Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Azərbaycan İkinci dünya müharibəsində — İkinci dünya müharibəsində faşizm üzərində qələbədə Azərbaycanın rolu, Azərbaycan xalqının böyük qəhrəmanlıqları, Azərbaycan neftinin əhəmiyyəti.
İkinci dünya müharibəsi illəri bəşəriyyətin XX əsrdə üzləşdiyi ən ağır və dəhşətli dövr olmuşdur. Azərbaycan xalqının bu müharibədə göstərdiyi əzmkarlıq və qəhrəmanlıqları açıqlamaq ciddi elmi-nəzəri, siyasi və əməli əhəmiyyətə malikdir.
Azərbaycanın ümumilli lideri Heydər Əliyev demişdir: "Azərbaycan xalqı İkinci dünya müharibəsində həm döyüş meydanlarında, həm də arxa cəbhədə əsl şücaət və əzmkarlıq nümunələri göstərmişdir. Müharibə başlanandan keçən qısa müddət ərzində Azərbaycan Respublikası ərazisində 87 qırıcı batalyon, 1124 özünümüdafiə dəstəsi təşkil edilmişdir. 1941–1945-ci illərdə respublikanın 600 mindən çox oğlan və qızları cəbhəyə getmişdir".
Ümumi məlumat
Almaniya Sovet İttifaqına qarşı müharibəyə 22 iyun 1941-ci ildə başladı. Alman komandanlığı Bakı neftinə xüsusi önəm verirdi və Qafqaz uğrunda vuruşlarda əsas məqsəd Bakı üzərində nəzarəti ələ keçirmək idi.
Faşizm üzərində qələbə digər bir çox xalqlar kimi Azərbaycan xalqının da qanı və külli miqdarda maddi sərvətlərinin itirilməsi, böyük məhrumiyyətlər hesabına əldə edilmişdir. İkinci dünya müharibəsində həlak olan 57 milyon adamdan 27 milyonu Sovet vətəndaşları olmuşdur ki, onlardan da 300 mindən çoxu azərbaycanlılar idi.
Müharibə haqqında
1939-cu il sentyabrın 1-də başlanan İkinci dünya müharibəsi iki imperialist ittifaq arasında aparılsa da, Sovet İttifaqına da ciddi təhlükə yarandı. İlk gündən alman qoşunlarının SSRİ sərhədlərinə yaxınlaşması ölkənin qərb istiqamətində mövqeyini möhkəmlətməyi tələb etdi. Xüsusilə 1920-ci ildə Polşanın işğal etdiyi Qərbi Belorusiya və Qərbi Ukrayna torpaqlarını yenidən öz tərkibinə qatdı. Bununla qərb sərhədləri bir qədər möhkəmləndirildi.
Adolf Hitler 1940-cı ilin iyulunda SSRİ-yə qarşı müharibənin qaçılmaz olması və müddəti barədə demişdi: "Rusiya gərək məhv edilsin! Müddəti – 1941-ci ilin yazı!"
Bundan sonra "Barbarossa" adlanan yeni planda müəyyən düzəlişlər aparıldı. Hitler 17 iyun 1941-ci ildə SSRİ-yə qarşı iyunun 22-də müharibəyə başlamaq əmrini verdi.
İyunun 22-də faşist Almaniyası Sovet İttifaqına hücum etdi. Bununla da sovet xalqları İkinci dünya müharibəsinə qatıldı. SSRİ-nin müharibəyə girməsi ilə İkinci dünya müharibəsinin gedişində yeni mərhələ başlandı. Müharibə sovet xalqları tərəfindən xilaskar, ədalətli, Vətən müharibəsinə çevrildi. Müharibə ümumxalq xarakteri daşıyırdı. Sovet İttifaqının bütün xalqları, o cümlədən Azərbaycan xalqı Vətən uğrunda müharibəyə başladı.
Azərbaycanın işğalı mərkəzi yer tuturdu
Faşist Almaniyasının Şərq siyasətində Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana xüsusi diqqət yetirilirdi. Rozenberqin başçılığı ilə təşkil edilən Şərq İşləri üzrə Nazirliyin nəzdində olan strukturlardan biri Qafqaz Komissarlığı idi. Hələ 1941-ci il aprelin 29-da yaradılan Oleburq iqtisadi qərargahı tərəfindən təsis edilmiş planda Qafqazın, ələlxüsus Bakının işğalı mərkəzi yer tuturdu.
Qafqazın işğalı üçün tərtib edilmiş planın (Edelveyus planının) həyata keçirilməsi faşistlərin "A" qrupu ordusuna həvalə edilmişdi. Həmin planda Qafqaz beş işğal rayonuna bölünməli idi və onlardan biri Azərbaycan əlahiddə rayonu idi. "Ost" planına görə, Bakı 1941-ci il sentyabrın axırına qədər işğal olunmalı idi. Faşistlər Bakını işğal edib, onun neftini alman şirkətlərinin sərəncamına verməli idilər. Onlar, eyni zamanda Azərbaycandakı iri sənaye müəssisələrinə rəhbərlər də təyin etmişdilər.
Hitler hələ 1941-ci il iyulun 16-da hökumət üzvlərinin yığıncağında bildirmişdi ki, Bakı alındıqdan sonra o, hərbi məntəqəyə çevriləcəkdir. Hitler hələ bundan xeyli əvvəl "Mənim mübarizəm" adlı kitabında yazırdı ki, "Müsəlman monqoloidlər dağıdıcı qüvvədir. Buna görə onlar ali irqin qulları olmalıdırlar".
Azərbaycan legionu
Azərbaycan faşizmə qarşı müharibədə
Azərbaycan hərbi əməliyyat meydanına çevrilməsə də ikinci dünya müharibəsinin əvvəlindən axırınadək müharibədə fəal iştirak etdi. Azərbaycanın bütün maddi və mənəvi sərvətləri, insan qüvvəsi faşizmə qarşı müharibəyə cəlb edildi.
Müharibənin ilk günlərində Azərbaycanda 4 mindən çox oğlan və qız faşizmə qarşı vuruşmaq üçün könüllü olaraq cəbhəyə getməkdən ötrü hərbi komissarlıqlara müraciət etdi. Avqust ayına qədər təxminən 123 min nəfər xalq qoşunu dəstələrinə yazıldı.
1941-ci ilin sonunda xalq qoşunu dəstələrində 187 min nəfər döyüşçü var idi. Onlardan 30 min nəfərdən çoxu qadınlar idi.
1941–1945-ci illərdə Azərbaycanda Sovet Ordusu sıralarına 640 min nəfərədək səfərbər edilib cəbhəyə göndərildi. Onlar da sabiq SSRİ məkanında yaşayan digər xalqların nümayəndələri ilə çiyin-çiyinə faşizmə qarşı savaşda iştirak etdilər.
Müharibənin ən ağır illərində azərbaycanlı əsgər və zabitlər od, alov püskürən cəbhələrdə, o cümlədən Moskva, Leninqrad, Kiyev, Volqoqrad, Ukrayna, Belorusiya, Pribaltika respublikaları uğrunda döyüşlərdə cəsarətlə vuruşmuş, faşist ordu hissələrinə mətanətlə müqavimət göstərmiş, onların hərbi texnikasını və canlı qüvvəsini məhv etmiş, işğal edilmiş yaşayış məntəqələrinin azad edilməsində, Berlin şəhərinin süqutunda fəal iştirak etmiş, bu yolda çoxları ölümləri ilə ölümsüzlüyə, əbədiyyətə qovuşmuşlar.
Azərbaycan əsgərləri 1941-ci ilin payızında Leninqrad şəhərinin müdafiəsi uğrunda döyüşlərdə ön cəbhədə dayanmış, bütün ölkə vətəndaşları ilə çiyin-çiyinə faşist ordusuna cəsarətlə müqavimət göstərmiş, əhalinin təhlükəsizliyini qorumuşlar. Təyyarəçi Leninqradı düşmənin hava hücumundan qoruyarkən 17 ölümcül yara alsada, təyyarəsini yerə endirə bilmişdi. Göstərdiyi şücaətə görə ölümündən sonra o,döyüş ordeninə layiq görüldü. Moskva, Leninqrad və Stalinqrad ətrafında döyüşlərdə azərbaycanlılar düşmənin çoxsaylı canlı qüvvə və güclü hərbi texnikası ilə üz-üzə dayanmış, faşist ordusuna qarşı irimiqyaslı və dağıdıcı hərbi əməliyyatlar keçirmişdilər.
Moskvanın müdafiəsində
Moskva uğrunda döyüşlərin ən ağır günlərindən biri olan 8 dekabr 1941-ci ildə paytaxtın şimalında yerləşən Novqorod vilayətinin Pustinka kəndi yaxınlığında döyüşlərdə İsrafil Məmmədov komandir olduğu dəstənin 20 nəfər döyüşçüsü ilə 400 nəfərdən çox düşmən qüvvəsinin 9-10 saat ərzində aramsız hücumlarını dəf edərək mövqelərini daha da möhkəmləndirmişdi. Bu döyüşdə İsrafil Məmmədov özü 70-dən çox faşist məhv etdiyi üçün ona dekabrın 11-də Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verildi. İsrafil Məmmədov bu yüksək ada layiq görülmüş ilk azərbaycanlı idi.
1941-ci ilin noyabrında Moskvanın müdafiəsinə göndərilən Bakı zenit artilleriyası alayı düşmənin 40-a qədər təyyarəsinin yarıdan çoxunu məhv etmiş, qalanlarını isə Moskva səmasına çatmadan geriyə dönməyə məcbur etmişdi. Moskva uğrunda döyüşlərdə 1000 nəfərdən çox Azərbaycan vətəndaşı iştirak etmiş və "Moskvanın müdafiəsinə görə" medalı ilə təltif edilmişdir. Bunların arasında tank alayı komandiri Həzi Aslanov, polkovnik Yaqub Quliyev, mayor , kapitan , mayor , leytenant Müseyib Allahverdiyev, leytenant , kiçik leyntenant , serjant , pulemyotçu , sıravi , snayper Ziba Qəniyeva, tibb bacısı Aliyə Rüstəmbəyova və digərləri olmuşdur.
Stalinqradın müdafiəsində
Stalinqradın müdafiəsində Baloğlan Abbasovun snayperlər dəstəsi və Həzi Aslanovun tank alayı xüsusi fəallıq göstərmiş və düşmənə ağır zərbələr endirmişdilər. Döyüşlərdə böyük qəhrəmanlıq göstərdiklərinə görə hər iki azərbaycanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər. Həzi Aslanov Brezna çayını keçərək Pleseni şəhərinin və 508 yaşayış məntəqəsinin azad edilməsində xüsusi xidmətlərinə görə ikinci dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü.
Azərbaycanlı əsgər və zabitlər 1942-ci ildə Şimali Qafqazın və 1943-cü ildə Ukraynanın azad edilməsi uğnrunda döyüşlərdə fəal iştirak etmiş və nasist ordusunun darmadağın edilməsində sovet silahlı qüvvələrinə yaxından köməklik göstərmişdilər.
Şimali Qafqaz uğrunda
Qafqazın müdafiəsinin birinci dövründə alman komandanlığı xeyli miqdarda canlı qüvvə və texnika itirməsinə baxmayaraq Bakının işğalı planından əl çəkmirdi. Hitler Berlindən "Birinci" tank ordusu qərargahına teleqram göndərib Bakının işğalının sürətlənməsini tələb etmişdi. "Birinci" tank ordusu qərargahı Bakıya ediləcək hücumun planını tərtib edib, "A" qrup ordusu qərargahına göndərmişdi. Həmin plana görə alman ordusu sentyabrın 6-da Qroznıdan və sentyabrın 16-da Mahaçqaladan hücuma keçib, sentyabrın 25-də Bakıda olmalı idi.
Şimali Qafqazın almanlar tərəfindən işğalı nəticəsində Zaqafqaziyanın ölkənin mərkəzi ilə əlaqəsi kəsilmişdi. Ölkənin mərkəzi ilə nəqliyyat əlaqəsi yalnız Azərbaycan vasitəsi ilə Orta Asiya ilə saxlanılırdı. Azərbaycandan ölkə mərkəzinə yanacaq, Xəzər-Volqa su yolu ilə daşınırdı.
1942-ci il sentyabrın 9-da Zaqafqaziya respublikalarında hərbi vəziyyət elan edildi. Mühüm sənaye mərkəzlərində müdafiə rayonları yaradıldı. Bunlar — Bakı xüsusi müdafiə rayonu, Qroznı və Orconokidze müdafiə rayonları idi. Dövlət Müdafiə Komitəsi 1942-ci il sentyabrın 16-da Mahaçqala, Dərbənd və Bakı rayonlarında müdafiə-istehkam tikintiləri üçün hər gün 90 mindən çox adamın səfərbər olunması haqqında qərar qəbul etdi. Zaqafqaziya hərbi şurasının " Zaqafqaziya cəbhəsinin mühəndis itsehkam xətləri" haqqındakı qərarına görə, Azərbaycan ərazisində 551 kilometr tank əleyhinə xəndək qazılmalı, 7098 uzunmüddətli atəş nöqtəsi və uzunmüddətli torpaq atəş nöqtəsi tikilməli, 1245 kilometr səngərlərarası əlaqə xətti qurulmalı, 34920 müxtəlif qurğu düzəldilməli idi. 1942-ci ilin avqust ayına kimi müdafiə istehkam tikintisi ləng gedirdi. Bunun başlıca səbəbi istehkam tikintisi üçün lazım olan avadanlıqların olmaması idi. 1942-ci il avqustun 25-də Azərbaycan K(b)P MK və Azərbaycan XKS respublikada müdafiə-istehkam xətləri tikintisi üçün qərar qəbul etdi. Qərarda tələb olunurdu ki, Balakən, Zaqatala, Qax, Oğuz, Qəbələ rayonlarında Baş Qafqaz aşırımlarını mühafizə edən qoşun hissələri, Bakı müdafiə istehkam xətlərinin tikintisi üçün həmin rayonlardan meşə materiallarının hazırlanıb gətirilməsinə cəlb edilsinlər və hər rayon tikinti materialının daşınması üçün daxili imkanlar hesabına maşınlar ayırsınlar. Azərbaycan, Bakı zonasında müdafiə-istehkam tikintisinə beş min inşaatçı cəlb etmişdi.
Şimali Qafqaz uğrunda döyüşdə Qafur Məmmədov və İdris Süleymanov göstərdikləri igidliyə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdülər. Ukraynanın azad edilməsində böyük xidmətlərinə görə M.Məhərrəmova, M.Ələkbərova, Ə.Məmmədova və F.Səfərova Sofet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdi.
Azərbaycanlılardan ibarət diviziyalar
İkinci dünya müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq baş komandan Stalinin 1941-ci ilin 18 oktyabr tarixli əmrinə əsasən azərbaycanlılardan ibarət 77-ci dağatıcı diviziyası, 223-cü milli atıcı, 396-cı milli atıcı, 402-ci və 416-cı milli atıcı diviziyaları yaradıldı və onlar Zaqafqaziya hərbi dairəsində yerləşdirilmiş 44-cü, 45-ci və 46-cı orduların tərkibinə daxil edildilər.
Azərbaycanlılardan ibarət 416-cı, 402-ci, 396-cı, 223-cü, 77-ci və s. milli diviziyalar Simferopolun, Odessanın və digər şəhərlərin, 77-ci diviziya Polşa və Çexoslovakiyanın, 223-cü diviziya Yuqoslaviyanın azad olunmasında fəal iştirak etmiş, 416-cı diviziya Qafqazdan Berlinə qədər böyük döyüş yolu keçmiş, Berlinin süquta yetirilməsində xüsusi fəallıq göstərmişdir. Polşa və Çexoslovakiyanın faşistlərdən azad edilməsi uğrundakı döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqlara görə Ziya Bünyadov və digər 20 nəfər azərbaycanlı Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü.
77-ci milli atıcı diviziya
Azərbaycanın 77-ci milli atıcı diviziyası müharibəyə 1941-ci ilin dekabrında 51-ci ordunun tərkibində Kerç-Feodosiya desant əməliyyatı ilə başladı. Diviziya Kerç, Taman, Novorossiysk, Mozdok, uğrunda gedən döyüşlərdə fərqlənmiş, Simferopolun azad edilməsində göstərdiyi qəhrəmanlığa görə Suvorov ordeni ilə təltif edilmişdi. Sevastopolun azad edilməsi uğrunda Sapun-qaradan başlanan döyüşlər 10 gün davam etdi, qələbə bayrağını 1943-cü ilin 7 mayında serjant sancdı.
Simferopol şəhəri düşməndən azad edildikdən sonra döyüşlərdə ən fəal iştirak edən 77-ci diviziyaya "Simferopol diviziyası" fəxri adı verildi. Bütövlükdə Krımın azad edilməsinə görə diviziyanın 3140 əsgər və zabiti orden və medallara layiq görüldülər. Həmin əməliyyatlarda 77-ci milli diviziyanın rabitə batalyonunun komandiri kapitan İsmayıl İbrahimov xüsusilə fərqləndi.
77-ci diviziya 1944-cü ilin iyul ayından başlayaraq Pribaltikada və Rusiyada gedən döyüşlərdə fəal iştirak etdiyinə görə, onun yüzlərlə əsgər və zabiti orden və medallarla təltif edildi, 8 döyüşçü Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görüldü. Ümumilikdə 77-ci Simferopol dağ-atıcı Azərbaycan milli diviziyası döyüş əməliyyatlarına Krımdan başlamış və 11000 kilometrə yaxın məsafəni qət edərək, müharibəni Berlində qurtarmışdı. Diviziyanın döyüş yollarında Heybət Heybətov, Tərlan Əliyarbəyov, Mahmud Əbilov, , Hacıbaba Zeynalov, Hüseyn Məmmədov kimi generallar yetişmiş və onların hər biri böyük sərkərdəlik məharəti göstərmişlər.
223-cü milli atıcı diviziya
223-cü milli atıcı diviziyanın döyüş yolu 1942-ci ilin yayından Şimali Qafqazdan başlayaraq, Ukrayna və Moldaviyadan, Bolqarıstan, Yuqoslaviya və Macarıstandan Avstriyanın paytaxtı Vyanaya qədər uzanmışdı. Diviziya 1945-ci il mayın 9-da Çexoslovakiyaya daxil olmuş və mayın 12-də şəhərində Amerika ordusunun hərbi hissələri ilə görüşmüşdü. Diviziyanın əsgər və zabitlərindən 3483 nəfər orden və medalnlarla təltif edilmişdi.
1942-ci ilin fevral ayından 1943-cü ilin iyun ayına qədər Heybət Heybətov diviziyanın komandiri olmuşdu. Onun komandanlığı altında diviziya şəhərinə qədər döyüş yolu keçmişdi.
General Heybət Heybətov müharibə illərində general rütbəsi almış Həzi Aslanov və Yaqub Quliyev ilə yanaşı üçüncü azərbaycanlı generalıdır. Müharibə illərində həmin diviziyada komandan olmuş 6 nəfərin arasında general Heybət Heybətovun 17 ay komandirlik fəaliyyəti daha zəngindir. Diviziyanın bütün alayları: 1037-ci alay Suvorov ordeninə, 1039-cu alay Kutuzov ordeninə, 1041-ci alay Suvorov və Kutuzov ordenlərinə, 818-ci alay Boqdan Xmelintski ordeninə layiq görülmüşdü. Diviziyanın döyüşçülərindən 2 nəfərinə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adı verilmişdi.
402-ci milli atıcı diviziya
Tərkibi 90% azərbaycanlılardan ibarət olan 402-ci milli atıcı diviziya 44-cü ordu tərkibində Şimali Qafqazda Terek çayının sağ sahilində Qroznı- Mozdok istiqamətində ağır döyüşlərdə iştirak etmiş və bu döyüşlərdə fərqlənmişdi. Həmin döyüşlərdə 833-cü alayın komandiri mayor Akim Abbasov və 840-cı alayın döyüşçüləri qəhrəmanlıq nümunələri göstərmişdilər. 1944-ci ilin əvvəlində 402-ci milli diviziyanın sıravi heyətinin 75%-i, komanda heyətinin 50%-i azərbaycanlılardan ibarət idi. Komanda heyətinin milli tərkibini gücləndirmək məqsədilə diviziyaya respublikadan azərbaycanlı hazırlıqlı və təcrübəli komandirlər heyəti göndərildi. Diviziyada siyasi tərbiyə işlərinə respublikadan 300 nəfərdən çox partiya işçisi göndərilmişdi. Görkəmli yaradıcı ziyalılardan Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Bülbül, Niyazi Hacıbəyov, Mustafa Topçubaşov, Heydər Hüseynov və digərləri dəfələrlə həmin diviziyada olmuşlar.
416-cı milli atıcı diviziya
416-cı milli atıcı diviziyanın tərkibinin, xüsusi ilə də komanda heyətinin 92%-i azərbaycanlılardan ibarət idi. 1942-ci ilin payızında diviziya Şimali Qafqazda 44-cü ordu, az sonra 58-ci ordu tərkibində Mozdok istiqamətində döyüşlərə başladı. Taqanroq şəhərinin azad edilməsində fəal iştirakına görə, "Taqanroq diviziyası" adına layiq görüldü.
1943-cü ilin iyulundan sonra diviziyaya general mayor komandanlıq etmişdir. Azərbaycan hökumətinin ardıcıl köməyi nəticəsində diviziya müharibənin sonuna qədər öz milli tərkibini saxlaya bildi.
Diviziyanın 1368-ci atıcı alayı Qırmızı Bayraq ordeni, 1054-cü topçu alayı Suvorov ordeni, 444-cü əlahiddə topçu divizionu Boqdan Xmelnitski ordeni, 348-ci əlahiddə sanitar batalyonu Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif edilmişdi.
Diviziya Qafqazdan Berlinə kimi 2500 km müzəffər döyüş yolu keçmiş, düşmənin 23 minə yaxın əsgər və zabitini məhv etmiş, 5474 nəfər əsir götürmüş, onların istifadəsində olan çoxlu döyüş texnikasını işlək vəziyyətdə qənimət kimi ələ keçirmişdi. Diviziyanın 14396 nəfər əsgər və komandiri SSRİ-nin orden və medalları ilə təltif edilmişdi. Komandir və əsgərlərin bir çoxuna xarici ölkələrin orden və medalları verilmişdi.
416-cı diviziyanın 1945-ci ildəki döyüş fəaliyyəti xüsusilə diqqətəlayiqdir. Diviziya 1945-ci ilin fevral ayının 3-də Oder çayını keçərək Kyustrin şəhərinin alınmasında iştirak etmişdir. Berlin üzərinə həlledici hücuma başlayan diviziyanın 1373-cü alayı Berlinin müdafiə xəttini yararaq, aprelin 21-də şəhərin kənarına daxil oldu. May ayının 3-də marşal Georgi Jukov başda olmaqla birinci Belorussiya cəbhəsinin hərbi şurasının üzvləri, 416-cı diviziyanın Berlində keçirdiyi döyüş əməliyyatlarının şahidi olmuş, onun xidmətlərinə yüksək qiymət vermişdilər.
416-cı milli diviziya İkinci dünya müharibəsi cəbhələrində 30 ay fasiləsiz döyüşlər aparmış, Bakıdan Praqaya qədər 5000 km yol qət etmiş, 6 Avropa ölkəsindən – Rumıniyadan, Bolqarıstandan, Yuqoslavinyadan, Macarıstandan, Avstriyadan, Çexoslovakiyadan və 50-dən çox böyük və orta çaydan keçərək düşmənin 28 hərbi təyyarəsini, 113 tankını və zirehli maşınını, 549 səhra topunu, 311 minomyotunu, 1152 pulemyotunu, 200 avtomaşınını, 219 parovozunu, 7400 vaqonunu, 70 ambarını məhv etmiş, küllü miqdarda qənimət ələ keçirmişdi.
Diviziyada xidmət etmiş zabit və əsgərlərdən 5 nəfərinə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verilmişdir. Diviziyanın özü Qırmızı Bayraq və II dərəcəli Suvorov ordeni ilə təltif edilmişdir, onun qələbələri şərəfinə Taqonroq şəhərinin yaxınlığındakı Sanbek yüksəkliyində xatirə ansamblı yaradılmışdır, Taqonroqda, Kiyevdə, Nikolayev və Odessa şəhərlərində və Moskvada diviziyaya həsr olunmuş şöhrət muzeyləri təşkil edilmişdir.
Partizan hərəkatında azərbaycanlılar
Azərbaycanın oğul və qızları faşistlərin Buhenvald, Mauthauzen, Dahau, Zaksenhauzen, Ravensburyuk, Treblinka və b. ölüm düşərgələrində Avropa ölkələrinin antifaşistləri ilə birlikdə hitlerçilərə qarşı mübarizə aparmış və azərbaycanlı adına layiq fəaliyyət göstərmişdilər.
1942–1944-cü illərdə azərbaycanlı hərbi əsirlər Polşanın Edlin, Almaniyanın Noyhammer-Ştranse, Fransanın Rodez, İtaliyanın Udine, Triyestin Opçina, Çexoslovakiyanın Brno və Bistritsa rayonlarında gizli antifaşist təşkilatları yarada bilmişdilər.
Təkcə Fransanın cənubunda gedən partizan hərəkatında 1000 nəfərdən çox, Yuqoslaviyadakı partizanların zərbə briqadasında 600 nəfərdən çox azərbaycanlı vuruşmuşdu..
1943-cü ilin yayında Krımda fəaliyyət göstərən partizan dəstələri içərisində Azərbaycan partizan dəstəsi də var idi. Sonrakı illərdə Belarusiya torpaqlarında və Baltikyanı Respublikalarda da azərbaycanlı partizanlar düşmənə qarşı mübarizədə geniş miqyasda iştirak etmişlər.
Azərbaycanlılardan Ukrayna torpaqlarında faşistlərə qarşı mübarizədə 5000 nəfərə qədər, Belarusiya torpaqlarında isə 1000 nəfərə qədər döyüşçü partizan dəstələrində fəal iştirak etmişlər.
Azərbaycanlı döyüşçülər partizan dəstələri tərkibində Avropanın bir neçə ölkəsində faşistə qarşı müqavimət hərəkatında fəal iştirak etmişlər.
1943-cü ildə faşistlərin Almaniyanın Stranse əsir düşərgəsindən İtaliyaya, Triyestə və Yuqoslaviyaya köçürdüyü sovet hərbi əsirləri içərisində xeyli azərbaycanlı var idi. Onlar gizli antifaşist təşkilatı yaratmışdılar. Təşkilatın rəhbərliyinə Mehdi Hüseynzadə, Mirdamət Seyidov, Cavad Həkimli və başqaları daxil olmuşdular. Onların çoxu 1944-cü ilin fevralında əsirlikdən qaçaraq partizanlara qoşulmuş, İ.Qradnik adına İtalyan — Yuqoslav partizan diviziyası tərkibində əlahiddə rota təşkil etmişdilər.
Mehdi Hüseynzadə Yuqoslaviya Xalq Azadlıq Ordusunun Sloven Sahilyanı 9-cu korpusunda fəaliyyət göstərən partizanlara qoşuldu. Burada azərbaycanlılardan ibarət İvan Qradnik adına 3-cü Sloveniya xalq-azadlıq briqadası 4-cü batalyonunun rus rotası yaradıldı. Rotanın komandiri Cavad Həkimli, komissarı Mehdi Hüseynzadə oldu. Faşistlərə qarşı döyüşlərdə fərqlənən 50-yə qədər Azərbaycan övladı Yuqoslaviyanın orden və medalları ilə təltif olunmuşdur.
1942-ci ilin yazında Polşadakı hərbi əsir düşərgələrindən birində azərbaycanlıların gizli antifaşist təşkilatı yaradılmışdı. Ona zabit H.Qiyasbəyov və M.Məmmədov başçılıq edirdilər. Bu təşkilatın köməyi ilə bir qrup əsir düşərgədən qaçaraq Polşa partizanlarına qoşulmuşdu.
Fransanın Rodez şəhərindəki əsir düşərgəsində xeyli azərbaycanlı vardı. Onların çoxu gizli antifaşist təşkilatının üzvi idi. Burada üsyan hazırlanması xəbəri xain tərəfindən düşərgə rəhbərliyinə çatdırılmasına, onun qarşısını almaq üçün böyük tədbir görülməsinə baxmayaraq, gizli təşkilatın üzvlərindən həkim Əmirov son dəqiqədə fürsətdən istifadə edərək 29 nəfər əsirlə birlikdə meşəyə qaçıb fransız partizanlarına qoşulmuşdu.
Faşistlər xalqımızın qəhrəman oğulları Mirzəxan Məmmədov, Qulu Quliyev, Vəli Vəliyev, Mirzəli Məmmədli, Paşa Cəfərxanlı, Feyzulla Qurbanov, İsmayıl Heydərov, Həsən Əliyev, Qurban Məmmədov, Məmməd Axundov, Abbas Hüseynov və bir çox başqalarını həbs edib, böyük əzab və işgəncədən sonra ölüm cəzasına məhkum etmişdilər.
1944-cü il avqustun 17-də Rodez şəhəri fransız və azərbaycanlı partizanlar tərəfindən faşistlərdən azad edilmişdi. Bu əməliyyatda azərbaycanlılara gizli antifaşist təşkilatın üzvü başçılıq edirdi. Rodez zəhmətkeşləri qəhrəmancasına həlak olmuş azərbaycanlı vətənpərvərlərin xatirəsini əziz tutaraq, onları böyük matəm mərasimi ilə Rodez qəbiristanlığında dəfn etdilər. Matəm mitinqində çıxış edən polkovnik Rişard fransız vətənpərvərlərinin sovet xalqına qarşı məhəbbətlə dolu olan fikir və duyğularını bu sözlərlə ifadə etmişdi: "Fransa, azərbaycanlı hərbi əsgərlərin igidliyini unutmayacaqdır. Övladlarımız, nəvə və nəticələrimiz də biləcəklər ki, uzaq Azərbaycandan olan dostlarımız da Fransanın faşizmdən azad edilməsi yolunda canlarını əsirgəməmişlər". Qardaşlıq məzarı üzərinə qoyulan baş daşına Azərbaycan xalqının qəhrəman oğullarının şanlı adları həkk edildi.
Bakı nefti
1941–1945-ci illərdə qazanılmış qələbədə üç amil həlledici rol oynayıb. Onlardan biri Bakı nefti Azərbaycanın cəbhəyə köməyidir. O vaxt Bakı ölkə neftinin 70 faizini verirdi.
1941-ci ildə müharibənin ilk dörd ayı ərzində respublikamızın süqutuna, xalqımızın sürgün edilməsinə iki dəfə cəhd edilmişdi.
Müharibə Azərbaycandan çox uzaq şimali-qərb regionlarında başlansa da dünya ağalığına can atan Hitler neft Bakısını zəbt etməyi özünün əsas məqsədlərindən biri hesab edirdi. 1942-ci ilin iyulun 23-də Hitler Qafqazla bağlı “Edelveys” kod adı altında strateji bir əməliyyatın həyata keçirilməsinə dair 45 nömrəli direktiv imzaladı. “Edelveys” planına görə, Qafqazın əsas neft rayonları (Bakı, Maykop, Qroznı) işğal edilməli, vermaxt həmin ərazilərin nefti hesabına şiddətli ehtiyac duyduğu yanacaq ilə təmin olunmalı idi.
Düşmənin hərbi hissələrinin 1942-ci ilin avqust ayının sonunda Şimali Qafqaza çatması və Qroznı neft rayonunun faşist ordusu tərəfindən zəbt edilməsi Bakı neftinin müharibənin gedişində əhəmiyyətini və rolunu daha da artırdı və onu ön plana çəkdi. İkinci dünya müharibəsi illərində Baltik dənizindən Qara dənizə qədər uzanmış cəbhənin tələb etdiyi bütün benzinin 80%-ni, sürtgü yağlarının 90%-ni Azərbaycan təmin edirdi.
Bakı neftinin müharibənin gedişi üçün həlledici rol oynadığını bilən Hitlerin tapşırığı ilə Almaniyanın I tank ordusu 1942-ci ilin sentyabr ayının 25-də Bakını zəbt etməli idi. Alman hərbi komandanlığı sovet orqanlarının neft mədənlərini sıradan çıxarmağa macal tapmaması üçün Bakıya gözlənilmədən, qəfil desant ordusu çıxarmağı planlaşdırırdı. Çünki, Hitler belə bir fikirdə idi ki, Almaniya üçün təkcə SSRİ-ni resurslardan məhrum etmək deyil, onlardan dərhal istifadə etmək də son dərəcə vacibdir.
Hitler Qafqaza hücuma başlayanda feldmarşal Manşteynə demişdi: "Biz mütləq Bakını tutmalıyıq. Əgər biz Bakı neftini ələ keçirməsək müharibəni uduzacağıq". Bu məqsədlə Hitler Xəzər boyunca, Qroznı-Maxaçqala-Bakı istiqamətində hücuma keçmək və hərbi təyyarələrdən desant buraxmaq haqqında tank və aviasiya komandanlarına əmr vermişdi. Lakin 1942-ci ilin avqust ayının sonunda faşist ordu hissələri Şimali Qafqazda Terek çayının sahillərinə çıxsalar da, güclü müqavimətlə üzləşib irəliyə doğru hərəkət edə bilmədilər.
Buna baxmayaraq 1942-ci il sentyabr ayının 16-da SSRİ-nin Dövlət Müdafiə Komitəsi Bakının müdafiəsi üçün xüsusi qərar qəbul etdi, və bu qərara əsasən 1942-ci ilin sentyabr ayının 24-də Azərbaycanda hərbi vəziyyət elan edildi.
Neft Bakısı uğrunda gedən gərgin döyüşlərdən bəhs edən "Krasnaya zvezda" qəzeti 1942-ci ilin 26 sentyabr sayında yazmışdı: "Üç aydır ki, ölkəmizin cənubunda qızğın döyüşlər gedir. Sovet ölkəsinin və bütün dünyanın nəzərləri Şimali Qafqaz və Stalinqrad ətrafına yönəlmişdir. Vətənin taleyi, milyonlarla Sovet adamının azadlığı və həyatı bu döyüşlərdən asılıdır! Bunu ancaq 1942-ci ilin payızında Moskvanın müdafiəsi ilə müqaisə etmək olar".
İkinci dünya müharibəsində Azərbaycanın xidmətlərini yüksək qiymətləndirən Nikolay Baybakov demişdir:" Faşizm üzərində qələbə üçün Azərbaycanın etdiklərini bəlkə də heç bir respublika etməmişdir. 40-cı illərdə SSRİ-də çıxarılan 33 milyon ton neftin 23,5 milyon tonu Azərbaycanın payına düşürdü".
 |  |  | |||
| Hitler və alman zabitləri üzərində Xəzər dənizi və Bakı şəhəri təsvir edilmiş tortun ətrafında | Üzərində Xəzər dənizi və Bakı təsvir edilmiş tort | Üstündə Bakı şəhəri təsvir edilmiş Hitlerin yeməsi üçün kəsilən tort dilimi |
Müharibə illərində ölkənin neft və neft məhsulları, təyyarələrin və tankların motor yağı, benzinlə təmin edilməsinin dörddə üçü Azərbaycanın istehsalı idi. O dövrdə ölkədə istehsal edilən neftin 70–75%-i, benzinin 85–90%-i Azərbaycanın payına düşürdü. 1941–1945-ci illərdə Azərbaycan ölkəyə 70 milyon ton neft, 22 milyon ton benzin göndərmişdi. Uzun illər SSRİ neft və qaz sənayesinə başçılıq etmiş Nikolay Baybakov təsdiq edir ki, SSRİ-nin neft balansında Azərbaycanın iştirakı olmasaydı Sovetlər İttifaqının faşizm üzərində qələbəsi sual altında qala bilərdi.
SSRİ-Almaniya müharibəsi cəbhələrində yüksək sərkərdəlik nümunələri göstərmiş Sovet İttifaqı marşalları G.K.Jukov və K.K. Rokossovski müharibə illərində dəfələrlə rəsmi çıxışlarında bildirmişdilər ki, Azərbaycan neftçiləri motorlar müharibəsində faşist ordusu üzərində qələbədə cəbhəni yanacaqla fasiləsiz təmin etməklə həlledici xidmətlər göstərmişlər.
Marşal Konstantin Rokossovski həmin fikri belə şərh etmişdi: "Hər bir hərbi təyyarəmizin, tank ekipajının düşmənə zərbəsində Bakı neftçilərinin payı vardır".
Marşal A.A.Qreçko yazmışdır ki, "Azərbaycandan cəbhəyə tükənməz axınla yüksək keyfiyyətli benzin, silah, döyüş sursatı və ərzaqla dolu yük qatarları gəlirdi".
İngiltərə hökuməti və Avropanın hərbi dairələri, Amerika Birləşmiş Ştatları rəhbərliyi yəqin etdilər ki, Hitler Sovetlər İttifaqının Urala qədər ərazilərini və Bakı neftini də zəbt edərsə, onun dünya ağalığı ilə mübarizə aparmaq mümkün olmayacaqdır. Bu həqiqətən belə idi. Çünki Avropanın 60-a qədər dövlətinin hərbi texnikası 1941-ci ilə qədər bazalarda hərəkətsiz dayandığı halda müharibə başlanandan sonra bütün cəbhələrdə 20 minə qədər təyyarəsi və o qədər tankı, avtomaşını, motoskleti döyüşlərdə böyük həcmdə yağ və benzin işlədirdi. Elə buna görə də çoxları deyirdilər ki, kim Bakı neftinə sahib olsa o da qalib gələcəkdir.
Arxa cəbhə
Müharibə illərində Bakıda 130-dan çox növdə silah və döyüş sursatı istehsal edilirdi. Müəssisələrdə və kolxozlarda işləyənlərin təxminən 70%-i qadınlar idi.
Şəxsi vəsaitlərdən müdafiə fonduna 15 kq. qızıl, 952 kq. gümüş, 320 mln. rubl verilib. Cəbhəyə 1,6 mln.-dan çox zəruri mal və 125 vaqon isti geyim göndərilib. Yalnız Leninqrad üçün 1942-ci ilin yayına qədər Bakı müəssisələri 2 vaqon qara kürü, 40 ton , 12 vaqon tomat-püre və şirə, qara ciyər ekstraktı, hematogen, jelatin və digər qida məhsulları, habelə medikamentlər və sarğı vasitələri göndərilib.
Ölkə qospitallarında cəbhədə yaralanmış 440 min nəfər müalicə olunub.
Qələbənin təmin edilməsində Azərbaycanın böyük xidmətləri haqqında xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev demişdir: "Əgər Bakının nefti olmasa idi, Sovetlər İttifaqının qələbəsi mümkün deyildi". Heydər Əliyev başqa bir çıxışında xalqımızın xidmətləri haqqında demişdir: "Tarix bu gün də bilməlidir ki, İkinci dünya müharibəsində Azərbaycan Respublikasının xidməti, fəaliyyəti, rolu çox böyük olmuşdur".
Heydər Əliyev 2003-cü ilin 25 fevralında Vaşinqtonda "Şərq-Qərb enerji dəhlizi reallıqdır" mövzusunda beynəlxalq konfransda nitqində demişdir: "Çoxları indi də deyir ki, əgər Azərbaycan nefti olmasaydı, İkinci dünya müharibəsində SSRİ-nin İngiltərə-Amerika koaliyasiyası ilə birlikdə alman faşizminə qalib gəlməsi mümkün olmazdı".
- İkinci dünya müharibəsindəki qələbənin yubileylərinə həsr olunmuş Azərbaycan poçt markaları
-
![image]()
2005 -
![image]()
2010 -
![image]()
2010 -
![image]()
2010
İstinadlar
- "İkinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycan övladları böyük qəhrəmanlıq nümunələri göstərmişlər". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-08.
- İkinci dünya müharibəsində Azərbaycanın rolu[ölü keçid]
- İkinci dünya müharibəsi: azərbaycanlılar müqavimət hərəkatında[ölü keçid]
- Azərbaycanlı döyüşçülərin faşizmə qarşı partizan və müvaqimət hərəkatlarında iştirakı[ölü keçid]
- Stanko Petelin. Gradnikova brigada. — Ljubljana: Tiskarna "Jože Moškrič", 1983. — S. 314
- Азербайджан в Великой Отечественной войне ( (rus.)). Elm. 1975. səh. 354. (#invalid_param_val)
- Алиева Р. М. Азербайджанцы в европейском движении сопротивления. — Bakı: Vətən, 2005. — С. 31–32.
- . 2018-04-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-13.
- "Венок от соотечественников". 2008-12-20 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-13.
- "Azərbaycanın adı İkinci dünya müharibəsinin qalibləri sırasındadır". 2022-03-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2010-05-08.
- . // I Beynəlxalq Humanitar və İctimai Elmlərin Əsasları Konfransının Materialları (24 dekabr 2021). Bakı, 2021, 270 s. səh.87-88.
- . 2011-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-05-09.
Xarici keçidlər
- Azərbaycanın Sovet İttifaqı Qəhrəmanları
- SİLSİLƏ YAZILAR 2012-01-07 at the Wayback Machine
- Azərbaycanda 4250 İkinci dünya müharibəsi veteranı qalıb
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Azerbaycan Ikinci dunya muharibesinde Ikinci dunya muharibesinde fasizm uzerinde qelebede Azerbaycanin rolu Azerbaycan xalqinin boyuk qehremanliqlari Azerbaycan neftinin ehemiyyeti Ikinci dunya muharibesi illeri beseriyyetin XX esrde uzlesdiyi en agir ve dehsetli dovr olmusdur Azerbaycan xalqinin bu muharibede gosterdiyi ezmkarliq ve qehremanliqlari aciqlamaq ciddi elmi nezeri siyasi ve emeli ehemiyyete malikdir Azerbaycanin umumilli lideri Heyder Eliyev demisdir Azerbaycan xalqi Ikinci dunya muharibesinde hem doyus meydanlarinda hem de arxa cebhede esl sucaet ve ezmkarliq numuneleri gostermisdir Muharibe baslanandan kecen qisa muddet erzinde Azerbaycan Respublikasi erazisinde 87 qirici batalyon 1124 ozunumudafie destesi teskil edilmisdir 1941 1945 ci illerde respublikanin 600 minden cox oglan ve qizlari cebheye getmisdir Umumi melumatAlmaniya Sovet Ittifaqina qarsi muharibeye 22 iyun 1941 ci ilde basladi Alman komandanligi Baki neftine xususi onem verirdi ve Qafqaz ugrunda vuruslarda esas meqsed Baki uzerinde nezareti ele kecirmek idi Fasizm uzerinde qelebe diger bir cox xalqlar kimi Azerbaycan xalqinin da qani ve kulli miqdarda maddi servetlerinin itirilmesi boyuk mehrumiyyetler hesabina elde edilmisdir Ikinci dunya muharibesinde helak olan 57 milyon adamdan 27 milyonu Sovet vetendaslari olmusdur ki onlardan da 300 minden coxu azerbaycanlilar idi Muharibe haqqinda1942 ci ilin iyun noyabr aylarinda almanlarin hucumu 1939 cu il sentyabrin 1 de baslanan Ikinci dunya muharibesi iki imperialist ittifaq arasinda aparilsa da Sovet Ittifaqina da ciddi tehluke yarandi Ilk gunden alman qosunlarinin SSRI serhedlerine yaxinlasmasi olkenin qerb istiqametinde movqeyini mohkemletmeyi teleb etdi Xususile 1920 ci ilde Polsanin isgal etdiyi Qerbi Belorusiya ve Qerbi Ukrayna torpaqlarini yeniden oz terkibine qatdi Bununla qerb serhedleri bir qeder mohkemlendirildi Adolf Hitler 1940 ci ilin iyulunda SSRI ye qarsi muharibenin qacilmaz olmasi ve muddeti barede demisdi Rusiya gerek mehv edilsin Muddeti 1941 ci ilin yazi Bundan sonra Barbarossa adlanan yeni planda mueyyen duzelisler aparildi Hitler 17 iyun 1941 ci ilde SSRI ye qarsi iyunun 22 de muharibeye baslamaq emrini verdi Iyunun 22 de fasist Almaniyasi Sovet Ittifaqina hucum etdi Bununla da sovet xalqlari Ikinci dunya muharibesine qatildi SSRI nin muharibeye girmesi ile Ikinci dunya muharibesinin gedisinde yeni merhele baslandi Muharibe sovet xalqlari terefinden xilaskar edaletli Veten muharibesine cevrildi Muharibe umumxalq xarakteri dasiyirdi Sovet Ittifaqinin butun xalqlari o cumleden Azerbaycan xalqi Veten ugrunda muharibeye basladi Azerbaycanin isgali merkezi yer tuturduFasist Almaniyasinin Serq siyasetinde Qafqaza o cumleden Azerbaycana xususi diqqet yetirilirdi Rozenberqin basciligi ile teskil edilen Serq Isleri uzre Nazirliyin nezdinde olan strukturlardan biri Qafqaz Komissarligi idi Hele 1941 ci il aprelin 29 da yaradilan Oleburq iqtisadi qerargahi terefinden tesis edilmis planda Qafqazin elelxusus Bakinin isgali merkezi yer tuturdu Qafqazin isgali ucun tertib edilmis planin Edelveyus planinin heyata kecirilmesi fasistlerin A qrupu ordusuna hevale edilmisdi Hemin planda Qafqaz bes isgal rayonuna bolunmeli idi ve onlardan biri Azerbaycan elahidde rayonu idi Ost planina gore Baki 1941 ci il sentyabrin axirina qeder isgal olunmali idi Fasistler Bakini isgal edib onun neftini alman sirketlerinin serencamina vermeli idiler Onlar eyni zamanda Azerbaycandaki iri senaye muessiselerine rehberler de teyin etmisdiler Hitler hele 1941 ci il iyulun 16 da hokumet uzvlerinin yigincaginda bildirmisdi ki Baki alindiqdan sonra o herbi menteqeye cevrilecekdir Hitler hele bundan xeyli evvel Menim mubarizem adli kitabinda yazirdi ki Muselman monqoloidler dagidici quvvedir Buna gore onlar ali irqin qullari olmalidirlar Azerbaycan legionuEsas meqale Azerbaycan legionuAzerbaycan fasizme qarsi muharibedeAzerbaycan herbi emeliyyat meydanina cevrilmese de ikinci dunya muharibesinin evvelinden axirinadek muharibede feal istirak etdi Azerbaycanin butun maddi ve menevi servetleri insan quvvesi fasizme qarsi muharibeye celb edildi Muharibenin ilk gunlerinde Azerbaycanda 4 minden cox oglan ve qiz fasizme qarsi vurusmaq ucun konullu olaraq cebheye getmekden otru herbi komissarliqlara muraciet etdi Avqust ayina qeder texminen 123 min nefer xalq qosunu destelerine yazildi 1941 ci ilin sonunda xalq qosunu destelerinde 187 min nefer doyuscu var idi Onlardan 30 min neferden coxu qadinlar idi 1941 1945 ci illerde Azerbaycanda Sovet Ordusu siralarina 640 min neferedek seferber edilib cebheye gonderildi Onlar da sabiq SSRI mekaninda yasayan diger xalqlarin numayendeleri ile ciyin ciyine fasizme qarsi savasda istirak etdiler Muharibenin en agir illerinde azerbaycanli esger ve zabitler od alov puskuren cebhelerde o cumleden Moskva Leninqrad Kiyev Volqoqrad Ukrayna Belorusiya Pribaltika respublikalari ugrunda doyuslerde cesaretle vurusmus fasist ordu hisselerine metanetle muqavimet gostermis onlarin herbi texnikasini ve canli quvvesini mehv etmis isgal edilmis yasayis menteqelerinin azad edilmesinde Berlin seherinin suqutunda feal istirak etmis bu yolda coxlari olumleri ile olumsuzluye ebediyyete qovusmuslar Azerbaycan esgerleri 1941 ci ilin payizinda Leninqrad seherinin mudafiesi ugrunda doyuslerde on cebhede dayanmis butun olke vetendaslari ile ciyin ciyine fasist ordusuna cesaretle muqavimet gostermis ehalinin tehlukesizliyini qorumuslar Teyyareci Leninqradi dusmenin hava hucumundan qoruyarken 17 olumcul yara alsada teyyaresini yere endire bilmisdi Gosterdiyi sucaete gore olumunden sonra o doyus ordenine layiq goruldu Moskva Leninqrad ve Stalinqrad etrafinda doyuslerde azerbaycanlilar dusmenin coxsayli canli quvve ve guclu herbi texnikasi ile uz uze dayanmis fasist ordusuna qarsi irimiqyasli ve dagidici herbi emeliyyatlar kecirmisdiler Moskvanin mudafiesindeMoskva ugrunda doyuslerin en agir gunlerinden biri olan 8 dekabr 1941 ci ilde paytaxtin simalinda yerlesen Novqorod vilayetinin Pustinka kendi yaxinliginda doyuslerde Israfil Memmedov komandir oldugu destenin 20 nefer doyuscusu ile 400 neferden cox dusmen quvvesinin 9 10 saat erzinde aramsiz hucumlarini def ederek movqelerini daha da mohkemlendirmisdi Bu doyusde Israfil Memmedov ozu 70 den cox fasist mehv etdiyi ucun ona dekabrin 11 de Sovet Ittifaqi Qehremani fexri adi verildi Israfil Memmedov bu yuksek ada layiq gorulmus ilk azerbaycanli idi 1941 ci ilin noyabrinda Moskvanin mudafiesine gonderilen Baki zenit artilleriyasi alayi dusmenin 40 a qeder teyyaresinin yaridan coxunu mehv etmis qalanlarini ise Moskva semasina catmadan geriye donmeye mecbur etmisdi Moskva ugrunda doyuslerde 1000 neferden cox Azerbaycan vetendasi istirak etmis ve Moskvanin mudafiesine gore medali ile teltif edilmisdir Bunlarin arasinda tank alayi komandiri Hezi Aslanov polkovnik Yaqub Quliyev mayor kapitan mayor leytenant Museyib Allahverdiyev leytenant kicik leyntenant serjant pulemyotcu siravi snayper Ziba Qeniyeva tibb bacisi Aliye Rustembeyova ve digerleri olmusdur Stalinqradin mudafiesindeStalinqradin mudafiesinde Baloglan Abbasovun snayperler destesi ve Hezi Aslanovun tank alayi xususi fealliq gostermis ve dusmene agir zerbeler endirmisdiler Doyuslerde boyuk qehremanliq gosterdiklerine gore her iki azerbaycanli Sovet Ittifaqi Qehremani fexri adina layiq gorulmusduler Hezi Aslanov Brezna cayini kecerek Pleseni seherinin ve 508 yasayis menteqesinin azad edilmesinde xususi xidmetlerine gore ikinci defe Sovet Ittifaqi Qehremani adina layiq gorulmusdu Azerbaycanli esger ve zabitler 1942 ci ilde Simali Qafqazin ve 1943 cu ilde Ukraynanin azad edilmesi ugnrunda doyuslerde feal istirak etmis ve nasist ordusunun darmadagin edilmesinde sovet silahli quvvelerine yaxindan komeklik gostermisdiler Simali Qafqaz ugrundaQafqazin mudafiesinin birinci dovrunde alman komandanligi xeyli miqdarda canli quvve ve texnika itirmesine baxmayaraq Bakinin isgali planindan el cekmirdi Hitler Berlinden Birinci tank ordusu qerargahina teleqram gonderib Bakinin isgalinin suretlenmesini teleb etmisdi Birinci tank ordusu qerargahi Bakiya edilecek hucumun planini tertib edib A qrup ordusu qerargahina gondermisdi Hemin plana gore alman ordusu sentyabrin 6 da Qroznidan ve sentyabrin 16 da Mahacqaladan hucuma kecib sentyabrin 25 de Bakida olmali idi Simali Qafqazin almanlar terefinden isgali neticesinde Zaqafqaziyanin olkenin merkezi ile elaqesi kesilmisdi Olkenin merkezi ile neqliyyat elaqesi yalniz Azerbaycan vasitesi ile Orta Asiya ile saxlanilirdi Azerbaycandan olke merkezine yanacaq Xezer Volqa su yolu ile dasinirdi 1942 ci il sentyabrin 9 da Zaqafqaziya respublikalarinda herbi veziyyet elan edildi Muhum senaye merkezlerinde mudafie rayonlari yaradildi Bunlar Baki xususi mudafie rayonu Qrozni ve Orconokidze mudafie rayonlari idi Dovlet Mudafie Komitesi 1942 ci il sentyabrin 16 da Mahacqala Derbend ve Baki rayonlarinda mudafie istehkam tikintileri ucun her gun 90 minden cox adamin seferber olunmasi haqqinda qerar qebul etdi Zaqafqaziya herbi surasinin Zaqafqaziya cebhesinin muhendis itsehkam xetleri haqqindaki qerarina gore Azerbaycan erazisinde 551 kilometr tank eleyhine xendek qazilmali 7098 uzunmuddetli ates noqtesi ve uzunmuddetli torpaq ates noqtesi tikilmeli 1245 kilometr sengerlerarasi elaqe xetti qurulmali 34920 muxtelif qurgu duzeldilmeli idi 1942 ci ilin avqust ayina kimi mudafie istehkam tikintisi leng gedirdi Bunun baslica sebebi istehkam tikintisi ucun lazim olan avadanliqlarin olmamasi idi 1942 ci il avqustun 25 de Azerbaycan K b P MK ve Azerbaycan XKS respublikada mudafie istehkam xetleri tikintisi ucun qerar qebul etdi Qerarda teleb olunurdu ki Balaken Zaqatala Qax Oguz Qebele rayonlarinda Bas Qafqaz asirimlarini muhafize eden qosun hisseleri Baki mudafie istehkam xetlerinin tikintisi ucun hemin rayonlardan mese materiallarinin hazirlanib getirilmesine celb edilsinler ve her rayon tikinti materialinin dasinmasi ucun daxili imkanlar hesabina masinlar ayirsinlar Azerbaycan Baki zonasinda mudafie istehkam tikintisine bes min insaatci celb etmisdi Simali Qafqaz ugrunda doyusde Qafur Memmedov ve Idris Suleymanov gosterdikleri igidliye gore Sovet Ittifaqi Qehremani fexri adina layiq gorulmusduler Ukraynanin azad edilmesinde boyuk xidmetlerine gore M Meherremova M Elekberova E Memmedova ve F Seferova Sofet Ittifaqi Qehremani fexri adi verilmisdi Azerbaycanlilardan ibaret diviziyalariki defe Sovet Ittifaqi Qehremani Hezi Aslanov Ikinci dunya muharibesinin baslanmasi ile elaqedar olaraq bas komandan Stalinin 1941 ci ilin 18 oktyabr tarixli emrine esasen azerbaycanlilardan ibaret 77 ci dagatici diviziyasi 223 cu milli atici 396 ci milli atici 402 ci ve 416 ci milli atici diviziyalari yaradildi ve onlar Zaqafqaziya herbi dairesinde yerlesdirilmis 44 cu 45 ci ve 46 ci ordularin terkibine daxil edildiler Azerbaycanlilardan ibaret 416 ci 402 ci 396 ci 223 cu 77 ci ve s milli diviziyalar Simferopolun Odessanin ve diger seherlerin 77 ci diviziya Polsa ve Cexoslovakiyanin 223 cu diviziya Yuqoslaviyanin azad olunmasinda feal istirak etmis 416 ci diviziya Qafqazdan Berline qeder boyuk doyus yolu kecmis Berlinin suquta yetirilmesinde xususi fealliq gostermisdir Polsa ve Cexoslovakiyanin fasistlerden azad edilmesi ugrundaki doyuslerde gosterdikleri qehremanliqlara gore Ziya Bunyadov ve diger 20 nefer azerbaycanli Sovet Ittifaqi Qehremani adina layiq gorulmusdu 77 ci milli atici diviziya Esas meqale 77 ci dagatici diviziya Esas meqale 77 ci atici diviziya 2 ci komplektlesme Azerbaycanin 77 ci milli atici diviziyasi muharibeye 1941 ci ilin dekabrinda 51 ci ordunun terkibinde Kerc Feodosiya desant emeliyyati ile basladi Diviziya Kerc Taman Novorossiysk Mozdok ugrunda geden doyuslerde ferqlenmis Simferopolun azad edilmesinde gosterdiyi qehremanliga gore Suvorov ordeni ile teltif edilmisdi Sevastopolun azad edilmesi ugrunda Sapun qaradan baslanan doyusler 10 gun davam etdi qelebe bayragini 1943 cu ilin 7 mayinda serjant sancdi Simferopol seheri dusmenden azad edildikden sonra doyuslerde en feal istirak eden 77 ci diviziyaya Simferopol diviziyasi fexri adi verildi Butovlukde Krimin azad edilmesine gore diviziyanin 3140 esger ve zabiti orden ve medallara layiq gorulduler Hemin emeliyyatlarda 77 ci milli diviziyanin rabite batalyonunun komandiri kapitan Ismayil Ibrahimov xususile ferqlendi 77 ci diviziya 1944 cu ilin iyul ayindan baslayaraq Pribaltikada ve Rusiyada geden doyuslerde feal istirak etdiyine gore onun yuzlerle esger ve zabiti orden ve medallarla teltif edildi 8 doyuscu Sovet Ittifaqi Qehremani adina layiq goruldu Umumilikde 77 ci Simferopol dag atici Azerbaycan milli diviziyasi doyus emeliyyatlarina Krimdan baslamis ve 11000 kilometre yaxin mesafeni qet ederek muharibeni Berlinde qurtarmisdi Diviziyanin doyus yollarinda Heybet Heybetov Terlan Eliyarbeyov Mahmud Ebilov Hacibaba Zeynalov Huseyn Memmedov kimi generallar yetismis ve onlarin her biri boyuk serkerdelik mehareti gostermisler 223 cu milli atici diviziya Esas meqale 223 cu atici diviziya 2 ci komplektlesme 223 cu milli atici diviziyanin doyus yolu 1942 ci ilin yayindan Simali Qafqazdan baslayaraq Ukrayna ve Moldaviyadan Bolqaristan Yuqoslaviya ve Macaristandan Avstriyanin paytaxti Vyanaya qeder uzanmisdi Diviziya 1945 ci il mayin 9 da Cexoslovakiyaya daxil olmus ve mayin 12 de seherinde Amerika ordusunun herbi hisseleri ile gorusmusdu Diviziyanin esger ve zabitlerinden 3483 nefer orden ve medalnlarla teltif edilmisdi 1942 ci ilin fevral ayindan 1943 cu ilin iyun ayina qeder Heybet Heybetov diviziyanin komandiri olmusdu Onun komandanligi altinda diviziya seherine qeder doyus yolu kecmisdi General Heybet Heybetov muharibe illerinde general rutbesi almis Hezi Aslanov ve Yaqub Quliyev ile yanasi ucuncu azerbaycanli generalidir Muharibe illerinde hemin diviziyada komandan olmus 6 neferin arasinda general Heybet Heybetovun 17 ay komandirlik fealiyyeti daha zengindir Diviziyanin butun alaylari 1037 ci alay Suvorov ordenine 1039 cu alay Kutuzov ordenine 1041 ci alay Suvorov ve Kutuzov ordenlerine 818 ci alay Boqdan Xmelintski ordenine layiq gorulmusdu Diviziyanin doyusculerinden 2 neferine Sovet Ittifaqi Qehremani adi verilmisdi 402 ci milli atici diviziya Esas meqale 402 ci atici diviziya Terkibi 90 azerbaycanlilardan ibaret olan 402 ci milli atici diviziya 44 cu ordu terkibinde Simali Qafqazda Terek cayinin sag sahilinde Qrozni Mozdok istiqametinde agir doyuslerde istirak etmis ve bu doyuslerde ferqlenmisdi Hemin doyuslerde 833 cu alayin komandiri mayor Akim Abbasov ve 840 ci alayin doyusculeri qehremanliq numuneleri gostermisdiler 1944 ci ilin evvelinde 402 ci milli diviziyanin siravi heyetinin 75 i komanda heyetinin 50 i azerbaycanlilardan ibaret idi Komanda heyetinin milli terkibini guclendirmek meqsedile diviziyaya respublikadan azerbaycanli hazirliqli ve tecrubeli komandirler heyeti gonderildi Diviziyada siyasi terbiye islerine respublikadan 300 neferden cox partiya iscisi gonderilmisdi Gorkemli yaradici ziyalilardan Uzeyir Hacibeyov Semed Vurgun Resul Rza Bulbul Niyazi Hacibeyov Mustafa Topcubasov Heyder Huseynov ve digerleri defelerle hemin diviziyada olmuslar 416 ci milli atici diviziya Esas meqale 416 ci atici diviziya 416 ci milli atici diviziyanin terkibinin xususi ile de komanda heyetinin 92 i azerbaycanlilardan ibaret idi 1942 ci ilin payizinda diviziya Simali Qafqazda 44 cu ordu az sonra 58 ci ordu terkibinde Mozdok istiqametinde doyuslere basladi Taqanroq seherinin azad edilmesinde feal istirakina gore Taqanroq diviziyasi adina layiq goruldu 1943 cu ilin iyulundan sonra diviziyaya general mayor komandanliq etmisdir Azerbaycan hokumetinin ardicil komeyi neticesinde diviziya muharibenin sonuna qeder oz milli terkibini saxlaya bildi Diviziyanin 1368 ci atici alayi Qirmizi Bayraq ordeni 1054 cu topcu alayi Suvorov ordeni 444 cu elahidde topcu divizionu Boqdan Xmelnitski ordeni 348 ci elahidde sanitar batalyonu Qirmizi Bayraq ordeni ile teltif edilmisdi Diviziya Qafqazdan Berline kimi 2500 km muzeffer doyus yolu kecmis dusmenin 23 mine yaxin esger ve zabitini mehv etmis 5474 nefer esir goturmus onlarin istifadesinde olan coxlu doyus texnikasini islek veziyyetde qenimet kimi ele kecirmisdi Diviziyanin 14396 nefer esger ve komandiri SSRI nin orden ve medallari ile teltif edilmisdi Komandir ve esgerlerin bir coxuna xarici olkelerin orden ve medallari verilmisdi 416 ci diviziyanin 1945 ci ildeki doyus fealiyyeti xususile diqqetelayiqdir Diviziya 1945 ci ilin fevral ayinin 3 de Oder cayini kecerek Kyustrin seherinin alinmasinda istirak etmisdir Berlin uzerine helledici hucuma baslayan diviziyanin 1373 cu alayi Berlinin mudafie xettini yararaq aprelin 21 de seherin kenarina daxil oldu May ayinin 3 de marsal Georgi Jukov basda olmaqla birinci Belorussiya cebhesinin herbi surasinin uzvleri 416 ci diviziyanin Berlinde kecirdiyi doyus emeliyyatlarinin sahidi olmus onun xidmetlerine yuksek qiymet vermisdiler 416 ci milli diviziya Ikinci dunya muharibesi cebhelerinde 30 ay fasilesiz doyusler aparmis Bakidan Praqaya qeder 5000 km yol qet etmis 6 Avropa olkesinden Ruminiyadan Bolqaristandan Yuqoslavinyadan Macaristandan Avstriyadan Cexoslovakiyadan ve 50 den cox boyuk ve orta caydan kecerek dusmenin 28 herbi teyyaresini 113 tankini ve zirehli masinini 549 sehra topunu 311 minomyotunu 1152 pulemyotunu 200 avtomasinini 219 parovozunu 7400 vaqonunu 70 ambarini mehv etmis kullu miqdarda qenimet ele kecirmisdi Diviziyada xidmet etmis zabit ve esgerlerden 5 neferine Sovet Ittifaqi Qehremani fexri adi verilmisdir Diviziyanin ozu Qirmizi Bayraq ve II dereceli Suvorov ordeni ile teltif edilmisdir onun qelebeleri serefine Taqonroq seherinin yaxinligindaki Sanbek yuksekliyinde xatire ansambli yaradilmisdir Taqonroqda Kiyevde Nikolayev ve Odessa seherlerinde ve Moskvada diviziyaya hesr olunmus sohret muzeyleri teskil edilmisdir Partizan herekatinda azerbaycanlilarAzerbaycanin ogul ve qizlari fasistlerin Buhenvald Mauthauzen Dahau Zaksenhauzen Ravensburyuk Treblinka ve b olum dusergelerinde Avropa olkelerinin antifasistleri ile birlikde hitlercilere qarsi mubarize aparmis ve azerbaycanli adina layiq fealiyyet gostermisdiler 1942 1944 cu illerde azerbaycanli herbi esirler Polsanin Edlin Almaniyanin Noyhammer Stranse Fransanin Rodez Italiyanin Udine Triyestin Opcina Cexoslovakiyanin Brno ve Bistritsa rayonlarinda gizli antifasist teskilatlari yarada bilmisdiler Tekce Fransanin cenubunda geden partizan herekatinda 1000 neferden cox Yuqoslaviyadaki partizanlarin zerbe briqadasinda 600 neferden cox azerbaycanli vurusmusdu 1943 cu ilin yayinda Krimda fealiyyet gosteren partizan desteleri icerisinde Azerbaycan partizan destesi de var idi Sonraki illerde Belarusiya torpaqlarinda ve Baltikyani Respublikalarda da azerbaycanli partizanlar dusmene qarsi mubarizede genis miqyasda istirak etmisler Azerbaycanlilardan Ukrayna torpaqlarinda fasistlere qarsi mubarizede 5000 nefere qeder Belarusiya torpaqlarinda ise 1000 nefere qeder doyuscu partizan destelerinde feal istirak etmisler Azerbaycanli doyusculer partizan desteleri terkibinde Avropanin bir nece olkesinde fasiste qarsi muqavimet herekatinda feal istirak etmisler 1943 cu ilde fasistlerin Almaniyanin Stranse esir dusergesinden Italiyaya Triyeste ve Yuqoslaviyaya kocurduyu sovet herbi esirleri icerisinde xeyli azerbaycanli var idi Onlar gizli antifasist teskilati yaratmisdilar Teskilatin rehberliyine Mehdi Huseynzade Mirdamet Seyidov Cavad Hekimli ve basqalari daxil olmusdular Onlarin coxu 1944 cu ilin fevralinda esirlikden qacaraq partizanlara qosulmus I Qradnik adina Italyan Yuqoslav partizan diviziyasi terkibinde elahidde rota teskil etmisdiler Mehdi Huseynzade Yuqoslaviya Xalq Azadliq Ordusunun Sloven Sahilyani 9 cu korpusunda fealiyyet gosteren partizanlara qosuldu Burada azerbaycanlilardan ibaret Ivan Qradnik adina 3 cu Sloveniya xalq azadliq briqadasi 4 cu batalyonunun rus rotasi yaradildi Rotanin komandiri Cavad Hekimli komissari Mehdi Huseynzade oldu Fasistlere qarsi doyuslerde ferqlenen 50 ye qeder Azerbaycan ovladi Yuqoslaviyanin orden ve medallari ile teltif olunmusdur 1942 ci ilin yazinda Polsadaki herbi esir dusergelerinden birinde azerbaycanlilarin gizli antifasist teskilati yaradilmisdi Ona zabit H Qiyasbeyov ve M Memmedov basciliq edirdiler Bu teskilatin komeyi ile bir qrup esir dusergeden qacaraq Polsa partizanlarina qosulmusdu Fransanin Rodez seherindeki esir dusergesinde xeyli azerbaycanli vardi Onlarin coxu gizli antifasist teskilatinin uzvi idi Burada usyan hazirlanmasi xeberi xain terefinden duserge rehberliyine catdirilmasina onun qarsisini almaq ucun boyuk tedbir gorulmesine baxmayaraq gizli teskilatin uzvlerinden hekim Emirov son deqiqede fursetden istifade ederek 29 nefer esirle birlikde meseye qacib fransiz partizanlarina qosulmusdu Fasistler xalqimizin qehreman ogullari Mirzexan Memmedov Qulu Quliyev Veli Veliyev Mirzeli Memmedli Pasa Ceferxanli Feyzulla Qurbanov Ismayil Heyderov Hesen Eliyev Qurban Memmedov Memmed Axundov Abbas Huseynov ve bir cox basqalarini hebs edib boyuk ezab ve isgenceden sonra olum cezasina mehkum etmisdiler 1944 cu il avqustun 17 de Rodez seheri fransiz ve azerbaycanli partizanlar terefinden fasistlerden azad edilmisdi Bu emeliyyatda azerbaycanlilara gizli antifasist teskilatin uzvu basciliq edirdi Rodez zehmetkesleri qehremancasina helak olmus azerbaycanli vetenperverlerin xatiresini eziz tutaraq onlari boyuk matem merasimi ile Rodez qebiristanliginda defn etdiler Matem mitinqinde cixis eden polkovnik Risard fransiz vetenperverlerinin sovet xalqina qarsi mehebbetle dolu olan fikir ve duygularini bu sozlerle ifade etmisdi Fransa azerbaycanli herbi esgerlerin igidliyini unutmayacaqdir Ovladlarimiz neve ve neticelerimiz de bilecekler ki uzaq Azerbaycandan olan dostlarimiz da Fransanin fasizmden azad edilmesi yolunda canlarini esirgememisler Qardasliq mezari uzerine qoyulan bas dasina Azerbaycan xalqinin qehreman ogullarinin sanli adlari hekk edildi Partizan OlkeMehdi Huseynzade Yuqoslaviya Italiya KralliqMirdamet Seyidov Yuqoslaviya Italiya KralliqCavad Hekimli Yuqoslaviya Italiya KralliqMikayil Qulubeyov Yuqoslaviya Italiya KralliqEhmediyye Cebrayilov FransaFransaMemmed Eliyev KrimBelarusNuru Abdullayev FransaHesen Eliyev FransaItaliyaFransaFransaFransaFransaFransaFransaFransaItaliyaItaliyaEli Babayev ItaliyaItaliyaItaliyaItaliyaItaliyaBaki nefti1941 1945 ci illerde qazanilmis qelebede uc amil helledici rol oynayib Onlardan biri Baki nefti Azerbaycanin cebheye komeyidir O vaxt Baki olke neftinin 70 faizini verirdi 1941 ci ilde muharibenin ilk dord ayi erzinde respublikamizin suqutuna xalqimizin surgun edilmesine iki defe cehd edilmisdi Muharibe Azerbaycandan cox uzaq simali qerb regionlarinda baslansa da dunya agaligina can atan Hitler neft Bakisini zebt etmeyi ozunun esas meqsedlerinden biri hesab edirdi 1942 ci ilin iyulun 23 de Hitler Qafqazla bagli Edelveys kod adi altinda strateji bir emeliyyatin heyata kecirilmesine dair 45 nomreli direktiv imzaladi Edelveys planina gore Qafqazin esas neft rayonlari Baki Maykop Qrozni isgal edilmeli vermaxt hemin erazilerin nefti hesabina siddetli ehtiyac duydugu yanacaq ile temin olunmali idi Dusmenin herbi hisselerinin 1942 ci ilin avqust ayinin sonunda Simali Qafqaza catmasi ve Qrozni neft rayonunun fasist ordusu terefinden zebt edilmesi Baki neftinin muharibenin gedisinde ehemiyyetini ve rolunu daha da artirdi ve onu on plana cekdi Ikinci dunya muharibesi illerinde Baltik denizinden Qara denize qeder uzanmis cebhenin teleb etdiyi butun benzinin 80 ni surtgu yaglarinin 90 ni Azerbaycan temin edirdi Baki neftinin muharibenin gedisi ucun helledici rol oynadigini bilen Hitlerin tapsirigi ile Almaniyanin I tank ordusu 1942 ci ilin sentyabr ayinin 25 de Bakini zebt etmeli idi Alman herbi komandanligi sovet orqanlarinin neft medenlerini siradan cixarmaga macal tapmamasi ucun Bakiya gozlenilmeden qefil desant ordusu cixarmagi planlasdirirdi Cunki Hitler bele bir fikirde idi ki Almaniya ucun tekce SSRI ni resurslardan mehrum etmek deyil onlardan derhal istifade etmek de son derece vacibdir Hitler Qafqaza hucuma baslayanda feldmarsal Mansteyne demisdi Biz mutleq Bakini tutmaliyiq Eger biz Baki neftini ele kecirmesek muharibeni uduzacagiq Bu meqsedle Hitler Xezer boyunca Qrozni Maxacqala Baki istiqametinde hucuma kecmek ve herbi teyyarelerden desant buraxmaq haqqinda tank ve aviasiya komandanlarina emr vermisdi Lakin 1942 ci ilin avqust ayinin sonunda fasist ordu hisseleri Simali Qafqazda Terek cayinin sahillerine cixsalar da guclu muqavimetle uzlesib ireliye dogru hereket ede bilmediler Buna baxmayaraq 1942 ci il sentyabr ayinin 16 da SSRI nin Dovlet Mudafie Komitesi Bakinin mudafiesi ucun xususi qerar qebul etdi ve bu qerara esasen 1942 ci ilin sentyabr ayinin 24 de Azerbaycanda herbi veziyyet elan edildi Neft Bakisi ugrunda geden gergin doyuslerden behs eden Krasnaya zvezda qezeti 1942 ci ilin 26 sentyabr sayinda yazmisdi Uc aydir ki olkemizin cenubunda qizgin doyusler gedir Sovet olkesinin ve butun dunyanin nezerleri Simali Qafqaz ve Stalinqrad etrafina yonelmisdir Vetenin taleyi milyonlarla Sovet adaminin azadligi ve heyati bu doyuslerden asilidir Bunu ancaq 1942 ci ilin payizinda Moskvanin mudafiesi ile muqaise etmek olar Ikinci dunya muharibesinde Azerbaycanin xidmetlerini yuksek qiymetlendiren Nikolay Baybakov demisdir Fasizm uzerinde qelebe ucun Azerbaycanin etdiklerini belke de hec bir respublika etmemisdir 40 ci illerde SSRI de cixarilan 33 milyon ton neftin 23 5 milyon tonu Azerbaycanin payina dusurdu Hitler ve alman zabitleri uzerinde Xezer denizi ve Baki seheri tesvir edilmis tortun etrafinda Uzerinde Xezer denizi ve Baki tesvir edilmis tort Ustunde Baki seheri tesvir edilmis Hitlerin yemesi ucun kesilen tort dilimi Muharibe illerinde olkenin neft ve neft mehsullari teyyarelerin ve tanklarin motor yagi benzinle temin edilmesinin dordde ucu Azerbaycanin istehsali idi O dovrde olkede istehsal edilen neftin 70 75 i benzinin 85 90 i Azerbaycanin payina dusurdu 1941 1945 ci illerde Azerbaycan olkeye 70 milyon ton neft 22 milyon ton benzin gondermisdi Uzun iller SSRI neft ve qaz senayesine basciliq etmis Nikolay Baybakov tesdiq edir ki SSRI nin neft balansinda Azerbaycanin istiraki olmasaydi Sovetler Ittifaqinin fasizm uzerinde qelebesi sual altinda qala bilerdi SSRI Almaniya muharibesi cebhelerinde yuksek serkerdelik numuneleri gostermis Sovet Ittifaqi marsallari G K Jukov ve K K Rokossovski muharibe illerinde defelerle resmi cixislarinda bildirmisdiler ki Azerbaycan neftcileri motorlar muharibesinde fasist ordusu uzerinde qelebede cebheni yanacaqla fasilesiz temin etmekle helledici xidmetler gostermisler Marsal Konstantin Rokossovski hemin fikri bele serh etmisdi Her bir herbi teyyaremizin tank ekipajinin dusmene zerbesinde Baki neftcilerinin payi vardir Marsal A A Qrecko yazmisdir ki Azerbaycandan cebheye tukenmez axinla yuksek keyfiyyetli benzin silah doyus sursati ve erzaqla dolu yuk qatarlari gelirdi Ingiltere hokumeti ve Avropanin herbi daireleri Amerika Birlesmis Statlari rehberliyi yeqin etdiler ki Hitler Sovetler Ittifaqinin Urala qeder erazilerini ve Baki neftini de zebt ederse onun dunya agaligi ile mubarize aparmaq mumkun olmayacaqdir Bu heqiqeten bele idi Cunki Avropanin 60 a qeder dovletinin herbi texnikasi 1941 ci ile qeder bazalarda hereketsiz dayandigi halda muharibe baslanandan sonra butun cebhelerde 20 mine qeder teyyaresi ve o qeder tanki avtomasini motoskleti doyuslerde boyuk hecmde yag ve benzin isledirdi Ele buna gore de coxlari deyirdiler ki kim Baki neftine sahib olsa o da qalib gelecekdir Arxa cebheMuharibe illerinde Bakida 130 dan cox novde silah ve doyus sursati istehsal edilirdi Muessiselerde ve kolxozlarda isleyenlerin texminen 70 i qadinlar idi Sexsi vesaitlerden mudafie fonduna 15 kq qizil 952 kq gumus 320 mln rubl verilib Cebheye 1 6 mln dan cox zeruri mal ve 125 vaqon isti geyim gonderilib Yalniz Leninqrad ucun 1942 ci ilin yayina qeder Baki muessiseleri 2 vaqon qara kuru 40 ton 12 vaqon tomat pure ve sire qara ciyer ekstrakti hematogen jelatin ve diger qida mehsullari habele medikamentler ve sargi vasiteleri gonderilib Olke qospitallarinda cebhede yaralanmis 440 min nefer mualice olunub Qelebenin temin edilmesinde Azerbaycanin boyuk xidmetleri haqqinda xalqimizin umummilli lideri Heyder Eliyev demisdir Eger Bakinin nefti olmasa idi Sovetler Ittifaqinin qelebesi mumkun deyildi Heyder Eliyev basqa bir cixisinda xalqimizin xidmetleri haqqinda demisdir Tarix bu gun de bilmelidir ki Ikinci dunya muharibesinde Azerbaycan Respublikasinin xidmeti fealiyyeti rolu cox boyuk olmusdur Heyder Eliyev 2003 cu ilin 25 fevralinda Vasinqtonda Serq Qerb enerji dehlizi realliqdir movzusunda beynelxalq konfransda nitqinde demisdir Coxlari indi de deyir ki eger Azerbaycan nefti olmasaydi Ikinci dunya muharibesinde SSRI nin Ingiltere Amerika koaliyasiyasi ile birlikde alman fasizmine qalib gelmesi mumkun olmazdi Ikinci dunya muharibesindeki qelebenin yubileylerine hesr olunmus Azerbaycan poct markalari 2005 2010 2010 2010Istinadlar Ikinci dunya muharibesi illerinde Azerbaycan ovladlari boyuk qehremanliq numuneleri gostermisler 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 08 Ikinci dunya muharibesinde Azerbaycanin rolu olu kecid Ikinci dunya muharibesi azerbaycanlilar muqavimet herekatinda olu kecid Azerbaycanli doyusculerin fasizme qarsi partizan ve muvaqimet herekatlarinda istiraki olu kecid Stanko Petelin Gradnikova brigada Ljubljana Tiskarna Joze Moskric 1983 S 314 Azerbajdzhan v Velikoj Otechestvennoj vojne rus Elm 1975 seh 354 invalid param val Alieva R M Azerbajdzhancy v evropejskom dvizhenii soprotivleniya Baki Veten 2005 S 31 32 2018 04 02 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 13 Venok ot sootechestvennikov 2008 12 20 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 13 Azerbaycanin adi Ikinci dunya muharibesinin qalibleri sirasindadir 2022 03 25 tarixinde Istifade tarixi 2010 05 08 I Beynelxalq Humanitar ve Ictimai Elmlerin Esaslari Konfransinin Materiallari 24 dekabr 2021 Baki 2021 270 s seh 87 88 2011 04 17 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2010 05 09 Xarici kecidlerAzerbaycanin Sovet Ittifaqi Qehremanlari SILSILE YAZILAR 2012 01 07 at the Wayback Machine Azerbaycanda 4250 Ikinci dunya muharibesi veterani qalib