradilmasi ve onun inzibati qurulusu Qarabag Dunen Bu Gun ve Sabah V Elmi emeli konfransin materiallari Baki 2006 s 166 Alemara ye Sah Esmail ba moqeddeme yo teshih o teliq e Esger Montezer Saheb Tehran 1349 s 170 Sumer F Safevi devletinin kurulusu ve gelismesinde Anadolu turklerinin rolu Ankara 1976 s 37 Efendiev O A Azerbaydjanskoe qosudarstva Sefevidov s 93 Efendiev O A Azerbaydjanskoe qosudarstva Sefevidov v XVI v B 1981 s 84 Mirze Camal Cavansir Qarabag tarixi Qarabagnameler Birici kitab Baki 1989 s 107 108 Mir Mehdi Xezani Kitabi tarixi Qarabag Qarabagnameler Ikinci kitab Baki 1991 s 99 Obozrenie rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom topograficheskom finansovom otnosheniyah V 4 h ch SPb 1836 ch IV c 255 Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej V 12 i tt Pod red A Berzhe t V Tiflis Tipografiya Glav Uprav Namestnika Kavkaza 1873 dok 696 s 579 Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej V 12 i tt Pod red A Berzhe t V Tiflis Tipografiya Glav Uprav Namestnika Kavkaza 1873 c 579 111 dok 1265 s 836 Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej V 12 i tt Pod red A Berzhe t VI ch I Tiflis Tipografiya Glav Uprav Namestnika Kavkaza 1874 s 836 Akty sobrannye Kavkazskoj arheograficheskoj komissiej V 12 i tt Pod red A Berzhe t VI ch I Tiflis Tipografiya Glav Uprav Namestnika Kavkaza 1874 dok 1308 s 858 Obozrenie rossijskih vladenij za Kavkazom v statisticheskom etnograficheskom topograficheskom finansovom otnosheniyah V 4 h ch SPb 1836 ch IV 267 Azerbaycan Respublikasi DTA f 24 siy 1 is 143 vv 1 223 Mirza Semia Tezkiretul muluk be kuses e dr S M Debirseyaqi Tehran 1368 s 76 78 Sazman e edari ye hokumet e Sefevi ya teliqat e Minorski ber Tezkiretul muluk tercome ye Mesud Recebniya Tehran 1368 s 179 181 Gence Qarabag eyaletinin icmal defteri Istanbul Basbakanliq Arsivi Tapu 699 Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri Baki Susa 2000 2016 11 24 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2017 05 24 MenbeO E Efendiyev Azerbaycan Sefeviler dovleti Baki 1993 Azerbaycan tarixi 7 cildde III cild Baki 1999 I P Petrushevskij Ocherki po istorii feodalnyh otnoshenij v Azerbajdzhane i Armenii v XVI nachale XIX vv L 1949 A A Rahmani Azerbajdzhan v konce XVI i v XVII veke B 1981 Istoricheskaya geografiya Azerbajdzhana B 1987 M I Emrahov E Cingizoglu H I Hesenov Qarabag xanligi Baki Mutercim 2008 220 seh Hemcinin baxQarabag