Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə Qobustan petro

Arxeoloji tapıntılar və müasir dövrə qədər gəlib çatmış maddi abidələr Azərbaycan ərazisində qədim dövrdə (Qobustan petroqlifləri), həmçinin Qafqaz Albaniyası dövründə (Qum bazilikası və Ləkit məbədi) mədəniyyətin inkişaf etdiyini göstərir.Azərbaycanda İslamın yayılmasıyla İslam mədəniyyəti inkişaf edir, məscidlər, mədrəsələr, türbələr tikilir, əsasən dekorativ incəsənətin ornamental forması inkişaf edir. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olurlar. Azərbaycan İslam dünyasında milli teatrın, operanın, qərb tipli universitetin, baletin əsasının qoyulduğu ilk ölkədir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İslam dünyasında ilk dünyəvi demokratik dövlətlərdən biri, həmçinin İslam ölkələri arasında qadınlara səsvermə hüququ verən ilk dövlətdir.Sovet Azərbaycanı dövründə Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafında əsaslı dəyişiklik baş verir. XXI əsrdə isə Azərbaycan mədəni baxımdan müasirləşir.

Dilin inkişaf xronologiyası

Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür:

XIV–XVI əsrlər — ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr.
XIX əsrin ikinci yarısı—XX əsrin əvvəlləri — ədəbi Azərbaycan dilinin canlı danışıq dilinə çevrildiyi və milli ədəbi dil normalarını əldə etdiyi dövr.
Oktyabr inqilabından sonra — Azərbaycan dilinin "Azərbaycan sosialist milləti"nin dilinə çevrildiyi dövr.

İranikaya görə Azərbaycan türkçəsi ədəbiyyatının tarixi dörd mərhələdən ibarətdir:

XIII əsrdən 1828-ci ildə Şimali Azərbaycan xanlıqlarının İranın Rusiya tərəfindən məğlub edilməsi nəticəsində Rusiyanın tərkibinə qatılmasına qədərki dövr.
1828-ci ildən 1920-ci illərdə Sovet və Pəhləvilərin Rusiya və İranda hakimiyyətə gəlməsinə qədərki dövr (Məşrutə dövrü (1905–1911) də buna daxildir).
Pəhləvi dövrü (1925–1979). SSRİ və Böyük Britaniya qoşunlarının Cənubi Azərbaycanda qaldığı 1941–1946-cı illər istisna olmaqla bu dövr Azərbaycan dilində nəşrlər qadağan edildi, bu dilin İranda rəsmi dil kimi istifadə edilməsi çətinləşdirildi.
İran İslam İnqilabından indiyə qədərki dövr. Bu dövrdə Azərbaycan dilində nəşriyyat qadağan edilməsə də, İran azərbaycanlılarının öz dillərində təhsil alma istəkləri qarşılanmadı.

Mədəni hadisələrin xronologiyası

Orta əsrlər

XIII əsr – Azərbaycan ədəbi dili formalaşmağa başladı.
1316-1335-ci illər. Elxani Əbu Səid Bahadur xanın hakimiyyət dövrü. Onun dövründə Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər inkişaf etmişdir.
XV əsr
- Azərbaycan mədəniyyətinin Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzləri formalaşdı.
- Bakı, Şamaxı kimi şəhərlərdə miniatür sənəti inkişaf etdi.
- Qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı.
- Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə inkişaf etməyə başladı.
XVI əsr
- Azərbaycan dili Səfəvilər imperiyasının dövlət dili oldu.
- Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — "Şah İsmayıl", "Əsli və Kərəm", "Aşıq Qərib", "Koroğlu" dastanları yarandı.
- Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatdı və sənaye əhəmiyyəti qazandı.
XVI–XVII əsr – şəbəkə bədii taxta tərtibatı üsulu kimi geniş yayıldı.
XVI–XVIII əsr – Azərbaycan mədəniyyətinin Cənubi Azərbaycan və Aşağı Qarabağ mərkəzlərinin formalaşması başa çatdı.
XVIII əsrin ikinci yarısı – Azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Qubalı Fətəli xanın yaratdığı şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu.
1780-ci il – ilk dəfə Azərbaycan dilində kitab çap edildi (Sankt-Peterburqda "Qanun-i Cədid").
Orta əsrin sonları – Məhəmməd Bərgüşad azərbaycanca ilk təbabət kitabı olan "Tibbi Nəbivi" əsərini yazdı.

Müasir dövr

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlləri. Azərbaycan milli oyanışı ilə Rusiya imperiyasının tərkibində yaşayan azərbaycanlıların milli fikrinin formalaşması prosesi baş vermişdir. Bu dövr üçün maarifçiliyin genişlənməsi, təhsil, mətbuat və incəsənətin inkişafı, Qərb dəyərləri və təşkilatlarının Azərbaycanda tətbiqi xarakterikdir.

XIX əsr

Şimali Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu.
Mirzə Sadıq tərəfindən təkmilləşdirilən Azərbaycan tarı çox sürətli şəkildə İran Azərbaycanında, Ermənistanda, Gürcüstanda, bir müddət sonra isə Dağıstanda, Türkmənistanda, Özbəkistanda, Tacikistanda və Türkiyədə populyar oldu.
1841-ci il - Abbasqulu ağa Bakıxanov yazdığı "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə Azərbaycan tarixşünaslıq elminin əsasını qoydu.
1873-cü il - ilk Azərbaycan peşəkar teatr performası (Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" pyesi) baş tutdu.
1875-ci il - ilk Azərbaycan qəzeti olan "Əkinçi" işıq üzü gördü.
1896-cı il - Nəcəf bəy Vəzirov ilk Azərbaycan tragediyası olan "Müsibəti-Fəxrəddin"i yazdı.
1898-ci il - Azərbaycan kinematoqrafiyasının əsası qoyuldu.

XX əsr

Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasının afişası

XX əsrin əvvəlləri – Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin əsasını qoyur.
1901-ci il – Bakıda Azərbaycanda ilk dünyəvi qız məktəbi olan Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbi açıldı.
1906-1931-ci illər – "Molla Nəsrəddin" jurnalı çap edilmişdir.
1907-ci il – "Leyli və Məcnun"u bəstələyən Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan opera sənətinin əsasını qoydu. Bu opera nəinki Azərbaycanda, həmçinin İslam aləmində yazılan ilk opera idi.
1918-ci il
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ölkə ərazisində yaşayan bütün xalqların və hər iki cinsin bərabər seçki hüququ qanunla təsbit edildi.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti türk dilini dövlət dili elan etdi.
1919-cu il – Bakı Dövlət Universiteti yarandı.
1920-ci il – Bakıda ilk rəssamlıq məktəbi açıldı.
İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.
1926-cı il – Azərbaycan radiosu yarandı.
1929-cu il – Azərbaycan ərəb əlifbası modifikasiya edilmiş latın əlifbası ilə dəyişdirildi.
1931-ci il – Asəf Zeynallı Azərbaycan simfonik musiqisinin ilk nümunəsi hesab edilən "Fraqmentlər" süitasını yazdı.
1935-ci il – "Abbasın bədbəxtliyi" adlı ilk Azərbaycan cizgi film çəkildi.
1939-cu il – Azərbaycan latın əlifbası kiril qrafikası ilə dəyişdirildi.
1940-cı il – ilk Azərbaycan baleti olan "Qız qalası"nın premyerası baş tutdu.
1945-ci il – ilk dəfə olaraq Azərbaycanın milli sirk truppası yaradıldı.
1948-ci il – Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratdı.
1956-cı il – Azərbaycan Televiziyası yarandı.
1983-cü il – Çingiz Mustafayev Azərbaycan dilində yazılmış ilk rep janrlı mahnını — "Dünənki keçdi"ni səsləndirdi.
1989-cu il – Xarıbülbül Musiqi Festivalı ilk dəfə keçirildi.
1991-ci il – Azərbaycan kiril əlifbası latın əlifbası ilə dəyişdirildi.

XXI əsr

2000-ci il – Sovet dövründən qalma anti-sodomiya qanunu ləğv edildi.
2001-ci il – Azərbaycan Avropa Şurasının üzvü oldu.
2011-ci il – Eldar Qasımov və Nigar Camalın ifa etdiyi "Running Scared" adlı mahnı Azərbaycanın Avroviziyada ilk qalibiyyəti olaraq yarışmanın tarixinə düşdü.
2012-ci il – Neftçi Azərbaycan futbolu tarixində avrokuboklarda qrup mərhələsinə vəsiqə qazanmış ilk klub oldu.
2015-ci il – Bakıda Avropa tarixində ilk dəfə olaraq Avropa Oyunları keçirildi.
2017-ci il – Firəngiz Əlizadə və Alim Qasımovun ifa etdikləri albom Qremmi mükafatına layiq görüldü.
2020-ci il – İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycanın qələbəsindən sonra azad edilmiş şəhərlərin bərpası və bölgənin azərbaycanlı əhalisinin geri qaytarılması ("Böyük Qayıdış") üçün işlər başladıldı.
2021-ci il
- Azərbaycanla Türkiyə arasında imzalanan Şuşa Bəyannaməsində mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq, tarixi və mədəni irsin qorunması, Türk mədəni irsinin beynəlxalq səviyyədə təbliğ və təşviq edilməsi nəzərdə tutuldu.
- Şuşa Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı elan edildi.
2022-ci il – Azərbaycanla Rusiya arasında imzalanan Moskva Bəyannaməsində mədəniyyət və incəsənət sahələrində əlaqələrin dərinləşdirilməsi məsələsi qeyd edildi.

İstinadlar

The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 237
Svante Kornel. (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.
""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.
Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-10.
G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-07-20.

Orijinal mətn (ing.)

On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.
Баку, губернский город Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
Togan, 1981. səh. 272 e-g
А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
Anthology of Ashiq 2013-11-05 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

The asiq tradition began to take root in Azerbaijani culture as of the 15th-16th century…
Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 2016-07-31 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

From the 15th century and especially from the second half of the 16th century, the Afshan, Lachak-turundj, Goelbendlik and other carpet compositions which were developed in southern Azerbaijan were adopted by the weavers in the towns of northern Azerbaijan (Garabagh, Baku, Shirvan). The floral pattern on which these designs were based were soon transformed into geometric patterns which reflected the local technical and artistic preferences.

Orijinal mətn (ing.)

According to historical sources, the six Caspian districts of Azerbaijan produced 18,000 rugs and carpet fabrics in 1843. Carpets from Shirvan and Guba were sold in Baku and those from Kazak and Ganja in Tabriz and Istanbul.
Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. 2022-09-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The silk trade, over which the government held a monopoly, was a primary source of revenue. Ismāʿīl’s successor, Ṭahmāsp I (reigned 1524–76), encouraged carpet weaving on the scale of a state industry. ʿAbbās I (reigned 1588–1629) established trade contacts directly with Europe, but Iran’s remoteness from Europe, behind the imposing Ottoman screen, made maintaining and promoting these contacts difficult and sporadic.»
Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — .
Hasan Javadi. Azeri publications in Iran // Critical Middle Eastern Studies. — 1996. — P. 79—88.
Suleymanli, M. (2021). Modernization and culture in Azerbaijan: second half of the XIX century: beginning of the XX century. Linguistics and Culture Review, 5(S1), 125–138. https://doi.org/10.37028/lingcure.v5nS1.1324
Ахмедов Э. М. А. К. Бакиханов: эпоха, жизнь, деятельность. — Б.: Элм, 1989.
"АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА". ФЭБ "Русская литература и фольклор".
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 812
The Past Days 2007-03-22 at the Wayback Machine by . 1990
Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — , 9780415302197

Orijinal mətn (ing.)

But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha, one of the leading centres of Azeri culture, as providing a 'creative cradle' for the young boy.
Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest for Identity. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 102. — 256 с. — . (eng.)
Шнирельман, В. А. (2003), Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, ISBN
C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
ВЫДАЮЩИЕСЯ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДЕЯТЕЛИ 2011-03-22 at the Wayback Machine, Азербайджанский Музыкальный Портал
"Documenting the Horrors of Karabakh". 2021-11-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-05.
. BBC. May 14, 2011. May 14, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 14, 2011. (#invalid_param_val)
"Yo Yo Ma's Silk Route Ensemble wins Grammy for 'Sing Me Home'". 2019-12-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-05.
Şuşa Bəyannaməsinin TAM MƏTNİ 2021-06-16 at the Wayback Machine İstifadə tarixi: 16.06.2021
"Россия и Азербайджан укрепили «союз» перед самым вторжением в Украину". 2022-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-26.

Ədəbiyyat

Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.

[FOOTNOTEThe_Grove_Encyclopedia_of_Islamic_Art_and_Architecture2009237-1] The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, 2009. səh. 237

[2] Svante Kornel. (PDF). 2013-04-18 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2016.

[Художественная_энциклопедия-3] ""Популярная художественная энциклопедия." Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство "Советская энциклопедия", 1986". 2010-12-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-08.

[4] Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.

[autogenerated1-5] H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. December 15, 1988. 2013-02-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-01-10.

[languageiranica-6] G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-07-20.

Orijinal mətn (ing.)

On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.

[7] Баку, губернский город Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.

[FOOTNOTETogan1981272_e-g-8] Togan, 1981. səh. 272 e-g

[9] А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.

[10] Anthology of Ashiq 2013-11-05 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

The asiq tradition began to take root in Azerbaijani culture as of the 15th-16th century…

[x1-11] Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108 2016-07-31 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

From the 15th century and especially from the second half of the 16th century, the Afshan, Lachak-turundj, Goelbendlik and other carpet compositions which were developed in southern Azerbaijan were adopted by the weavers in the towns of northern Azerbaijan (Garabagh, Baku, Shirvan). The floral pattern on which these designs were based were soon transformed into geometric patterns which reflected the local technical and artistic preferences.

Orijinal mətn (ing.)

According to historical sources, the six Caspian districts of Azerbaijan produced 18,000 rugs and carpet fabrics in 1843. Carpets from Shirvan and Guba were sold in Baku and those from Kazak and Ganja in Tabriz and Istanbul.

[x2-12] Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas. 2022-09-01 at the Wayback Machine

Orijinal mətn (ing.)

«The silk trade, over which the government held a monopoly, was a primary source of revenue. Ismāʿīl’s successor, Ṭahmāsp I (reigned 1524–76), encouraged carpet weaving on the scale of a state industry. ʿAbbās I (reigned 1588–1629) established trade contacts directly with Europe, but Iran’s remoteness from Europe, behind the imposing Ottoman screen, made maintaining and promoting these contacts difficult and sporadic.»

[13] Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — .

[14] Hasan Javadi. Azeri publications in Iran // Critical Middle Eastern Studies. — 1996. — P. 79—88.

[15] Suleymanli, M. (2021). Modernization and culture in Azerbaijan: second half of the XIX century: beginning of the XX century. Linguistics and Culture Review, 5(S1), 125–138. https://doi.org/10.37028/lingcure.v5nS1.1324

[16] Ахмедов Э. М. А. К. Бакиханов: эпоха, жизнь, деятельность. — Б.: Элм, 1989.

[17] "АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА". ФЭБ "Русская литература и фольклор".

[18] Azərbaycan Milli Ensiklopediyası: Azərbaycan. Ramiz Məmmədov. Kino. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 2007.- səh. 812

[19] The Past Days 2007-03-22 at the Wayback Machine by . 1990

[centerof-20] Mattew O'Brien. Uzeir Hajibeyov and His Role in the Development of Musical Life in Azerbaijan. — Routledge, 2004. — С. 211. — , 9780415302197

Orijinal mətn (ing.)

But later writers have preferred to emphasise the importance of Shusha, one of the leading centres of Azeri culture, as providing a 'creative cradle' for the young boy.

[21] Charles van der Leeuw. Azerbaijan: A Quest for Identity. — Palgrave Macmillan, 2000. — С. 102. — 256 с. — . (eng.)

[22] Шнирельман, В. А. (2003), Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье, ISBN

[23] C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.

[24] ВЫДАЮЩИЕСЯ МУЗЫКАЛЬНЫЕ ДЕЯТЕЛИ 2011-03-22 at the Wayback Machine, Азербайджанский Музыкальный Портал

[rap-25] "Documenting the Horrors of Karabakh". 2021-11-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-05.

[26] . BBC. May 14, 2011. May 14, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 14, 2011. (#invalid_param_val)

[27] "Yo Yo Ma's Silk Route Ensemble wins Grammy for 'Sing Me Home'". 2019-12-13 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-05.

[28] Şuşa Bəyannaməsinin TAM MƏTNİ 2021-06-16 at the Wayback Machine İstifadə tarixi: 16.06.2021

[eurasianet-29] "Россия и Азербайджан укрепили «союз» перед самым вторжением в Украину". 2022-03-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-03-26.